Socjotopografia Torunia przed I wojną światową na tle rozwoju gospodarczego i ludnościowego miasta w XIX i na początku XX wieku

Katarzyna Dyl

Socjotopografia Torunia przed I

wojną światową na tle rozwoju

gospodarczego i ludnościowego

miasta w XIX i na początku XX wieku

Rocznik Toruński 28, 95-121

R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 28 R O K 2001

Socjotopografia T orunia przed I w ojną św iatow ą

n a tle rozw oju gospodarczego i ludnościowego

m ia sta w X IX i n a p o czątk u XX wieku

K a ta rzyn a D yl

P oniższy a rty k u ł je s t esencją m ateriału o d tw arzająceg o i analizującego s tru k tu rę przestrzennego rozm ieszczenia różnych g ru p społeczno-zaw odo­ wych w T oruniu przed I w o jn ą św iatow ą1. Źródłem danych, n a p o d s ta ­ wie których w ykonano rekonstrukcję obrazu przestrzennego rozm ieszcze­ nia m ieszkańców m ia sta w w ym ienionym m om encie historycznym , jes t K sięga A dresow a T o ru n ia zaw ierająca spis ludności m ia sta n a rok 1908. U zyskane d an e sta ty sty c z n e przedstaw iono n a tle historycznego rozw oju społeczno-gospodarczego, ludnościow ego i p rzestrzennego T o ru n ia w XIX i n a p o czątk u X X w., a całość o b razu skonfrontow ano z fu ndam entalnym i założeniam i teorii socjologicznej nazyw anej ekologią społeczną2, będącej jed n y m z n u rtó w socjologii m iasta.

O pis i k ry ty k a poszczególnych teoretycznych m odeli s tru k tu r p rze­ strzennych m ia sta zostały w poniższym tekście skrócone do z ap rezen to ­ w ania ogólnej tezy p racy n a rzecz szerszego przed staw ien ia re k o n stru k ­ cji obrazu socjotopograficznego T o ru n ia przed I w o jn ą św iatow ą i w a­ runków historycznych oraz społecznych, w jak ich ksz tałto w ała się segre­ g acja p rz estrz en n a m ieszkańców m ia sta w ty m okresie. P rzy c zy n ą, d la której p o d jęto ta k ą decyzję, je s t fak t, iż b a d a n ia przeprow adzone n a

1Szerzej ten tem at został omówiony w pracy magisterskiej pt. „Socjotopo­ grafia m iasta Torunia przed I wojną światową - w oparciu o Księgę Adresową m iasta Torunia z 1908 roku” napisanej pod kierownictwem prof. dr. hab. Kazi­ mierza Wajdy.

2W centrum zainteresowania ekologii społecznej pozostają przestrzeń i środowisko człowieka pojmowane nie w znaczeniu biologicznym, lecz cy wilizacyj ny m .

m ateriale historycznym wykazały nieprzystaw anie schem atycznych teorii socjologicznych budow anych n a podstaw ie analiz socjotopografii m iast o krótkiej historii, pełniących funkcje przemysłowe, do obrazu stary ch m iast europejskich pełniących przez wiele la t inne funkcje (np. m ilitarne, ta k ja k T o ru ń )3.

A historyczność cechująca większość teorii ekologicznych, pom ijanie specyficznych w arunków ekonom icznych oraz znaczenia szerokich pro­ cesów ekonom iczno-społecznych dokonujących się w społeczeństw ach, a m ających silny wpływ n a k ształtow anie się m iast, prow adziły do zbytnich uproszczeń i schem atyzacji ograniczających możliwości poznawcze ekologii

3Ekologia społeczna osadnictwa, wiążąca zachowania społeczne i struktury społeczne z przestrzenią, rozwinęła się z początkiem lat dwudziestych na­ szego stulecia w Stanach Zjednoczonych. Kierunek ekologiczny w badaniach społecznych zapoczątkowali dwaj uczeni pracujący w Chicago, R. E. Park i E. W. Burgess. Zgodnie z ich twierdzeniami, rozwój m iasta jako zorganizowa­ nej jednostki przestrzennej przejawia się w fizycznej ekspansji i przestrzennym różnicowaniu się. Motorem tego procesu jest współzawodnictwo ekonomiczne wyrażające się dążnością do zajęcia jak najlepszego miejsca w przestrzeni miej­ skiej, a pociągające za sobą procesy selekcji, koncentracji i segregacji ludności. Skutkiem tego jest wytworzenie się „stref naturalnych” budujących strukturę fizyczną miast. Struktura społeczna i różne zjawiska społeczne m ają w mieście swoje strefy naturalne, a więc zjawiska i procesy społeczne tworzą na tere­ nie m iasta określony wzór przestrzenny. Ogólne modele struktur zurbanizo­ wanych, a także część założeń teoretycznych wypracowanych przez tzw. „szkołę chicagowską" zostały poddane ostrej krytyce. W konsekwencji w obrębie ekolo­ gii społecznej pojawiły się kolejne teorie rozwoju miast podkreślające znaczenie różnych, wybranych czynników dla procesów modelujących wzory przestrzenne obszarów zurbanizowanych (H. Hoyt, W. Fżrey, C. D. Harris i E. L. Ullmann, J. Quinn, A. Hawley, O. D. Duncan, B. Duncan, L. Schnore, M. Williams i in.). Jakkolwiek żadna z nich nie wytrzymała krytyki, to ich ogólne założenia nadal stanowią źródło inspiracji dla współczesnych badań socjologicznych prowadzo­ nych nad zależnościami społeczno-przestrzennymi w miastach. Por.: Z. Pióro,

Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej, Warszawa 1982; tenże, Ekologiczna interpretacja układów osadniczych (założenia i problematyka badaw­ cza), Studia Socjologiczne, 1965, nr 4; B. Sterniczuk, Problemy z przedmiotem i zakresem socjologii miasta, ibid., 1980, nr 2; J. Szacki, Szkoła chicagowska i teoria Roberta E. Parka, ibid., 1976, nr 1; Problemy socjologii miasta, pod

red. J. Wodza, Katowice 1984; J. Ziółkowski, Główne orientacje teoretyczne

w socjologii miasta, [w:] Materiały z konferencji naukowej socjologów miasta,

społecznej. D latego też w yjaśnień do kształto w an ia się przestrzeni m iej­ skiej poszukiw ać należy w hipotezach ogólniejszych, gdyż idealne wzory s tru k tu ry ekologicznej m iast nie p o k ry w ają się z ich stru k tu ra m i rzeczy­ w istym i. D rogą, ak tu aln ie przyjm ow aną przez ekologów, je s t poszukiw a­ nie całych zespołów czynników , których różne konfiguracje tw orzą m echa­ nizm y k sz tałtu jące rozm aite w zory s tru k tu r społeczno-przestrzennych w m iastach.

Rozwój przestrzenny, gospodarczy i ludnościowy Torunia

w XIX i n a początku XX w.

P ierw sza połow a XIX w. nie była najpom yślniejszym okresem w dzie­ jach T orunia. M iasto, po w racając pod panow anie pruskie, utrzy m ało swój c h ara k te r tw ierdzy wojskowej, co w znacznym sto p n iu rzutow ało n a jego rozwój przestrzenny, gospodarczy i ludnościow y. Pań stw o p ru ­ skie, stosując zasadę oszczędności, inwestowało w rozbudow ę garnizonu toruńskiego, ale nie w jego rozkw it k u ltu raln y czy też w ożywienie h andlu i rozwój gospodarczy4.

W zrost funkcji m ilitarnej m iasta , k tó re było w ty m czasie w ażną n ad g ran iczn ą tw ierdzą pruską, był czynnikiem w yw ierającym zasadniczo niekorzystny wpływ n a k ształtow anie się układu przestrzennego T orunia. Do lat trzydziestych XIX stu lecia przeprow adzono n a teren ie m iasta prace, w efekcie których, oprócz m odernizacji dotychczasow ych, wzniesiono wiele nowych fortyfikacji oraz budynków przeznaczonych d la w ojska5.

4Decyzje władz pruskich rzutowały niejednokrotnie negatywnie na rozwój go­ spodarczy Torunia. Doskonałym przykładem może być lokalizacja powstających na prawym brzegu Wisły od lat sześćdziesiątych linii i obiektów kolejowych. Władze wojskowe nie wyraziły zgody, aby ukończona w 1873 r. linia kole­ jowa prowadząca od dworca Toruń Główny do W ystrucia przekraczała Wisłę poniżej miasta. Usytuowanie linii kolejowej i mostu kolejowego w obecnym miej­ scu uniemożliwiło zbudowanie dworca towarowego w sąsiedztwie śródmieścia ze względu na fortyfikacje. Dlatego w 1878 r. zlokalizowano tu ta j jedynie przy­ stanek kolejowy, a w 1889 r. zbudowano dworzec Toruń Miasto przeznaczony jedynie dla ruchu pasażerskiego. W 1878 r. wybudowano również oddzielną linię kolejową prowadzącą z dworca miejskiego - wzdłuż nadbrzeża wiślanego - aż do stoczni i portu drzewnego. Jednocześnie usytuowanie mostu na wschód od śródmieścia spowodowało wydłużenie drogi ze śródmieścia do Dworca Głównego i dalej na Podgórz.

W om aw ianym okresie zmienił się też wygląd ulic w centrum m ia sta (co było m .in. wynikiem usunięcia z nich przedproży, a tak że w ytyczenia chodników' i brukow anych jezdni) oraz przedm ieść. W ytyczony pas forty­ fikacji o szerokości około 600 m etrów miał wpływ n a ograniczenie osadnic­ tw a w bezpośredniej bliskości T orunia. Zakazy i ograniczenia budow lane obowiązywały także n a przedpolu twierdzy. Ich efektem b y ła redukcja do­ tychczasow ych przedm ieść o raz pow stanie nowych skupisk dom ów wzdłuż a rte rii wylotowych z m iasta, ju ż za tzw. rejonam i fortecznym i (obszaram i n a przedpolu twierdzy, gdzie obowiązywały ograniczenia budow lane). W ten sposób w 1815 r. doszło do p o w sta n ia osiedla Nowe M okre, rozbu­ dowy przedm ieść: B ydgoskiego i Nowego Chełm ińskiego oraz rozpoczęcia w 1821 r. zabudow y Nowego P rzedm ieścia Jakubskiego6.

Pom im o pow iększania się m ia sta rozwój p rzestrzenny T o ru n ia w 2. połowie XIX w. był jed n ak ju ż zdecydow anie wolniejszy aniżeli m iast sąsiadujących, np. Bydgoszczy. U kład p rzestrzenny m ia sta długo nie podlegał większym zm ianom n a obszarze o b jęty m przez fortyfi­ kacje, a w prow adzone ograniczenia budow lane utrzym yw ane do lat osiem dziesiątych XIX w. uniem ożliwiły jakiekolw iek d ziałan ia w za­ kresie budow nictw a cywilnego n a ty m teren ie7. B ezpośrednim skutkiem tego było zjawisko niedoboru m ieszkań i pow ierzchni m agazynow ej, k tó re pojaw iło się ju ż w lata ch sześćdziesiątych tam teg o stulecia. D latego też, gdy w latach siedem dziesiątych T oruń został podniesiony do rangi tw ier­ dzy pierw szego sto p n ia i rozpoczęto n a jego terenie budow ę nowych um ocnień, n ap ły w ająca ludność ro b o tn icza osiedliła się n a M okrem i częściowo n a stopniow o rozbudow ujących się, oddalonych od centrum przedm ieściach. W tym czasie obserw ujem y pew ne ożywienie budow lane, M. i E. Gąsiorowscy, Toruń, Warszawa 1963, s. 79-82; T. Cieślak, Etapy rozwoju

miasta Torunia w X IX i X X wieku, Rocznik Toruński, t. 15, 1980, s. 241-252;

K. Biskup, L. Narębski, W. Rutkowski, Forty toruńskie, Toruń 1975.

aK. Wajda, Pod ponownym panowaniem pruskim (1815-1920), [w:] Toruń

dawny i dzisiejszy, pod red. M. Biskupa, W arszawa-Poznań-Toruń 1983, s. 329-

330.

7Przebudowa twierdzy pozwoliła na uwolnienie w latach osiemdziesiątych XIX w. dość znacznych terenów pod zabudowę w części wschodniej miasta, gdzie w 1884 r. rozplanowano budowę tzw. „W ilhelmstadt” w rejonie dworca Toruń Miasto, por. K. W ajda, Toruń-Bydgoszcz-Chelmno. Rozwój gospodarczy

i ludnościowy w X IX i na początku X X wieku (1815-1914), Zapiski Historyczne,

ale w rzeczyw istości dopiero zm iany przeprow adzone w system ie fortyfi­ kacyjnym m iasta, zakończone w lata ch dziew ięćdziesiątych, spowodowały zintensyfikow anie działalności w tym zakresie.

R ozbudow a fortyfikacji toruńskich, trw a ją ca do 1892 r., uw olniła nowe tereny pod zabudow ę. P o zakończeniu prac um ocnienia miejskie składały się niejako z dwóch pierścieni: w ew nętrznego, biegnącego po linii wałów z po czątk u XIX w., oraz zew nętrznego, k tó ry o taczał m iasto w odległości 3-3 ,5 km. O dsunięcie p a sa fortyfikacji n a wschodzie m ia sta pozwoliło n a w łączenie w jego obręb terenu położonego pom iędzy Nowym M ia­ stem , dworcem T oruń M iasto i staw em K aszow nik (przekształconym już wcześniej w dwie fosy forteczne). Z naczną część tego obszaru przezna­ czono jed n ak n a budow nictw o zw iązane z w ojskiem 8. Cywilne budow ­ nictw o m ieszkaniowe skupiło się więc głównie we wschodniej części tego obszaru, m iędzy ulicą P iasto w sk ą a W arszaw ską.

Z kolei likw idacja części m urów i bram średniow iecznych oraz fosy, czyli tych obiektów , k tó re u traciły sw oją p ierw o tn ą funkcję obronną, zw olniła tereny pod budow ę wielu gm achów publicznych9. P o z a tym na sk u te k zmniejszonej roli w ew nętrznego p a sa fortyfikacji zlikw idow ano w 1903 r. n a jego przedpolach drugi rejon forteczny, a granice pierw szego wew nętrznego rejonu fortecznego cofnięto n a odcinku zachodnim - n a wschód od ulicy M oniuszki. D zięki tem u B ydgoskie Przedm ieście uzyskało nowe tereny pod zabudow ę cyw ilną i jednocześnie zbliżyło się do centrum m iasta.

K olejnym w ażnym m om entem w rozw oju przestrzennym T o ru n ia było przyłączenie w 1906 r. M okrego, którego w yodrębnienie ad m in istracy jn e stało się czymś sztucznym w św ietle rozw oju dem ograficznego i poluzo­ w ania ograniczeń rozbudow y przestrzennej m ia s ta 10. T ym sam ym obszar ad m in istracy jn y m ia s ta w zrósł z około 1370 h a do blisko 2280 ha.

Rozwój gospodarczy T o ru n ia w X IX w. m ożna podzielić n a dw a 8Powstały tu koszary, szpital garnizonowy, domy z mieszkaniami służbowymi dla kadry oficerskiej i podoficerskiej oraz kościół garnizonowy wybudowany w latach 1894-1897.

9W 1904 r. zakończono tu budowę remizy strażackiej, w latach 1903-1904 powstał teatr miejski, w 1906 r. siedziba banku przy placu Rapackiego, a w 1907 r. otwarto budynek Szkoły Przemysłowej, w którym aktualnie mieści się Collegium Maius UMK.

10B. Dybaś, Mokre. Historia przedmieścia Torunia, mps w Urzędzie Miej­ skiego Konserwatora Zabytków, s. 2 n.

okresy: od początku wieku do końca lat pięćdziesiątych i od lat sześćdziesiątych, gdy m iasto zostało włączone do pom orskiej sieci ko­ lejowej, do końca wieku. N a sy tu ację gospodarczą m ia sta niekorzy­ stn ie rzutow ały tak ie czynniki, ja k peryferyjne położenie w ram ach p aństw a pruskiego o raz w z rastając a sep ara cja od tradycyjnych rynków zb y tu i zao p atrz en ia n a ziem iach, k tóre znalazły się pod panow aniem rosyjskim 11. P ew ne ożywienie gospodarcze w T oruniu ujaw niło się do końca lat dw udziestych XIX w., gdy n a stąp ił w zrost działalności w za­ kresie budow nictw a związany z odbudow ą m ia sta po zniszczeniach wo­ jennych i rozpoczęciem prac przy fortyfikacjach12. Do la t czterdzie­ stych XIX w. tru d n o jed n a k mówić o rozw oju przem ysłu w mieście. Funkcjonow ały tu nieliczne, niewielkie zakłady, w śród których większość stanow iły brow ary i gorzelnie. W pływ n a sta g n ac ję w rozwoju d ro b ­ nego przem ysłu toruńskiego w tym okresie m iało także przeciw działanie napływ owi żydowskich przedsiębiorców ze strony w ładz m iejskich oraz utrzym yw any przym us cechowy.

D opiero n a la ta czterdzieste i pięćdziesiąte m ożna datow ać przełom w sytu acji gospodarczej T orunia. W tym czasie p o w s ta ją dw a rozbudow u­ jące się zakłady produkujące m aszyny rolnicze, tj. zakład E. D rew itza w 1842 r. i spółka A. B orn i E. S chütze13. Inne większe przedsiębiorstw a z tego okresu to, obok w ytw órni pierników Weesego p rzekształcającej się w tym czasie w fabrykę, a zlokalizowanej n a rogu ulic Strum ykow ej i Królowej Jadw igi, po w sta ła w 1857 r. w ytw órnia pierników H. T h o m asa i, nad al najw iększa co do liczby z atru d n ian y ch pracow ników , Cegielnia M iejska14.

n K. Wajda, Pod ponownym panowaniem, s. 338.

12Zna)azło to odbicie we wzroście liczby majstrów w rzemiośle toruńskim w tym czasie. Jednak gdy prace fortyfikacyjne dobiegły końca, nastąpiła redukcja zatrudnienia w budownictwie, co było bezpośrednią przyczyną odpływu ludności robotniczej z m iasta i znacznego spadku liczby ludności m iasta w latach trzy­ dziestych XIX w.

13Lokalizacja zakładów Born i Schütze na Mokrem zapewniła przedsiębior­ stwu siłę roboczą, a rolnicze zaplecze m iasta łatwy zbyt, co przy posiadaniu odpowiednio dużego kapitału stwarzało dla spółki dość korzystne warunki, jak na sytuację przemysłu na Pomorzu, do rozwijania produkcji i samych zakładów. Por. W. Szczuczko, Powstanie i rozwój zakładów B o m i Schütze, obecnej fabryki

maszyn budowlanych Bumator 1856-1939, Rocznik Toruński, t. 13, 1978, s. 145-

155.

Nowy eta p w rozw oju gospodarczym m ia sta w XIX w. wiązał się z w łączeniem T o ru n ia w obręb sieci kolejowej p ań stw a pruskiego w wyniku o tw arcia 12 X 1861 r. linii kolejowej do Bydgoszczy, co było jednoznaczne z połączeniem z istn iejącą od 10 la t tzw. koleją w schodnią15. R ok później o tw arto połączenie kolejowe z W arszaw ą przez A leksandrów K ujaw ski- W łocław ek-K utno, co poszerzało rynek zb y tu i stw arzało w arunki dla roz­ woju przemysłowego, tych jed n ak T oruń nie mógł w pełni w ykorzystać. W spom niane ograniczenia budow lane, spow odow ane fortecznym c h ara k ­ terem m ia sta i ukształtow anie obszarów n a d w iślanych, były przyczyną niedoboru terenów pod budow ę nowych zakładów przem ysłow ych, m a­ gazynów oraz placów do składow ania i obróbki d rew n a w obrębie s ta ­ rego m iasta. Z kolei tereny M okrego i Jakubskiego Przedm ieścia, które m ogłyby w ypełnić tę lukę, były zb y t oddalone od położonej n a lewym brzegu W isły linii kolejowej16.

T ym czasem rozszerzenie możliwości zbytu m aszyn rolniczych n a te­ renach K rólestw a Polskiego, ja k i n a ziem iach pruskich, p o budzająco wpłynęło n a rozwój istniejących ju ż toru ń sk ich fabryk m aszyn: zakładu E. D rew itza i firmy „B orn i Schütze” . O bydw a zakłady ro zrastały się i zwiększały produkcję oraz liczbę z atru d n ian y ch pracow ników 17.

R uch budowlany, a szczególnie rozbudow a tw ierdzy toruńskiej od karnie, dwa zakiady litograficzne, trzy browary oraz dwa zakłady tytoniowe.

15K. W ajda, Toruń-Bydgoszcz- Chełmno, s. 122-123.

I6Otwarcie w 1873 r. Unii kolejowej do W ystrucia nieco zmieniło sytuację, lecz ze względu na ograniczenia budowlane w rejonie fortecznym nie można było zbudować w sąsiedztwie śródmieścia dworca towarowego, co ograniczyło znaczenie otwarcia tej Unii dla miasta. Dworzec towarowy powstał natomiast na Mokrem dopiero po otwarciu w 1882 r. linii łączącej Toruń z Malborkiem.

17Firm a „Born i Schütze” realizowała zamówienia na różnego rodzaju insta­ lacje dla fortów, otrzymywane dzięki drugiej rozbudowie twierdzy toruńskiej. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych fabryka ta zatrudniała już 70-80 robotników. W zakładach Drewitza pracowało wtedy około 170 ro­ botników, a produkowane tam maszyny rolnicze znajdowały zbyt na Pomo­ rzu Wschodnim, w Poznańskiem i Królestwie Polskim. Do wybuchu I wojny światowej fabryka Drewitza utrzymywała swój dotychczasowy poziom zatru­ dnienia, tj. do 200 pracowników, natom iast zakłady „Born i Schütze” podlegały dalszemu rozwojowi, podejmując się w latach dziewięćdziesiątych XIX w. pro­ dukcji nowych wyrobów, takich jak koparki i pogłębiarki, które znajdowały zbyt za granicą, i zwiększając zatrudnienie do 147 pracowników w latach 1901-1903. Por. W. Szczuczko, op.cit., s. 149.

końca lat siedem dziesiątych XIX w., sprzyjały rozwojowi przem ysłu m ateriałów budow lanych w T oruniu i jego okolicy. O bok istniejącej już cegielni miejskiej n a Bydgoskim Przedm ieściu w ybudow ano dwie nowe ce­ gielnie n a R udaku, a w kolejnych latach wiele dalszych w bezpośredniej okolicy T orunia. W tym sam ym czasie pow stały w mieście ta rta k i p aro ­ w e18.

Co do przem ysłu spożywczego, to w drugiej połowie XIX w. nadal najlepiej rozwijały się rozbudow ujące się i zw iększające produkcję fabryki pierników . P o za tym był to również niew ątpliw ie korzystniejszy okres dla rzem iosła toruńskiego19.

Rozwój ludnościow y T o ru n ia w XIX i n a p o czątk u XX w. nie byl równom ierny. W latach 1816-1826 liczba ludności cywilnej w zrosła z 6911 osób do 9938, czyli o 44%, przy czym roczny w zrost wynosił 3,7%. Szczególnie silne powiększenie liczby mieszkańców n a stąp iło w okresie 1816-1819, gdy w zrastała o n a o 5,5% rocznie. Było to zw iązane z napływ em ludności robotniczej do p rac zw iązanych z o dbudow ą m ia­ s ta po zniszczeniach wojennych. Je d n a k ju ż w lata ch 1822-1826 wzrost roczny kształtow ał się w granicach 3%, a poniew aż jednocześnie przy­ rost n a tu ra ln y w tym czasie był bardzo niski, więc najw iększy udział w pow iększaniu się liczby ludności w T oruniu nad al m ial napływ robotników do prac fortyfikacyjnych prow adzonych w latach dw udziestych XIX w.

W latach 1826-1832 n a stąp ił gw ałtow ny spadek liczby m ieszkańców m ia sta do poziom u z roku 1819, a szczególne nasilenie tego zjaw iska pojaw iło się w latach 1830-1831, gdy liczba ludności sp a d ła z 9311 do 8634 osób. P rz y c zy n ą tego zjaw iska była epidem ia cholery, a także

18W połowie lat siedemdziesiątych istniały już dwa tartaki parowe na Byd­ goskim Przedmieściu i trzy zlokalizowane na Chełmińskim Przedmieściu. W 1904 r. otworzono port drzewny, który pozwalał gromadzić jednorazowo większe ilości drewna, co było kolejnym bodźcem dla rozwoju przemysłu drzewnego w Toruniu. I tak w 1910 r. pracowało w mieście aż jedenaście tartaków parowych.

19W łatach 1881-1887, po wydaniu nowych ustaw zezwalających na łączenie się cechów w związki posiadające prawa korporacyjne, w Toruniu ukształtowało się 17 cechów skupiających 435 mistrzów, 517 czeladników i 572 uczniów. W roku 1900 zarejestrowanych już było 540 zakładów rzemieślniczych, które zatrudniały łącznie 963 czeladników i 605 uczniów, przy czym warto zaznaczyć, że więcej zarejestrowano zakładów usługowych aniżeli produkcyjnych. Świadczy to o wzroście funkcji usługowej rzemiosła w stosunku do funkcji produkcyjnej przejmowanej przez przemysł. Por. J. Tandecki, Cechy rzemieślnicze w Toruniu

odpływ rodzin robotniczych z m iasta, zw iązany z zakończeniem prac fortyfikacyjnych. Z tego o statniego powodu sp ad ła również liczba osób zam ieszkujących M okre20. W ciągu kolejnych kilku la t w zrost populacji m ia sta kształtow ał się w granicach od 1% do zaledw ie 2%, co oznaczało znaczne zaham ow anie rozw oju ludnościowego. Dopiero w 1843 r. liczba mieszkańców T o ru n ia osiągnęła sta n z roku 1826, nad al jed n ak , przez kolejne dw a dziesięciolecia, w zrost ludności był stosunkow o ograniczony, przejaw iając się bardziej w śród żeglarzy i ich rodzin zarejestrow anych w T oruniu o raz w śród wojskowych, aniżeli w śród ludności cywilnej. O s ta ­ tecznie w latach 1840-1861 ludność cyw ilna wzrosła z 9104 do 11 824 osób, n a to m iast łączna liczba mieszkańców T o ru n ia sięgnęła liczby 15 493 osób (w czym było 1889 żeglarzy i 1780 w ojskow ych)21.

W ciągu półwiecza 1861-1910 liczba cywilnych mieszkańców m ia­ s ta (bez M okrego) w zrosła do 27 525 osób, n a to m iast wojskow ych do 5708 osób. Średnioroczne tem p o p rzy ro stu najsilniejsze było w latach 1861-1871 i wynosiło 2,3% o raz w latach 1875-1880, gdy w skaźnik ten wzrósł do 3,2% 22. Takiem u nasileniu rozw oju ludnościowego sprzyjało zniesienie o p łat za osiedlanie się n a terenie m iasta, co stw arzało pozy­ tyw ne w arunki d la ludności robotniczej. P o n a d to dodatkow ym , silnym bodźcem do osiedlania się w T oruniu były nowe m iejsca pracy stw orzone z końcem lat siedem dziesiątych XIX w. przy kolejnej m odernizacji um oc­ nień.

W lata ch 1880-1890 tem p o w zrostu ludnościow ego m ia sta uległo po­ now nem u zaham ow aniu. W p o rów naniu z sam y ni T oruniem o wiele sil­ niejsze średnioroczne tem po w zrostu ludności w lata ch osiem dziesiątych XIX w. wykazyw ało M okre, gdzie jego wskaźnik wynosił 9%. P oniew aż osiedlała się ta m ludność rob o tn icza, m ożna stw ierdzić, iż było to ściśle pow iązane z prow adzeniem przez m iasto p rac fortyfikacyjnych. P o ich zakończeniu tem p o w zrostu liczby ludności M okrego w lata ch 1890-1905

20Na skutek odpływu ludności robotniczej z Torunia zmniejszyły się propor­ cje między liczbą mieszkańców m iasta i przedmieść. I tak w 1825 r. w cen­ trum mieszkało 8016 osób, czyli 81% ogółu ludności miasta, a na przedmieściach 1849 osób, czyli 19%. Z kolei w 1840 r. w centrum mieszkały 7394 osoby, co stanowiło 84% ludności, a n a przedmieściach 1433 osoby, czyli już tylko 16% ogółu.

21K. W ajda, Toruń-Bydgoszcz-Chełmno, s. 107, 115, 122-127. 22Ibid., s. 107.

również spadło i utrzym yw ało się n a poziom ie zaledw ie 1%23. A nalizując powyższe dane m ożna zatem wysnuć wniosek, iż po zakończeniu ro b ó t for­ tyfikacyjnych tem po w zrostu gospodarczego T orunia było zbyt słabe, aby m iasto mogło wchłaniać tak i napływ nowych mieszkańców, ja k w czasie rozbudow y twierdzy.

Tak, w skrócie, przedstaw iał się rozwój przestrzenny, gospodarczy i dem ograficzny T o ru n ia w czasie, gdy powrócił on pod panow anie p aństw a pruskiego. J a k ukazano, najw iększą rolę w dynam ice powyższych pro­ cesów odegrały trzy czynniki: ograniczenia rozw oju przestrzennego powo­ dowane przez m ilitarny c h ara k te r m iasta, m odernizacje oraz rozbudowy fortyfikacji m iejskich d o starcz ające nowych możliwości rozw oju g o spodar­ czego i wreszcie włączenie T o ru n ia w 2. połowie XIX w. w obręb kolejowej sieci kom unikacyjnej. W pływ wyżej w ym ienionych czynników uw idacznia się w trakcie analizy odtw orzonej s tru k tu ry ekologicznej m iasta, gdzie stanow ią one w yjaśnienie d la takiego, a nie innego układu przestrzennego różnych grup społeczno-zaw odow ych.

S tru k tu ra społeczno-przestrzenna T orunia przed I wojną

światową

A naliza składu społeczno-zaw odow ego ludności T o ru n ia oraz rekon­ stru k c ja przestrzennego rozm ieszczenia g ru p społeczno-zaw odow ych w mieście z o stała do k o n an a n a podstaw ie danych pochodzących z Księgi Adresowej obejm ującej spis m ieszkańców mia-sta i pow iatu toruńskiego z 1908 r.24 K sięga z o stała w y d an a w języku niem ieckim przez D rukarnię Dom brow skiego w T oruniu, a inform acje w niej zaw arte pochodzą ze źródeł urzędow ych i u staleń w łasnych wydawcy. Z aw artość księgi je s t niezwykle b o g a ta , jed n a k do rekonstrukcji przestrzennej s tru k ­ tu ry społeczno-zaw odow ej ludności T o ru n ia w ykorzystano trz y rozdziały źródła, poniew aż to one zaw ierają w szystkie p o trze b n e d an e25.

23Ibid.

24T ytuł oryginalny źródła: Adressbuch fur Thorn S tadt und Land.

25Wymienione rozdziały to: 1. Spis mieszkańców Torunia, łącznie z Toruniem Mokre, w porządku alfabetycznym według nazwisk, stanu i miejsca zamieszka­ nia, 2. Spis ulic i placów Torunia i Torunia Mokre ze wszystkimi działkami ziemi uporządkowanymi według numerów, ich właścicieli wraz z mieszkańcami, 3. Wy­ kaz lekarzy, adwokatów, rzemieślników i gazet z załącznikiem w postaci planu Toruńskiego Teatru Miejskiego. Pozostałe informacje, które przekazuje Księga,

O pracow yw anie m ateriału przebiegało kilkuetapow o. Pierw szym krokiem było sporządzenie tab e l p rzedstaw iających skład społeczno- zawodow y mieszkańców konkretnych ulic. W ykonano je, o pierając się n a porządkow ym spisie dom ów według alfabetycznie wyszczególnionych ulic26. N a tej podstaw ie w ynotow ano w szystkie osoby zam ieszkujące wy­ m ienione ulice, w połączeniu z a d n o ta c ją o ich zawodzie. N astępnie, w celu uniknięcia pom yłek w zaklasyfikow aniu poszczególnych osób do określonych kategorii społeczno-zaw odow ych, d an e te zweryfikowano ze spisem alfabetycznym nazw isk mieszkańców T o runia, który przy każdej osobie ponow nie w ym ienia jej adres oraz zaw ód27. D okonane zabiegi pozwoliły n a w yodrębnienie konkretnych g ru p zawodow ych n a poszcze­ gólnych ulicach.

Poniew aż wym ienione spisy Księgi Adresow ej p o d a ją o g ro m n ą liczbę rozm aitych zawodów, w trakcie tego eta p u p racy dokonano ich katego­ ryzacji. D la p o trzeb prow adzonej analizy utw orzono 15 podstaw ow ych kategorii zawodow ych. G dy przyporządkow yw ano do nich określone za­ wody, b rano pod uwagę w iążący się z nim i s ta tu s społeczny tak , aby każda z 15 kategorii zaw ierała w sobie profesje zbliżone do siebie położeniem n a drab in ie społeczno-ekonom icznej. I tak poszczególne kategorie objęły:

A - przedsiębiorców , rentierów , właścicieli kam ienic i nielicznych rol­ ników,

B - kupców,

C - przedstaw icieli wolnych zaw odów , czyli lekarzy, adw okatów , pro­ fesorów, inżynierów , techników itp .,

wykorzystano w opisie rozwoju przestrzennego, gospodarczego i ludnościowego Torunia w interesującym nas okresie.

26Spis ten rejestruje wszystkie budynki mieszkalne, fabryczne, pomieszczenia sklepowe, składy handlowe oraz budynki instytucji miejskich. Przy każdym nu­ merze budynku umieszczono: nazwisko właściciela wraz z informacją o jego miejscu zamieszkania oraz nazwiska mieszkańców wraz z ich wykonywanym zawodem.

27Dane otrzymane na tym etapie porównano dalej z informacjami zawar­ tymi w wykazie lekarzy, adwokatów, rzemieślników i gazet, aby uściślić status społeczno-zawodowy niektórych mieszkańców. Miało to szczególne znaczenie w odniesieniu do rzemieślników. W tym przypadku informacja o posiadaniu własnego zakładu powodowała zaklasyfikowanie danej osoby w dalszej części pracy do grupy rzemieślników i II typu społeczno-zawodowego. Tymczasem osoby, które nie posiadały własnych zakładów, traktowane były później jako robotnicy wykwalifikowani lub pracownicy najemni.

D - restau rato ró w , E - wyższych urzędników, F - wojskowych, G - niższych urzędników , H - nauczycieli, I - rzem ieślników,

J - pracow ników kolejowych średniego szczebla, K - handlarzy,

L - pracow ników najem nych, M - robotników wykwalifikowanych, N - robotników niewykwalifikowanych,

0 - wdowy, em erytów , rencistów , inwalidów i bezro b o tn y ch 28. N a stę p n ą czynnością było przyporządkow anie ustalonych kategorii za­ wodowych do czterech typów społeczno-zaw odow ych, co pozwoliło uzy­ skać czytelny obraz przestrzennego rozm ieszczenia ludności, którego nie udałoby się o trzy m ać przy podziale populacji n a 15 grup. Dzieląc d rab in ę społeczną n a cztery główne szczeble, do ty p u I włączono kategorie za­ wodowe zapew niające wysoki s ta tu s społeczny, czyli od A do F. K a­ tegorie zawodowe od G do K przyporządkow ano II typow i społeczno- zawodowemu odpow iadającem u w arstw om średnim , n astęp n e dwie do 28Całkowita liczba mieszkańców zarejestrowana w źródle i zebrana w wy­ mienione 15 kategorii zawodowych wyniosła 11 919 osób, bez garnizonu. Jeśli porównamy tę liczbę z innymi źródłami, to okazuje się, że jest to około 1/3 rzeczywistej liczby mieszkańców, która już w roku 1905 wynosiła 43 658 osób, w tym 5638 stanowiło wojsko, por. Preussiscke Statistik (wydawnictwo pru­ skiego Biura Statystycznego, Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie), tomy: 169, 177.1, 200, 206.1, 229, 234. Przyczyną wskazanej różnicy jest fakt, iż Księga Adresowa zawiera głównie dane dotyczące osób czyn­ nych zawodowo, bardzo rzadko wymienia kobiety utrzymywane przez mężów oraz całkowicie pomija dzieci. Jak więc widać, jest to źródło niedoskonale, jednak należy zwrócić uwagę, że pomimo pominięcia w analizie niezarejestro- wanych w Księdze 2/3 ludności Torunia nie wpływa to aż tak fałszująco na odtworzoną segregację przestrzenną. Mianowicie członkowie rodzin wymie­ nionych przez źródło osób należeli do tych samych grup społecznych co oni. Tak więc ostateczny obraz rozmieszczenia przestrzennego mieszkańców mia­ sta nie uległby drastycznym zmianom, gdyby nieuwzględnione przez Księgę osoby zostały włączone do analizy. Podobnie został rozwiązany problem kobiet pozostających na utrzym aniu męża i wdów, przy których odnotowano zawód zmarłego małżonka - zaliczono je do grupy zawodowej, do której należał mąż.

typu III i o sta tn ie dwie do ty p u IV, charakteryzującego się najniższym statu sem społecznym. N a każdej z ulic udział mieszkańców zaklasyfiko­ wanych do poszczególnych typów ustalono w proporcjach procentow ych i w dalszej kolejności określono jedno ro d n y lub m ieszany ch arak ter za­ ludnienia wyżej w ym ienionej29. W yniki tych ustaleń p rzed staw iają dwie załączone n a końcu niniejszego tom u m apy30, n a których ulice oznaczono zgodnie z tym , jak a g ru p a społeczno-zaw odow a zam ieszkiw ała je w prze­ wadze. W ten sposób odtw orzono obraz przestrzennego rozm ieszczenia ludności w T oruniu w roku 1908. P o w ykonaniu tej rekonstrukcji m ożna ju ż było przystąpić do analizy specyfiki zaludnienia przestrzeni miejskiej.

N a obszarze T o ru n ia przed I w ojną św iatow ą tru d n o je s t wydzielić większe tereny, jed n o ro d n e pod względem składu społeczno-zaw odow ego zam ieszkującej je ludności. Jednym z nich byl zespół sąsiadujących ze sobą ulic części Chełm ińskiego P rzedm ieścia i M okrego. Należały do niego następujące ulice: Szosa C hełm ińska, G runw aldzka, Bartkiew iczów ny, K o­ zacka, W ybickiego, P iaskow a, Końcow a, K ró tk a, G raniczna, P o d g ó rn a , Czarlińskiego, K o łłąta ja , Lelewela, C hodkiew icza, W iązow a, P C K , Le­ gionów i Piaskow a. W przew adze zam ieszkiw ała ta m ludność należąca do IV ty p u społeczno-zaw odow ego.

I ta k Szosa C hełm ińska do num eru 61 charakteryzow ała się udziałem IV typu w śród m ieszkańców w wysokości 47%. O d num eru 62 do 114 udział IV ty p u w zrastał do 52%, a od num eru 115 stanow ił ta m 67% p o ­ pulacji. N a ulicy G runw aldzkiej ludność IV ty p u dom inow ała, w ynosząc 66% populacji. N a ulicach C zarlińskiego, G ranicznej, Końcowej i K rótkiej IV typ społeczno-zaw odow y stanow ił 75% w śród m ieszkańców, a n a 29Jeśli na danej ulicy któryś z czterech typów zawierał 35% lub więcej jej populacji, a pozostała część mieszkańców nie przekraczała w żadnym z trzech pozostałych typów' społeczno-zawodowych progu 35%, to ulicę oznaczano jako zamieszkaną w przewadze przez ten typ ludności. Jeśli na danej ulicy rozkład procentowy populacji w typach I, II, III i IV był mniej więcej równy, np. po około 25% w każdym z nich lub w dwóch ponad 35% ludności, wtedy ulicę trak ­ towano jako charakteryzującą się mieszanym układem zaludnienia. Ulice dłuższe dodatkowo dzielone były na odcinki (numeracja ulic była naprzemienna, tj. po jednej stronie numery parzyste, po drugiej nieparzyste) z uwzględnieniem stop­ niowego zaludniania, np. ulica Mickiewicza i sąsiedztwa ważniejszych instytucji, zakładów przemysłowych, a także typu zabudowy.

30W tekście oraz na mapach użyto współczesnych nazw ulic obowiązujących w roku 1996. Mapy m ają charakter schematyczny i zawierają informacje wynikające z analizy źródła.

pozostałych ulicach opisywanego obszaru jego udział kształtow ał się w granicach 45-60% , z w yjątkiem ulicy P C K , gdzie wynosił on 37%.

Zaznaczyć należy, że n a tym terenie zdecydow anie dominowali ro­ botnicy (kategoria N). W większości była to ludność napływ owa, k tó rą przyciągnęła do T o ru n ia możliwość z atru d n ie n ia przy przebudow ie forty­ fikacji. To, że zajm ow ała ona przedm ieścia m ożna w ytłum aczyć dwom a przyczynam i. P o pierw sze w centrum tru d n o było znaleźć wolny lokal m ieszkalny31, a rozbudow ę tej części m ia sta uniem ożliwiało istnienie re­ jonów fortecznych z ograniczeniam i budow lanym i n a ich obszarze. Po drugie, n a terenie historycznego centrum m ia sta działki ziemi osiągały znacznie wyższe ceny aniżeli n a oddalonych przedm ieściach, a to z kolei zapew niało niższe koszty utrzym ania.

P ozostała część T o ru n ia M okre rozciągająca się n a wschód od ulicy G rudziądzkiej oraz Jak u b sk ie Przedm ieście nie były ju ż ta k jed n o lite pod względem zam ieszkujących je kategorii zawodowych. Ten teren charakteryzow ał się m ieszanym typem zaludnienia i m ożna w jego obrębie wydzielić dw a w zajem nie p rzecinające się zespoły ulic.

P ierw szy tw orzyły ulice zam ieszkane przez IV typ społeczno- zawodowy ze zn aczn ą dom inacją robotników (z w yjątkam i k ategoria N przew ażała w granicach 40-60% ). R ozpoczynała go ulica G rudziądzka od num eru 105, n a której IV typ stanow ił 55% populacji. S ąsiadującą ulicę P o d D ębow ą G ó rą charakteryzow ał 67% udział IV ty p u w śród całkowitej liczby m ieszkańców. Równoległy do niej W ielki Rów w części 33% za­ mieszkiwali robotnicy. N a ulicy B atorego IV ty p społeczno-zaw odow y dom inow ał liczbą 53% mieszkańców, n a W ojska Polskiego stanow ił on 47% populacji. N a ulicy S taszica liczba m ieszkańców zaliczona do IV typu obejm ow ała aż 64% mieszkańców. P ro sto p a d ły do niej fragm ent ulicy Kościuszki do num eru 11 zam ieszkany był w 34% przez IV typ ludności, w czym odsetek sam ych robotników w ynosił 15%32. N astę p n ą, n ależącą

31 Obszar Starego i Nowego M iasta zamieszkiwało według danych z Księgi 3500 osób, czyli około 30% badanej populacji. Było to prawie tyle samo, ile łącznie liczyły przedmieścia: Mokre, Jakubskie i Chełmińskie, które obszarowo były kilka razy większe od starego centrum miasta. Wskazuje to na dużą gęstość zaludnienia na Starym i Nowym Mieście.

32Ten fragment ulicy Kościuszki, podobnie jak kilka innych ulic, nie spełniał 35-procentowego kryterium przewagi którejś z kategorii społeczno-zawodowych. Został jednak określony na mapie kolorem oznaczającym dominację typu IV, gdyż jego odsetek wynosił tam prawie 34% populacji, a pozostałe typy

do om aw ianego zespołu, była ulica C hrobrego o kalająca od zachodu Przedm ieście M okre. IV typ społeczno-zaw odow y stanow ił tam 53% mieszkańców, n ato m iast n a ulicy Polnej, łączącej M okre z Jak u b sk im Przedm ieściem , sam i ro botnicy stanow ili 68% populacji. Rów noległa ulica Sobieskiego do num eru 15 zam ieszkana b y ła w 38% przez IV ty p ludności, n ato m iast od num eru 16 wskaźnik ten rósł do 55%. Ł ączącą się z nią ulicę M arii Skłodow skiej-C urie charakteryzow ał 51% udział ludności zaklasy­ fikowanej do IV ty p u społeczno-zaw odow ego n a to m iast n a sąsiadującej ulicy Lukowej przew aga ludności z tego ty p u sięgała 68%, a n a ulicy Żółkiewskiego 70% mieszkańców. N a przecinającej ulicę Żółkiewskiego D rodze Trepowskiej IV typ m iał udział 59%. O s ta tn ia ulicą tej siatki by ła p ro sto p ad ła do poprzedniej ulica A ntczaka, k tó rą do num eru 35 w 48% zam ieszkiw ały osoby należące do IV ty p u społeczno-zaw odow ego, a od 36 num eru stanow iły one aż 55% populacji.

J a k ju ż w spom niano, n a tym sam ym obszarze m ia sta znajdow ał się zespól łączących się ze so b ą ulic o odm iennym typie zaludnienia. Jego znaczną część stanow iły ulice o ch arak terze m ozaikowym , tzn . takie, n a których pojaw ił się m niej więcej rów ny odsetek ludności należącej do p rzy ­ najm niej dwóch różnych typów społeczno-zaw odow ych. N a tym terenie najczęściej m ieszał się typ II z IV i III z IV. W yróżnić też m ożna kilka ulic o ch arak terze jed n o ro d n y m , k tó re w przew adze zajm ow ała ludność klasyfikująca się do II ty p u społeczno-zaw odow ego.

Od zachodu opisyw any zespół ulic rozpoczynała ulica Głowackiego, n a której dom inow ały typy: III w o d setk u 36% populacji i IV w 43%. S ąsiadująca ulica R e jta n a w 62% b y ła zam ieszkana przez urzędników , n a to m iast n a łączącym się z n ią fragm encie ulicy G rudziądzkiej (do nu ­ m eru 104) 12% populacji obejm ow ała ta k ateg o ria zawodow a, a 10% rze­ m ieślników w śród 33% m ieszkańców należących do II ty p u społeczno- zawodow ego33. N a Łąkow ej, równoległej do ulicy G rudziądzkiej, w prze­ wadze m ieszkała ludność klasyfikująca się do II i III typ u . Osoby re k ru tu jąc e się z II ty p u społeczno-zaw odow ego stanow iły 42% p o p u la ­ cji, z czego 12% stanow ili urzędnicy, a 23% nauczyciele. Spory odsetek nauczycieli był zw iązany z m ieszczącą się przy ulicy Łąkowej K ato lick ą Szkołą d la D ziew cząt. Z kolei m ieszkańcy om aw ianej ulicy zaklasyfiko­ wani do III ty p u liczyli 42%.

społeczno-zawodowe wykazywały niższe wskaźniki procentowe. 33Przypadek taki sam, jak fragment ulicy Kościuszki do numeru 11.

Ulica K ościuszki od num eru 12 do 36 charakteryzow ała się również mieszanym składem społecznym - ludność III typu stanow iła tam 32% populacji (w tym 21% robotników' wykwalifikowanych), a mie­ szkańcy należący do IV typu obejm owali 33%. N astępne dw a frag­ m enty tej ulicy (do num eru 48 i od num eru 49 do 66) zdom inow ane były przez IV typ społeczno-zaw odow y obejm ujący 47% ludności. N a jb a r­ dziej zróżnicow any n a opisyw anym terenie był końcowy fragm ent ulicy Kościuszki. P rz e p la ta ły się n a nim w mniej więcej równych proporcjach wszystkie typy społeczno-zaw odow e. I ta k 25% populacji zaklasyfiko­ wano do I typu (w tym kategoria A stanow iła 12%), 28% mieściło się w II typie społeczno-zaw odow ym (w tym po 10% stanow ili urzędnicy i rzemieślnicy, a 8% pracow nicy kolei średniego szczebla, co tłum aczy sąsiedztw o dw orca Toruń M okre), 22% m ieszkańców ulicy należało do III typu (w tym 15% to robotnicy wykwalifikowani), n ato m iast 25% ludności do IV ty p u społeczno-zaw odow ego (z czego 19% stanow ili ro b o t­ nicy). Z kolei p ro sto p ad ła do K ościuszki ulica D w orcow a m iała c h ara k te r m ieszany II i IV ty p u - po 31% m ieszkańców34.

S ąsiadujące ze so b ą ulice T argow ą i S tu d zien n ą zajm ow ała ludność za­ klasyfikow ana do II typu. N a Targowej 22% populacji stanow ili urzędnicy, 11% rzem ieślnicy, a 17% pracow nicy kolei, co razem daw ało 50% ludności w II typie społeczno-zaw odow ym . T u, podobnie ja k n a K ościuszki, pewne zgrupow anie osób należących do kategorii J należy pow iązać z sąsiedztw em dw orca kolejowego T oruń M okre. N a ulicy S tudziennej II typ objął 49% populacji.

G łów ną ulicę Jakubskiego P rzedm ieścia - Szosę L ubicką - zajm ow ała ludność m ieszana II i IV ty p u w proporcji 32% i 28% populacji. N ato m iast trzy o sta tn ie ulice opisyw anej siatk i rozciągającej się n a M okrem i Jak u b - skim Przedm ieściu (Pułaskiego, Ścieżka Szkolna i W innica) przedstaw iały m ozaikę III i IV ty p u społeczno-zaw odow ego. N a ulicy Pułaskiego 47% populacji należało do III ty p u (w tym 33% stanow ili ro b o tn icy wykwalifi­ kowani), a 40% m ieszkańców klasyfikowało się do IV ty p u (po 20% sta n o ­ wili robotnicy oraz osoby z kategorii O ). N a Ścieżce Szkolnej 39% popu­ lacji należało do III ty p u społeczno-zaw odow ego (w tym 29% obejm ow ało robotników w ykw alifikow anych), n a to m iast 35% do typu IV (tu 29% s ta ­ 34 Również sąsiadująca ulica Żwirowa oznaczona została jako charakteryzująca się przemieszaniem II i IV typu ludności, jednak, ponieważ populację tworzyły tu dwie osoby, trudno mówić o segregacji przestrzennej czy specyfice zaludnienia.

nowili robotnicy, 16% inw alidzi, wdowy i renciści). W reszcie n a W innicy 36% mieszkańców rekrutow ało się z III typu społeczno-zaw odow ego a 47% z IV typu.

J a k w idać, teren M okrego i Jakubskiego P rzedm ieścia był dość zróżnicowany. Znajdow ały się tam ulice o ch arak terze zdecydow anie ro b o t­ niczym , ale również ulice zam ieszkane przez urzędników i rzemieślników'. Sąsiadow anie dwóch różnych typów społeczno-zaw odow ych n a ulicach o ch arak terze m ozaikowym tłum aczyć należy rodzajem zabudowy. N a tej sam ej ulicy w lokalach od frontu m ieszkała w arstw a urzędników , rze­ mieślników, nauczycieli m ogąca opłacić m ieszkania o nieco wyższym s ta n ­ dardzie, n ato m iast w lokalach mieszczących się w podw órzach czy su te ­ renach mieszkali robotnicy. R ów nocześnie w arto podkreślić, że n a o b ­ szarze trzech przedm ieść, tj. Chełm ińskiego, M okrego i Jakubskiego, nie było w zasadzie ulic, n a których przew ażałaby ludność należąca do I ty p u społeczno-zaw odow ego35. D ziało się ta k dlatego, że zalu d n ia ­ nie przedm ieść trw ało stosunkow o niedługo. Głównie zam ieszkiw ała je ludność napływ owa, k tó rą stanow ili ro botnicy zatru d n ie n i przy pracach fortyfikacyjnych. P o n a d to tereny te nie m iały utw ierdzonego historycz­ nie prestiżu cen tru m h an d lo w o -k u ltu raln eg o tak ja k S tare i Nowe M ia­ sto. N ie było to również przekształcone w przedm ieście daw ne m iejsce w ypoczynku bogatej ludności ta k ja k B ydgoskie Przedm ieście. Przeciw ­ nie, n a opisyw anych przedm ieściach zlokalizow ana była większość dużych zakładów przem ysłow ych T o ru n ia (Wry tw ó rn ia Pierników , F a b ry k a M ydlą, F ab ry k a C em entu, F ab ry k a M aszyn Rolniczych itd .), któ re stanow iły czynnik p rzyciągający ludność rob o tn iczą, a nie kupców', rentierów czy bankierów .

Zupełnie inaczej przed staw iała się segregacja p rz estrz en n a ludności w cen tru m m iasta. Tam o d setek ludności należącej do I ty p u spo łeczn o - zawodow ego był wysoki. O bydw a ry n k i m iejskie i najw ażniejsze tra k ty w dużej przew adze zam ieszkiw ały n ajb o g a tsz e w arstw y społeczne. B oczne uliczki m iały n a to m iast znacznie bardziej zróżnicow any c h arak ter.

O kalające c en tru m T o ru n ia W ały gen. Sikorskiego były zam ieszkane w 67% przez osoby należące do III typ u . P o d o b n ie było n a ulicy D om inikańskiej, gdzie III ty p stanow ił 57% populacji, n a to m iast na 35Jedyną taką ulicą była Kanałowa. Jej populacja wynosiła jednak tylko 7 osób (w tym 2 rolników n a 3 osoby należące do I typu społeczno-zawodowego), więc uznałam, że trudno traktować tę ulicę jako wyjątek na omawianym terenie.

przedłużeniu - M ałych G arb arac h objął 32% ludności. T ak sam o sy tu ­ acja przed staw iała się P o d K rzyw ą W ieżą i n a ulicy R óżanej. N a tych ulicach dom inacja mieszkańców z III ty p u odpow iednio w ynosiła 52% i 39%36.

Część bocznych ulic centrum m ia sta zasadniczo zdom inow ana była przez IV typ społeczno-zaw odow y. Je d n a k odm iennie niż n a opisanych przedm ieściach znacznie zwiększony był tam odsetek osób niepracujących. W skazany w zrost udziału kategorii O n a ulicach Starego i Nowego M ia­ s ta m ożna w ytłum aczyć tym , że była to n a js ta rsz a część T orunia, a jej społeczność m ożna określić m ianem zasiedziałej. S tąd wyższy w niej odse­ tek osób ju ż niezdolnych do pracy, czasam i naw et przew ażający, aniżeli n a „m łodszych” obszarach m ia sta stanow ił n a tu ra ln ą tego konsekwencję37. D o ulic o takiej w łaśnie ch ara k tery sty ce zaliczają się: P an n y M arii (w 37% ludności IV typu 22% stanow ili n iepracujący), Franciszkańska (44% obejm ow ało m ieszkańców IV ty p u , w tym 16% stanow iła kategoria O ), P ie ­ kary do num eru 16 (przew aga IV ty p u ludności w ynosiła tu 38%, w czym 17% stanow ili inwalidzi, wdowy i renciści)38, K opernika (34% stanow ił tu IV typ z praw ie równym udziałem robotników i ludności niepracującej), R ab iań sk a (38% mieszkańców' klasyfikowała się do IV typu społeczno- zawodowego, tu jed n ak z przew agą ludności robotniczej), Ł azienna (z 35% m ieszkańców z IV typu 14% należało do kategorii O), W ielkie G a rb ary (w 48% dom inow ał IV typ z przew agą ludności niepracującej), św. K a ta ­ rzyny (n a 57% osób z IV typu aż 51% stanow iła kategoria O), Po n iato w ­ skiego (59% mieszkańców należało do IV typu z przew agą robotników ) i D obrzyńska (53% obejm owało ludność należącą do IV typu i tu odsetek niepracujących był też raczej nieduży).

W rejonie S tarego i Nowego M iasta kilka ulic m iało c h ara k te r mie­ szany, jed n ak nieco inny niż na M okrem i Jakubskim Przedm ieściu. M am y tu do czynienia z m ozaikowym zaludnieniem., ale z dużym udziałem osób posiadających wysoki prestiż społeczno-zaw odow y. Ulicami o s tru k tu ­ rze całkowicie przem ieszanej okazały się: Jęczm ienna, Sukiennicza, P ro ­ 36N a wymienionych ulicach, z wyjątkiem Różanej, dużą część populacji sta­ nowili robotnicy wykwalifikowani, przeważając nad pracownikami najemnymi.

37Również na ulicach o mieszanym charakterze w obrębie centrum wzrastał udział osób rekrutujących się z kategorii O.

380 d numeru 17 do końca ulicy jej charakter przeszedł w mozaikowy, i tak 31% mieszkańców stanowiła ludność należąca do IV typu społeczno-zawodowego z 20% udziałem robotników, a 28% osoby rekrutujące się z II typu.

sta, W ysoka i Szewska. Nieco inaczej było n a ulicy P o d m u rn ej, gdzie do num eru 65 32% ludności należało do III ty p u , a 35% do IV ty p u społeczno-zaw odow ego, jej s tru k tu ra zaś ujednolicała się n a odcinku od num eru 66 do końca, gdzie w 52% przew ażała ludność z III typ u , w czym 33% stanow ili robotnicy wykwalifikowani, a 18% pracow nicy n a je ­ mni. N a Woli Zamkowej 41% populacji należało do I ty p u - głównie kupcy i wojskowi, a 35% do typu IV - z rów nym udziałem robotników i osób niepracujących. N ato m iast n a ulicy Królowej Jadw igi m ieszkańcy zaklasyfikow ani do II typu stanow ili ju ż 30% (z czego 13% obejm ow ało urzędników i 14% rzem ieślników ), a 28% populacji należało do IV typu społeczno-zaw odow ego. Podobnie było n a ulicy Ślusarskiej, gdzie 27% ludności obejm ow ało ludność re k ru tu ją c ą się z II ty p u (w tym 17% s ta ­ nowili rzem ieślnicy), a 29% mieszkańców należało do IV ty p u z przew agą osób z kategorii O, i n a ulicy B row arnej, n a której udział typów II i IV kształtow ał się odpow iednio 44% do 33%.

Pozostałe ulice o ch arak te rze m ozaikowym łączyły w sobie dw a najw yższe typy społeczno-zaw odow e i sąsiadow ały z na jb ard ziej pre­ stiżow ym i ulicam i centrum . N a M ostowej 28% populacji należało do I ty p u (z dw unastoprocentow ym udziałem ludności kupieckiej), a 12% do II ty p u społeczno-zaw odow ego. N a ulicy Piernikarskiej w 50% przew ażał I typ, n ato m iast 40% stanow iły osoby re k ru tu jące się z II typ u , z 30% udziałem nauczycieli w śród mieszkańców, co tłum aczy sąsiedztw o zlokali­ zowanej tam Szkoły d la D ziewcząt. P odobny podział w ystąpił n a B ulw a­ rze Filadelfijskim otaczającym centrum m ia sta od stro n y południow ej39.

Pozostałe ulice S tarego i Nowego M ia sta charakteryzow ał}’ się jednoli­ tym typem zaludnienia. J a k w spom inano, były to główne tra k ty centrum T o ru n ia i w dużej przew adze zam ieszkiwał je I ty p społeczno- zawodowy. I tak na S tarym R ynku do I typu zaklasyfikowało się aż 53% mieszkańców. N ajw iększy odsetek reprezentow ała tu kategoria kupiecka, stanow iąc 28% populacji. P rzy leg ająca do R ynku ulica Żeglarska w 37% z a ję ta była przez osoby należące do kategorii zawodowych tw orzących I typ (17% kupców, 11% zawodów z kategorii A i 6% restau rato ró w ). N a Szerokiej do nu­ m eru 32 I typ stanow ił 37% populacji (18% to kupcy, a 10% wolne za­ w ody), n ato m iast n a jej dalszym odcinku wskaźnik ten w zrasta! do 50%, z czego kategoria kupiecka obejm ow ała aż 30% m ieszkańców. M ożna z 39W tym wypadku, ze względu na niewielką populację (7 osób), trudno jednak mówić o rozmieszczeniu typów społeczno-zawodowych ludności.

tego wnioskować, iż ulica ta była głównym trak tem handlow ym m iasta. P rzyległa do Szerokiej ulica Strum ykow a w 33% była zam ieszkana przez I typ społeczno-zawodow y.

N a Nowym R ynku udział mieszkańców należących do I typu był nieco mniejszy aniżeli n a S tary m R ynku, wynosząc 43%, w czym pojaw iła się kategoria wojskowych z 7% udziałem w śród m ieszkańców. N a ulicy W arszawskiej 42% populacji należało do I ty p u i odsetek wojskowych wzrósł tu do 23%, a 5% stanow ili tu wyżsi urzędnicy"10. N a przyległym do W arszawskiej placu św. K atarzy n y 27% populacji obejm ow ało w oj­ skowych, 10% osoby w ykonujące wolne zawody, n a to m iast cały I typ stanow ił tam 53%. Podobnie n a ulicy Piastow skiej 58% mieszkańców należało do I ty p u społeczno- zawodowego, z czego 47% stanow ili w oj­ skowi. N a D ąbrow skiego udział I typu mieszkańców w zrastał do 80%, a kategoria F zw iększała tu swój udział do aż 60%. N a K azim ierza J a ­ giellończyka również przew ażał I typ społeczno-zaw odow y, stanow iąc 62% populacji z 27% udziałem ludności wojskowej.

O pisany system ulic Nowego M iasta należał w większości do no­ wej dzielnicy - W ilh elm stad t, k tó ra p o w stała po w yburzeniu w latach osiem dziesiątych XIX w. w ew nętrznego p a sa fortecznego. Lokaliza­ cja zasadniczo w cen tru m m iasta, gdzie ziem ia osiągała wygórow ane ceny, oraz wysoki s ta n d a rd m ieszkań41 oznaczający wysokie czynsze były bezpośrednim i przyczynam i, dla których mogły osiedlić się tu jedynie osoby należące do najw yższych kategorii zawodow ych. To skutecznie zablokowało ekspansję ludności robotniczej skierow aną głównie n a opi­ sane ju ż przedm ieścia i częściowo n a Bydgoskie Przedm ieście. Z kolei dość duży o d setek wojskow ych, zam ieszkujących obszar od Nowego R ynku do wysokości ulicy D ąbrow skiego, zw iązany był z kom pleksam i koszarow ymi, któ re ograniczały Nowe M iasto od zachodu. P odobnie 9% udział pracow ­ ników kolei n a placu 18 sty czn ia uzasadniało sąsiedztw o dw orca kolejowego T oruń M iasto (ty p I przew ażał jed n a k i tam ).

40Na niewielkiej uliczce będącej niejako przedłużeniem Warszawskiej, tj. na Szumana, 100% mieszkańców należało do I typu społeczno- zawodowego, w czym było po 40% wojskowych i osób wykonujących wolne zawody, a 20% stanowili wyżsi urzędnicy. Mówiąc jednak o charakterze tej ulicy, należy wziąć pod uwagę fakt, iż jej populacja liczyła tylko 8 osób.

41B. Zimnowoda-Krajewska, Wpływ przepisów pohcyjno budowlanych na

kształtowanie domów czynszowych na przełomie X IX i X X wieku w Toruniu,

N ato m iast nieco inaczej p rzedstaw iała się sy tu acja n a Bydgoskim P rzedm ieściu, które ze sw oją s tru k tu rą zaludnienia nie przystaw ało ani do pozostałych przedm ieść, ani do cen tru m m iasta. Jego część w schodnia wykazyw ała stosunkow o jed n o lity c h ara k te r i dom inow ała tam ludność należąca do II typu społeczno-zaw odow ego, jed n a k całość tego obszaru była bardzo eklektyczna.

G łów na a rte ria B ydgoskiego - ulica M ickiewicza - była bardzo zróżnicow ana. Jej pierw szy odcinek (do num eru 57) charakteryzow ał się zn aczn ą przew agą II ty p u w śród zam ieszkującej go ludności: 52%, w czym 38% stanow ili urzędnicy, jed n ak jej fragm ent od num eru 58 do 61 miał ju ż c h ara k te r mozaikowy. 31% populacji, z przew agą urzędników , należało tam do II typu społeczno-zaw odow ego, a 27% mieszkańców należało do ty p u IV , w tym praktycznie nie było ludności robotniczej. R ów noległa do M ickiewicza ulica Słowackiego do num eru 48 zam ieszkana była również w przew adze przez II ty p społeczno-zaw odow y (do num eru 34 jego odsetek w ynosił 35% z przew agą urzędników , a od num eru 35 do 48 w zrastał on do 38%, w czym 8% stanow ili nauczyciele). N a ulicy M oniuszki zdecydowanie dom inow ała ludność urzędnicza, stanow iąc 43% populacji. P odobnie przedstaw iała się sy tu a cja n a ulicy K lonowica. Do num eru 26 II ty p społeczno- zawodow y obejm ow ał 38% mieszkańców ulicy, przy czym znajdow ało się w tym 13% nauczycieli. W skaźniki te w zrastały w drugiej części ulicy i ta m II typ dom inow ał w liczbie 51% populacji, w czym n a­ uczyciele stanow ili 19%.

R ów noległa do K lonow ica ulica K onopnickiej m iała ju ż c h ara k te r m o­ zaikowy (po 36% populacji-obejm ow ał ty p I - głównie z kategorii A i C, i ty p II z przew agą urzędników ). P rz y placu R apackiego po 50% m ie­ szkańców należało do I i do IV ty p u społeczno-zaw odow ego.

Z kolei n a niewielkiej uliczce Danielew skiego aż 43% populacji klasyfikowało się do I ty p u ze znacznym udziałem kategorii wyższych urzędników . P o dobny c h a ra k te r m iała część ulicy Bydgoskiej. Do nu­ m eru 45 I ty p przew ażał w 54%, jed n a k tw orzyły go głównie osoby z k ate­ gorii A - 11%, C - 14% i 15% wojskow ych. O d num eru 46 do 73 B ydgoska u trzy m y w ała p o d o b n ą s tru k tu rę z przew agą m ieszkańców należących do I ty p u i 22% udziałem wojskow ych, je d n a k n a odcinku od num eru 74 do 93 dom inow ał ju ż IV typ społeczno-zaw odow y z dużym odsetkiem osób niepracujących. Końcowy frag m en t B ydgoskiej, p o dobnie ja k jej o d ­ cinki początkow e, zam ieszkany był przez osoby z I ty p u , nad al z wysokim odsetkiem ludności wojskowej. Rów nież d u ża liczba osób z kategorii F

zajm ow ała ulicę R eja (23%), k tó ra jed n ak ogólnie m iała c h ara k te r m oza­ ikowy z udziałem I i III ty p u społeczno-zawodow ego.

N a ulicy Sienkiewicza do num eru 18 I typ obejm ow ał 41% p o p u la­ cji (z czternastoprocentow ym odsetkiem wojskow ych), a od num eru 19 przew ażał ta m IV typ społeczno-zaw odow y, w ynosząc 69% w śród mie­ szkańców, z czego aż 67% ludności należało do kategorii O.

Ja k w idać, w schodnią część Bydgoskiego P rzedm ieścia zamieszkiwały głównie grupy usytuow ane w górnej części d rab in y społecznej. Należy podkreślić w tym m iejscu, że po pierwsze, n a terenie Bydgoskiego P rzedm ieścia znajdow ały się dw a skupiska nauczycielskie (na ulicy Klo- now ica i Słowackiego), co tłum aczyć należy bliskością Sem inarium K a to ­ lickiego i Ew angelickiego Sem inarium d la N auczycieli, a więc ich praw ­ d opodobnym m iejscem pracy. P o drugie, w yróżniała się tam rów nież ka­ teg o ria wojskowych, których odsetek n a kilku ulicach oscylował w g rani­ cach 15-20% populacji, co je s t w artością stosunkow o wysoką. T akże ten fakt tłum aczy bliskość m iejsca z atru d n ien ia, gdyż n a terenie Bydgoskiego P rzed m ieścia były usytuow ane dw a kom pleksy koszarowe.

Trochę inaczej przedstaw iał się c h ara k te r pozostałej części opisyw a­ nego przedm ieścia. Ulicę M ickiewicza od num eru 62 zam ieszkiw ały wszy­ stkie cztery typy społeczno-zaw odow e, tw orząc jej mozaikowy charakter: 28% stanow iła ludność należąca do II typu, 27% należało do III ty p u , a 29% populacji stanow ił tam IV typ, z czego aż 23% ludności należało do kategorii O. N a krótkim odcinku od num eru 79 do 90 33% m ieszkańców ulicy M ickiewicza rekrutow ało się z I ty p u społeczno-zaw odow ego, w czym 12% stanow ili wojskowi. Je d n a k ju ż od num eru 91 do 111 większość stanow ili m ieszkańcy zaklasyfikow ani do IV typ u , tj. 39%, w tym 29% obejm ow ało robotników . M iędzy num erem 111 i 118 ulica M ickiewicza prezentow ała c h ara k te r mozaikowy. Przew ażała tu ludność z II ty p u z 28% udziałem i IV typu z 30% udziałem (po 15% stanow iły tu katego­ rie N i O ). N a końcowym fragm encie M ickiewicza (od num eru 119) tylko IV typ społeczno-zaw odow y ob jął 35% populacji (w czym było 22% ro­ botników ).

P o dobnie było z końcowym odcinkiem ulicy Słowackiego (od nu­ m eru 49), n a którym udziałem 39% przew ażał IV typ ludności. Również n a ulicy K ochanow skiego zdecydow anie dom inow ał IV typ społeczno- za­ wodowy, którego odsetek wynosił 50%, w czym 33% obejm ow ało osoby należące do kategorii N. N a ulicy Poprzecznej liczba osób należących do IV typu społeczno-zaw odow ego w zrastała do 69% i w tym aż 58% po­

pulacji rekrutow ało się z kategorii N. P odobnie s y tu a c ja p rzedstaw iała się n a ulicach: Strom ej (48% m ieszkańców stanow ili robotnicy, a 64% populacji klasyfikowało się do IV ty p u społeczno-zaw odow ego), Łącznej (47% mieszkańców należało do IV ty p u , z czego większość, bo 36%, s ta ­ nowili robotnicy) i G a g arin a (udział IV ty p u określał się liczbą 60% m ieszkańców z 46% przew agą robotników ). N a ostatn iej ulicy Bydgo­ skiego Przedm ieścia, n a Broniew skiego, dom inow ały dw a typy społeczno- zawodowe: III (stanow iąc 30% w śród mieszkańców, z czego 24% procent obejm ow ało robotników wykw alifikow anych) i IV (33% populacji, w czym było 24% robotników ).

D okładna a n aliza w ykazuje, że B ydgoskie P rzedm ieście różniło się swoim charakterem i rodzajem zaludnienia od innych, opisanych wcześniej przedm ieść. P rze d e w szystkim odsetek mieszkańców rekru tu jący ch się z I i II typu społeczno-zaw odow ego był tam znacznie wyższy niż n a uprze­ dnio analizow anych terenach przedm iejskich. P rzyczyny tego należy po­ szukiw ać w daw nym ch ara k te rze tego obszaru m iasta, któ ry wcześniej stanow ił m iejsce w ypoczynku bogatych mieszkańców T o ru n ia42. Po zniesieniu ograniczeń d la budow nictw a cywilnego w 1903 r., Bydgoskie Przedm ieście, położone w niewielkim oddaleniu od m urów miejskich, w śród terenów zielonych zagospodarow anych jak o obszar rekreacyjny43, było atrakcyjnym m iejscem zam ieszkania d la wyższych i średnich w arstw społecznych - szczególnie jeśli m ow a o jego świeżo zabudow anej części wschodniej.

Podsumowanie

O braz odtw orzonej s tru k tu ry zasiedlenia T o ru n ia przed 1914 r. po­ tw ierdza, że czynnikiem m ającym najsilniejszy wpływ n a całość roz­ woju m ia sta i przestrzenne rozm ieszczenie g ru p społeczno-zaw odow ych n a jego obszarze był w zrastający w XIX w. m ilitarny c h ara k te r m ia­ sta. Znalazło to sw oje odbicie w dynam ice procesu m igracji w yznacza­ nej prow adzonym i przez w ładze pruskie p racam i fortyfikacyjnym i, a także w robotniczym ch arak te rze ludności napływ owej. T aki kierunek procesu w zrostu ludności m ia sta zaczął zm ieniać proporcje udziału różnych grup

12D. Bartz, M. Żelska, Ewolucja przestrzenno-funkcjonalna Bydgoskiego

Przedmieścia do 1975 roku, Rocznik Toruński, t. 12, 1977.

43Na terenie Bydgoskiego Przedmieścia w 1820 r. zostały założone Ogrody Di. Schultza, a w 1822 r. powstał park miejski rozplanowany na wzorach an­ gielskich z traktem dojazdy konnej.

społeczno-zaw odow ych w całości jego populacji, d ając w efekcie przewagę liczebną ludności robotniczej (szczególnie robotnikom niewykwalifikowa­ nym ) i w zrost liczby ludności związanej z wojskiem, co dobrze ilu stru je załączona n a końcu a rty k u łu tab e la zbiorcza dla T o ru n ia n a rok 1908.

W iększość ludności napływowej zm uszona była do zasiedlania pow­ stających w oddaleniu od cen tru m 44 przedm ieść, tw orząc tam głównie enklaw y robotnicze. B rak płynności przestrzennej w rozbudow ie m ia­ s ta powodow any był ograniczeniam i budow lanym i, od b ierając tym sa­ mym atrakcyjność peryferyjnym obszarom m iasta. Jed y n e urozm ai­ cenie n a terenach robotniczych M okrego i Jakubskiego Przedm ieścia w prow adzała pobliskość linii kolejowej lub szkoły, jak o m iejsca pracy części ludności rekrutującej się z II typu społeczno- zawodowego. Specyficz­ nym w yjątkiem od powyższej reguły było Przedm ieście Bydgoskie. Temu obszarow i peryferyjnem u w artości przydaw ały zagospodarow ane tereny zielone, a także trad y cja. Z tego też powodu wyższe i średnie w arstw y społeczne tam w łaśnie skierowały swoje zainteresow anie po w yczerpaniu możliwości przestrzennych starego cen tru m T orunia, któ re zachowało sw ą trad y c y jn ą stru k tu rę rozm ieszczenia ludności45 i nowo zabudow anego ob­ szaru w okolicy prestiżowej ulicy W arszawskiej.

Procesy ekologiczne zachodzące w T oruniu w XIX i n a początku XX w. zobrazow ane przez odtw orzoną segregację p rzestrzen n ą popu­ lacji tego m iasta, o d b ieg ają znacząco od m odeli w ypracow anych przez klasyczne teorie ekologii społecznej, a budow anych n a podstaw ie analizy prężnych m iast przem ysłowych, o krótkiej historii. S tare m ia sta europej­ skie m ające d ługą trad y c ję i nie pełniące funkcji ośrodków przemysłowych w ym ykają się klasycznym regułom am erykańskich ekologów. O znacza to, że poszukiw anie m echanizm ów kształtu jący ch rozm aite wzory s tru k tu r społeczno-przestrzennych m iast skierować należy n a wyselekcjonowanie nie jednego czy dwóch, ale całych zespołów czynników m ających wpływ n a ich przebieg.

44 Gęstość zaludnienia w tym rejonie wykluczała możliwość zdobycia lo­ kalu mieszkalnego w przystępnej cenie osobie przybywającej do Torunia, a rekrutującej się z niższych warstw społecznych.

45W przeszłości rejon Starego i Nowego Miasta stanowił całość organizmu miejskiego Torunia. Z tego powodu tylko główne arterie, jako najatrakcyjniej­ sze, zajmowane były przez elitę społeczną, gdy tymczasem przecznice i uliczki położone bliżej murów zamieszkiwały grupy o niższym statusie. Taki układ segregacji przestrzennej utrzymywał się również w badanym okresie.

Tabela

Rozkład procentowy ludności Torunia w kategoriach zawodowych i typach społeczno-zawodowych w 1908 r.

Kategoria zawodowa Udział %

Typ społeczno- -zawodowy

Udział

%

A - właściciele kamienic, przedsiębiorcy, rentierzy, rolnicy 5,22 I 18,48 B - kupcy 3,50 C - wolne zawody 3,30 D - restauratorzy 1,26 E - wyżsi urzędnicy 1,57 F - wojskowi" 3,61 G - niżsi urzędnicy 7,64 II 19,93 H - nauczyciele 2,43 I - rzemieślnicy 7,40 J - pracownicy kolei średniego szczebla 1,00 K - handlarze 1,47

L - pracownicy najemni 6,52 III 22,82 M - robotnicy wykwalifikowani 16,31

N - robotnicy niewykwalifikowani 24,93

IV 38,77 0 - wdowy, renciści, emeryci, inwalidzi,

bezrobotni

13,85

Razem 100,00 Razem 100,00

* bez skoszarowanych żołnierzy garnizonu toruńskiego

The Sociotopography of Toruń before World W ar I in the Con­

te x t of th e Town’s Economic and D em ographic Development

in the 19thand E arly 20thCenturies

In the 19thcentury and at the beginning of the 20thcentury Toruń was an im portant Prussian frontier fortress; this determined the possibilities of econo­ mic development and population increase in the area while significantly limiting the town’s expansion. The modernisation and extension of fortifications (up to 1892) guaranteed new jobs; however, the limitations in the civil construction industry discouraged the migratory population from settling down in the area