Widok Między domem a miastem. Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe

(1)

Między domem a miastem.

Podbój i zawłaszczanie przestrzeni publicznych przez subkultury młodzieżowe

Wprowadzenie

Postrzeganie obecności przedstawicieli subkultur młodzieżowych w przestrzeni publicznej wielkich miast można najogólniej określić jako ambiwalent- ne. Z jednej strony podkreśla się ich pozytywne znaczenie dla wielkomiejskiej mozaiki społeczno-kulturowej i heterogenicznego charakteru zbiorowości miast oraz wytwarzania ich społecznego klimatu (jak ma to miejsce na przykład w Ko- penhadze w dzielnicy Christiania). Z drugiej strony przypisuje się tym uczestnikom życia społecznego degradujący i dewaluujący miejską przestrzeń charakter.

W przypadku tego drugiego podejścia, aby podkreślić ich złowieszczą i niebez- pieczną działalność, ukuto i używano terminu „blokersi”, wskazując na związek członków grup z blokowiskami. Bez względu na to, jak młodzi ludzie uczestni- czący w subkulturowej aktywności i manifestujący w taki sposób swoją tożsamość są postrzegani i oceniani, stanowią oni znaczącą, choć marginalizowaną kategorię użytkowników publicznych przestrzeni miast, którzy jednak chcą swoją obecność podkreślić i utrwalić¹. W artykule zostały przedstawione działania subkultur mło- dzieżowych, dla których przestrzeń publiczna stanowi zarówno cel, jak i środek aktywności.

Obecność w przestrzeni miast młodych ludzi, członków młodzieżowych grup subkulturowych, manifestujących swoje ideologie i poglądy, nie jest niczym za-

1 W tym miejscu warto zauważyć wzrost zainteresowania subkulturą kibiców chuliganów, nazywanych również szalikowcami lub kibolami, ze strony polityków i mediów. Atmosfera wokół tych subkultur młodzieżowych jest związana ze zbliżającymi się rozgrywkami mistrzostw piłkarskich Starego Kontynentu.

f1.indd 89

f1.indd 89 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

Forum Socjologiczne 2, 2011

(2)

skakującym. Jak zauważył Tadeusz Paleczny², miasta, szczególnie duże i wielkie, zawsze były terenem aktywności wielu grup młodzieżowych, które powiększały społeczno-kulturową różnorodność zbiorowości wielkomiejskich. Prowadzone od drugiej dekady XX wieku badania w miastach amerykańskich wykazały funk- cjonowanie na ich obszarach licznych i różnorodnych grup oraz band młodzieżo- wych, nazywanych gangami³. W latach 60. i 70. Londyn stanowił scenę narodzin i rozwoju silnego i licznego undergroundu, obejmującego przeróżne formy mło- dzieżowej kontestacji i subkulturowej przynależności⁴. W latach 80. i 90. człon- kowie grup subkulturowych i kontrkulturowych pojawili się licznie na ulicach polskich miast, nie tylko urozmaicając ich krajobraz, ale również angażując się w wiele działań protestacyjnych⁵ i zawłaszczających. Także obecnie odnotowuje się obecność takich grup⁶.

Podbój i zawłaszczanie przestrzeni — kwestie defi nicyjne

Zgodnie z defi nicją zawartą w Słowniku języka polskiego⁷ zawłaszczyć, zawłasz- czać to tyle, co przejąć na własność, często bezprawnie, lub przyznać sobie do cze- goś prawo, podbój zaś oznacza działanie zmierzające do zwiększenia dominacji nad otoczeniem. Tym samym zawłaszczanie przestrzeni można rozumieć jako akt przyznania sobie prawa do użytkowania fragmentu jakiejś większej przestrzeni lub przebywania na nim, a podbój przestrzeni oznacza zdobywanie przewagi nad innymi użytkownikami przestrzeni.

Problematyka zawłaszczania przestrzeni była podejmowana wielokrotnie na gruncie wielu dyscyplin naukowych, w tym socjologii⁸. Mimo to brak kon-

2 T. Paleczny, Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy — propozycje teoretyczne, „Kultura i Społeczeństwo” 1993, nr 3.

3 F. Trasher, Th e Gang. A Study of 1313 Gangs in Chicago, Chicago 1973; J.M. Hagedorn, Gangs, institutions, race and space: Th e Chicago School revisited, [w:] Gangs in the Global City. Alterna- tives to Traditional Criminology, red. J.M. Hagedorn, Chicago 2007; M.W. Klein, C.L. Maxson, Street Gang Patterns and Policies. Studies in Crime and Public Policy, Oxford 2006.

4 T. Paleczny, op. cit., s. 27.

5 Zaznaczyć należy, że pierwsze subkultury młodzieżowe pojawiły się na ulicach miast Polski już w okresie międzywojennym. Pod koniec lat 40. i na początku 50. obserwowano zainteresowanie młodzieży tak zwanym bikiniarskim stylem. Bikiniarze wypełniali ulice niemal wszystkich wielkich miast w Polsce, stając się również przedmiotem zainteresowania władz państwowych i aparatu bez- pieczeństwa. Szerzej na ten temat pisze Maciej Chłopek w pracy Bikiniarze. Pierwsza polska subkul- tura, Warszawa 2005.

6 B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999; J. Dudała, Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach. Studium socjologiczne, Warszawa 2004; M. Jędrzejowski, Młodzież a subkultury. Problematyka edukacyjna, Warszawa 1999.

7 Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007.

8 Między innymi: K. Werner, Th e City and the Living Space. Stockholmers on the City, Stock- holm 1991; S. Carr et al., Public Space, Cambridge 1995; D. Mitchell, Th e Right to the City: Social

f1.indd 90

f1.indd 90 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

(3)

kluzywnych rozstrzygnięć, czym jest zawłaszczanie. Najogólniej apropriację przestrzeni można rozumieć jako „indywidualne lub grupowe działania zwią- zane z wytwarzaniem, wyborem, władaniem, przekształcaniem, wyznaczaniem granic, pielęgnowaniem oraz/lub zwykłym, intencjonalnym użytkowaniem przestrzeni, tak jakby stanowiła ona własność jednostki bądź grupy”⁹. W wyniku zawłaszczania przestrzeń staje się miejscem pełnym znaczenia dla grupy, która może świadomie ją okupować, może ją kontrolować, wchodzić w jej posiadanie, wytwarzać, modyfi kować, otaczać opieką i granicami, może oznaczyć ją symbolami, znakami oraz własną aktywnością czy wreszcie może się z nią identyfi ko- wać. Tak wytworzona przestrzeń jest również elementem świadomości i narracji grupy. Jest to obustronny proces wzajemnego oddziaływania przestrzeni i ak- torów społecznych zawłaszczających przestrzeń, która w wyniku takich działań oddziałuje na użytkowników. W jej wyniku zawłaszczający wywierają nacisk na otoczenie fi zyczne, urbanistyczno-architektoniczne oraz społeczne, szczegól- nie na sąsiedztwo.

Zawłaszczanie przestrzeni ujawnia zdolności do dominowania i opanowy- wania fragmentów miasta oraz oznacza segregację, ekskluzję oraz ograniczenie wraz z zamknięciem dostępności do przestrzeni (oraz/lub miejsc) publicznych.

Jest w tym znaczeniu wyrazem praktyk dominacji i władzy. Z drugiej strony wyra- żać może również społeczny opór wobec dominacji i władzy. Zgodnie z rozważa- niami Henriego Lefebvre’a społeczne zawłaszczanie przestrzeni należy rozumieć również jako pewien sposób odzyskiwania przestrzeni publicznej, a zgodnie z tym sam opisywany proces jest wskaźnikiem rywalizacji o przestrzeń, związanym z wyrażeniem sprzeciwu wobec tendencji wykluczających. Zawłaszczenie stanowi środek manifestacji społecznego oporu wobec dominacji państwa i kapitału¹⁰.

Proces zawłaszczania przestrzeni charakteryzuje się pewną dwoistością.

Z jednej strony zawłaszczanie przestrzeni i jej podbój oznaczają sytuację, w któ- rej aktorzy zawłaszczający i podbijający mają zdolność do sprawowania kontroli i narzucania akceptowalnych lub pożądanych sposobów zachowania. Ten typ za- właszczania proponuję nazywać realnym lub faktycznym¹¹. Przykładem takiego typu zawłaszczania są ogródki piwne wystawiane przez restauratorów w przestrzeni publicznej. Jest to najbardziej uchwytny empirycznie sposób zawłaszcza- nia przestrzeni. Jest to również najbardziej perswazyjny sposób wejścia w „posiadanie” przestrzeni, która zostaje obudowana i obwarowana, nasycana materialną tkanką.

Justice and the Fight for Public Space, New York 2003; Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red.

B. Jałowiecki, W. Łukomski, Warszawa 2007.

9 R.M. Feldman, S. Stall, Th e Dignity of Resistance: Women Residents Activism in Chicago Public Housing, Cambridge 2004, s. 184–185.

10 H. Lefebvre, Th e Production of Space, Oxford 1991.

11 W literaturze przedmiotu można się również spotkać z terminem „zawłaszczanie materialne”.

f1.indd 91

f1.indd 91 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

(4)

Z drugiej strony apropriacja przestrzeni i jej podbój mogą oznaczać sposoby przyswojenia przestrzeni, realizowane przez nasycenie tkanki przestrzennej materialnymi i wizualnymi kodami, symbolami, znakami wyrażające nowe lub dodatkowe sensy i znaczenia, a także w wyniku stałej i systematycznej obecności i aktywności grup społecznych w określonych miejscach. Ten typ zawłaszczania nazywany jest symbolicznym lub społecznym. Związany jest ze swoistą nadrepre- zentatywnością czy nadobecnością pewnych form i treści wizualnych.

Zawłaszczanie przestrzeni może oznaczać proces jej oswajania, naznaczania i przyswajania. W tym znaczeniu praktyki apropriacyjne przekładają się na działania zmierzające do poznania, wysokiego waloryzowania, identyfi kowania i uznania za bezpieczną danej przestrzeni miejskiej przez zbiorowości zawłaszcza- jące¹². Jest to proces redefi niowania miejsca, będący efektem zarówno planowa- nej, jak i spontanicznej działalności jednostek i grup, użytkowników i właścicieli przestrzeni¹³.

Humanistyczne podstawy badań procesu subkulturowego zawłaszczania przestrzeni

Florian Znaniecki wskazywał, że podejmując się analiz procesów ekologicznych zachodzących w przestrzeni miejskiej, socjolog powinien badać te proble- my w ten sam sposób, w jaki dokonuje oglądu całej rzeczywistości społecznej, z uwzględnieniem „współczynnika humanistycznego”¹⁴. Pochodną przyjęcia takiego stanowiska jest traktowanie przestrzeni w kategorii wartości, jako elementu pozaprzestrzennego systemu aksjonormatywnego grupy społecznej, która danym terytorium włada lub nadaje mu znaczenie. Jednocześnie analizowana geografi czna i dająca się fi zycznie wyodrębnić przestrzeń może stanowić „wartość prze- strzenną” różnych grup czy zespołów ludzkich. Pozwala to socjologowi na do- strzeżenie wielu równych jakościowo przestrzeni, traktowanych jako odrębne przedmioty ludzkiego doświadczenia i grupowego symbolicznego władania. Ana- lizując zawłaszczanie publicznych przestrzeni miast przez subkultury młodzieżo- we, należy mieć na uwadze zastrzeżenie, że ten sam geografi czny i urbanistyczny obszar może być w formalnym władaniu innej grupy niż ta, która sprawuje nad

12 Zob. B. Jałowiecki, M. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warsza- wa 2002.

13 H. de Haan, Social and Material Appropriation of Neighborhood Space: Collective Space and Resistance in a Dutch Urban Community, Paper for international conference Doing, thinking, feeling home: the mental geography of residential environments, Friday 14 and Saturday 15 October 2005, Delft University of Technology.

14 F. Znaniecki, Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So- cjologiczny” 1938, nr 1.

f1.indd 92

f1.indd 92 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

(5)

nim symboliczną kontrolę. Inna grupa może daną przestrzenią zarządzać, a inna symbolicznie (lub realnie) ją zawłaszczać.

Grupa, w której posiadaniu znajduje się określona „wartość przestrzenna”, uposaża jednostki w specjalne dyspozycje do przebywania na obszarze i używania go, nazwane przez Znanieckiego „pozycją ekologiczną”. Jest ona składnikiem roli społecznej jednostki, rozumianej jako jej własna indywidualność, przynależność grupowa, całokształt praw nadanych przez krąg społeczny, do którego należy, oraz wymagania stawiane jednostce jako członkowi danej grupy czy kręgu społecz- nego. Przyznanie „pozycji ekologicznej” oznacza również zobowiązania grupy wobec uposażonej jednostki, wśród których najważniejszymi są ochrona i zapew- nienie bezpieczeństwa. Zobowiązania te skutkują monopolizacją przemocy, ozna- czają bowiem, że jedynie grupa władająca przestrzenią może stosować przymus, pozbawiając uprawnień wynikających z „pozycji ekologicznej”¹⁵.

Przyjęcie „humanistycznej” optyki badań i analiz procesów zawłaszczania przestrzeni publicznej miast przez członków subkultur młodzieżowych wymaga również doprecyzowania roli samej przestrzeni i rozumienia procesów apropria- cji. Przy wyjaśnianiu tego pomocne będzie posłużenie się metaforą „gry o prze- strzeń”¹⁶jako sposobem prezentacji uczestników rywalizacji, reguł i narzędzi czy sposobów wykorzystywanych w tej „grze”.

Podbój i zawłaszczanie — subkulturowa „gra o przestrzeń (publiczną)”

Podstawową cechą młodzieżowych subkultur, gangów i band młodzieżowych jest terytorialność, rozumiana jako swoista więź z przestrzenią. Frederick Trasher, badając chicagowskie gangi, zauważył, że powstają one w spontaniczny sposób na bazie sąsiedztwa i wspólnoty terytorialnej, ich aktywność sprowadza się często do „włóczenia się” i zaznaczania swojej obecności w przestrzeni zamieszkania, co stwarza podstawy trwałej i silnej więzi z lokalnym terytorium¹⁷. Wspólna prze- strzeń zamieszkania stanowi podstawę konstytuowania się młodzieżowych grup, w tym również subkulturowych.

Z terytorialnego charakteru subkultur, band i gangów młodzieżowych wynika dążenie do przyswojenia, opanowania i naznaczenia przestrzeni ich codziennych aktywności. Dążenia te są realizowane w zderzeniu z innymi użytkownikami publicznych przestrzeni miast. Grupy o subkulturowej identyfi kacji dodatkowo cechuje „znaczenie mocy”, czyli dążenie do monopolizacji przemocy fi zycznej

15 Ibidem.

16 Miasta polskie w procesie przemian: studia nad Wrocławiem i Oleśnicą, red. W. Misiak, Wroc- ław 1992.

17 F. Trasher, op. cit.; J.W. Moore, Understanding youth street gangs: Economic restructuring and the urban underclass, [w:] M. Watts, Cross-cultural Perspectives on Youth, Radicalism and Violence, Stamford 1998.

f1.indd 93

f1.indd 93 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

(6)

i symbolicznej lub, jak ujął to Józef Chałasiński, wzrost znaczenia siły fi zycznej jako regulatora „mocy społecznej jednostek i grup”, która pozwala na wyróżnienie się danym osobom¹⁸. Przestrzeń publiczna umożliwia manifestację mocy subkul- turom młodzieżowym, stając się przedmiotem swoistej „gry o przestrzeń”.

Subkultury młodzieżowe, podobnie jak inni uczestnicy „gry o miejską prze- strzeń”, chcą zająć w niej jak najlepszą pozycję lub co najmniej zaznaczyć w możli- wie dużym stopniu swoją obecność. Narzędzia, którymi posługują się w tej „grze”, są innego rodzaju niż te, którymi posługują się pozostali uczestnicy. Zasadniczą różnicą jest pozaekonomiczny, niewyrażony poprzez mechanizmy rynkowe, aspekt rywalizacji o zdobycie pożądanych miejsc w mieście. W głównym stopniu decyduje on o środkach stosowanych w celu zajęcia wartościowych obszarów w mieście. Metody, którymi posługują się subkultury celem określenia przestrzennego obszaru własnego oddziaływania, możemy określić mianem przemocy, w tym również przemocy symbolicznej, w nieco innym znaczeniu niż to, które na- dał jej Pierre Bourdieu¹⁹. Za pomocą tych środków, poprzez naznaczanie obszaru miasta swoją własną symboliką, konkretne subkultury młodzieżowe odciskają piętno na jego przestrzeni. Jednocześnie, dzięki temu, że „symbole ucieleśniają ludzkie uczucia, postawy i przekonania, tworzeniu nowych symboli towarzyszy zapominanie, usuwanie, a nawet niszczenie istniejących” znaków²⁰. Za pomocą symboli jednostki i grupy społeczne wyrażają własny prestiż, utrwalają w pamięci ważne wydarzenia oraz zaznaczają swoją obecność, siłę i władzę. Obfi tość oraz różnorodność znaków w przestrzeni miasta łączą się, jak pisze Aleksander Wallis, z „rozmaitością i zróżnicowaniem zbiorowości, którym miasto służy”²¹.

Subkultury młodzieżowe, analizowane w odniesieniu do „gry o przestrzeń miejską”, należy również umieścić w kontekście procesu „społecznego wytwarzania przestrzeni”. Wynika on ze specyfi ki sposobów oraz narzędzi, którymi subkultury naznaczają, zawłaszczają i podbijają określone obszary w mieście. Związany

18 J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce, Warszawa 1938 (reprint 1984).

19 Przemoc symboliczną Pierre Bourdieu wiązał z „władzą symboliczną” klasy panującej (bur- żuazji), rozumianą jako „pewna specyfi czna symboliczna skuteczność” narzucania znaczeń jako uprawnionych przy równoczesnym ukrywaniu sił i interesów leżących u jej podstaw. Przemoc symboliczna jest więc sposobem re pro du kc j i istniejących stosunków społecznych. Uważam, po- dobnie jak Bourdieu, że „przemoc symboliczna” jest związana z procesem „narzucania znaczeń”, ale nie jest ona cechą tylko władzy politycznej, lecz każdej relacji związanej ze sprawowaniem wła- dzy, władaniem czy rywalizacją o władzę. W tym znaczeniu „przemoc symboliczna” jest narzędziem rywalizacji o „nadawanie znaczeń”, o możliwość określania i podkreślania „prawa do władania”.

W kontekście moich badań „przemoc symboliczna” jest narzędziem zawłaszczania przestrzeni, czyli nadawania znaczeń danym obszarom, w relacjach zachodzących w skali mikrospołecznej i mezo- społecznej. Zob. P. Bourdieu, J.C. Passeron, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, War- szawa 2006, s. 106.

20 A. Wallis, Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967, s. 64.

21 Ibidem, s. 66.

f1.indd 94

f1.indd 94 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

(7)

jest również z zajmowaniem tych samych obszarów w mieście przez różnorodne subkultury młodzieżowe. Posługują się one specyfi cznym językiem, kodem zło- żonym ze zwrotów i pojęć zrozumiałym tylko dla nich. Zjawisko to nazywane jest „kryptografi ą społeczną”²². Sens niektórych znaków i symboli znany jest tylko osobom, które posługują się tym dodatkowym kodem lub rozumieją go. Wska- zuje to na istnienie w mieście informacji selektywnej, „która jest możliwa do od- bioru jedynie przy znajomości dodatkowego kodu”²³. Mianowicie niektóre grupy mogą posługiwać się znakami grafi cznymi, znanymi osobom z subkultur, a inne subkultury muszą posługiwać się znakami tekstowymi (językowymi). Sens zna- ków jest wiadomy jedynie „wtajemniczonym”. Jak zauważył A. Wallis, możliwość rozumienia kodu, symboli jest związana z posiadaniem pewnego zasobu wiedzy, dostępnego jedynie uczestnikom określonych kultur lub subkultur. I choć w ten sposób ich funkcje: instrumentalna, ideologiczna i poznawcza zostały zreduko- wane do estetycznej dla osób „znajdujących się poza kręgiem społecznej i histo- rycznej świadomości odbiorców”, to i tak ważniejsze wydaje się oddziaływanie w obszarze działania subkultur²⁴.

Subkultury młodzieżowe w przestrzeni miasta — przykład Wrocławia

We Wrocławiu, podobnie jak w innych miastach w Polsce i nie tylko, subkultury młodzieżowe manifestują swoją obecność. Członkowie różnorodnych grup młodzieżowych nie tylko są w tej przestrzeni widoczni, ale stają się jej kreatorami lub „zdobywcami”, wpływającymi w znaczący sposób na postrzeganie i walory- zację miejsc w mieście. Nim jednak zostaną omówione sposoby zawłaszczania przestrzeni przez subkultury młodzieżowe, warto pokrótce przedstawić „sub- kulturową mapę Wrocławia”, z uwzględnieniem czasowych zmian zachodzących w „subkulturowej grze o miasto”.

Obecność członków różnych subkultur młodzieżowych w przestrzeni Wrocła- wia odnotowywana jest od lat 50. Niemniej dopiero w latach 80. i 90. nastąpiła swoista „eksplozja grup młodzieżowych”. Było to efektem splotu kilku czynników o charakterze zarówno bardziej uniwersalnym (rozwój kontrkultur w państwach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, upadek systemu komunistycznego w Europie Wschodniej), regionalnym (powstanie i rozwój opozycji demokratycz- nej w Polsce, transformacja systemowa), jak i lokalnym (na przykład działalność ruchu Pomarańczowej Alternatywy, wrocławskich struktur Solidarności i Solidar- ności Walczącej, rozwój lokalnej sceny muzycznej).

22 B. Jałowiecki, Proces waloryzacji przestrzeni miejskiej, [w:] Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej, red. Z. Pióro, Warszawa 1982.

23 Ibidem, s. 71.

24 A. Wallis, op. cit.; idem, Informacja i gwar: o miejskim centrum, Warszawa 1979.

f1.indd 95

f1.indd 95 2012-09-26 14:51:042012-09-26 14:51:04

(8)

Działalność kontestacyjna młodzieży w latach 80. była skupiona przede wszystkim w centralnej przestrzeni Wrocławia. Akcje członków ruchu Pomarań- czowej Alternatywy odbywały się na ulicy Świdnickiej i na Rynku. Zawłaszczanie przestrzeni centralnej miasta miało charakter symboliczny, poprzez wprowadza- nie dodatkowych symboli. Centralny obszar miasta stawał się sceną dla aktorów dokonujących tego swoistego podboju, w samych zaś działaniach nie chodziło o sprawowanie kontroli nad tym fragmentem miasta w inny niż symboliczny spo- sób. Centrum miasta dawało możliwość manifestowania tego, co w inny sposób nie mogło być zamanifestowane, stawało się sceną happeningów²⁵. Na murach wrocławskich kamienic pojawił się symbol tego ruchu — krasnal — oraz graffi ti antysystemowe, zawierające treści pacyfi styczne i antyreżimowe.

Analizując zjawisko podboju i zawłaszczania przestrzeni Wrocławia w latach 80. przez subkultury młodzieżowe, nie można zapomnieć o powstającym w tam- tym okresie zjawisku kibiców-chuliganów. Subkultura ta wówczas dopiero po- wstawała (choć znane były wcześniej przypadki zachowań chuligańskich na sta- dionach) i z tego względu nie odgrywała znaczącej roli w symbolicznym podziale miasta na przestrzenie wrogie lub przyjazne członkom innych grup subkulturowych, niemniej w tym okresie rozwinęła się postawa „kibica”, która z całą mocą dała o sobie znać w następnych dwóch dekadach.

Obszar zawłaszczany przez tę subkulturę to przede wszystkim stadion piłkar- ski i jego okolice. Ze względu na silne symboliczne znaczenie tego miejsca stadion był obszarem penetracji wrogich grup chuliganów piłkarskich, które w ten sposób podkreślały swoją pozycję w strukturze piłkarskich fanatyków, nazywanej „ligą chuliganów”²⁶. Drugą przestrzenią okupowaną i podbijaną przez kiboli był dworzec kolejowy Wrocław Główny, nazywany „Berzą”. W tym czasie powstało rów- nież określenie „ber-zolot” odnoszące się do kibiców chodzących w dzień rozgry- wek ligowych na dworzec w celu konfrontacji z innymi fanatykami piłkarskimi.

Rozwijający się w latach 80. wrocławski underground, obfi tujący w zespoły tak zwanej nowej fali²⁷, skutkował pojawieniem się na ulicach miasta dominują- cej w tym okresie młodzieżowej subkultury — punków. Skupiona wokół muzyki jako formy wyrazu postaw kontestacji i buntu młodzież zawłaszczała przestrzeń w okolicach klubów muzycznych, takich jak Katakumby, Indeks czy Pałacyk. Po- jawiają się pierwsze „ekipy”, które systematycznie okupują wybrane przez siebie miejsca, nadając im znane sobie nazwy, które jednocześnie identyfi kowały kon- kretną grupę: „murek” w okolicy Ostrowa Tumskiego oznaczał jednocześnie miejsce spotkań punkowej „ekipy” rekrutującej się z okolic placu Grunwaldzkie- go oraz nazwę samej „załogi”. Podobnie miała się rzecz z „gruszą” (placem zabaw

25 W. Fydrych, Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław 1999.

26 R. Zieliński, Liga chuliganów, Wrocław 1996.

27 J. Michalak, Nie będę wisiał ukrzyżowany. 30 lat punk rocka na Dolnym Śląsku. Ludzie. Teksty.

Inspiracje. Kapele, Wrocław 2009.

f1.indd 96

f1.indd 96 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(9)

w okolicy ulicy Gajowickiej). W latach 90. pojawiły się grupy nawiązujące w swoich nazwach do miejsc zamieszkania członków (PBK — Punk Brigade Kościuszke od ulicy Tadeusza Kościuszki). Swoisty katalog przestrzeni zawłaszczonych przez wrocławskich punków, uznanych za ich miejsca w mieście, powstaje w ramach projektu „Wrocławski punk” i zawiera ponad pięćdziesiąt lokalizacji, w tym kluby muzyczne, puby i inne miejsca²⁸. Szczególnym miejscem we Wrocławiu, ze wzglę- du na organizowane tam koncerty, była Wyspa Słodowa.

W kolejnej dekadzie subkulturowa mozaika wzbogaciła się między innymi o skinów²⁹, dresiarzy i hip-hopowców. Pod koniec dekady, w ramach toczącej się dyskusji nad „młodzieżą końca wieku”, odkryto w przestrzeni miast blokersów.

Przestrzenie publiczne Wrocławia stawały się areną i obiektem rywalizacji coraz liczniejszych grup młodzieżowych. W latach 90. ukształtował się w miarę trwały podział przestrzeni między poszczególne subkultury, czego efektem jest reprodukcja identyfi kacji i kontrola powstawania alternatywnych grup subkulturowych.

Jednak w miarę jak jedne traciły na „żywotności”, w ich miejsce pojawiały się nowe, ale nie dowolne, tylko w pewien sposób zintegrowane z poprzednimi. Mia- nowicie na osiedlu, na którym dominowały punki, pojawiła się subkultura hip-ho- powców, która z czasem zdominowała i symbolicznie zawłaszczyła tę przestrzeń.

Tak działo się na przykład na osiedlach Wielkiej Wyspy — Biskupinie i Sępolnie.

Znowu na osiedlu Nowy Dwór, gdzie od końca lat 80. przeważała subkultura ski- nów, zaczęła dominować zintegrowana z nimi subkultura chuliganów piłkarskich.

Badania prowadzone w ostatnich latach (2006–2007) wśród wybranych subkultur młodzieżowych ujawniły mozaikowy rozkład ich występowania. Do analiz wybrano te subkultury, które w opiniach uczestników „subkulturowej gry o prze- strzeń” są najliczniejsze i najbardziej widoczne w obszarze miasta, a następnie zaznaczono te osiedla, które są podbijane i przez nich zawłaszczane. W efekcie tych zabiegów powstała mapa rozmieszczenia czterech subkultur w przestrzeni Wrocławia. Nie jest ona w żaden sposób pełna, lecz oddaje pewien stan świa- domości na temat przyswojenia przestrzeni przez „ziomali”³⁰, a wiedza o tym,

28 http://www.punkzwrocka.pl/strona. Projekt skupiony jest wokół fi lmu, który ma „możliwie wszechstronnie przedstawić i przypomnieć zjawisko, jakim było tworzenie się i rozwój niezależnej punkowej i nowofalowej sceny rockowej we Wrocławiu, oraz związane z tym miejsca — aż do cza- sów nam współczesnych — jako ważny i ciekawy, a niesłusznie nieco zapomniany, element historii naszego miasta ostatnich dziesięcioleci. W sposób istotny współtworzący jego społeczny, kulturowy i obyczajowy klimat i koloryt”.

29 Celowo pomijam wiele innych subkultur młodzieżowych, między innymi metali, ze wzglę- du na ich związki z dwoma głównymi subkulturami: punkami i skinami. Strategie podejmowane w „subkulturowej grze o przestrzeń” są związane z procesami inkluzyjnymi lub ekskluzyjnymi (inkorporacyjnymi), polegającymi na włączaniu lub wykluczaniu niektórych subkultur przez inne do/z danego obszaru. Jedne subkultury integrują się z innymi w ramach jakiegoś układu lokalnego na zasadzie personalnych kontaktów lub ideologicznych podobieństw, a inne już nie.

30 Tak określa się zarówno swoich kolegów, osoby zamieszkujące ten sam obszar, jak i członków tej samej subkultury młodzieżowej.

f1.indd 97

f1.indd 97 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(10)

w których miejscach można się spodziewać członków jakiejś subkultury, jest nie- zbędna przy przemieszczaniu się po mieście. Jest to niezbędny element wiedzy

„podręcznej”, umożliwiającej w miarę „bezkolizyjne” poruszanie się w terenie. Po- nadto ze względu na dynamikę zmian w „subkulturowym świecie” prezentowana mapa zawiera dane, które mogły stracić na aktualności. Jej walorem dla badaczy procesów ekologicznych w mieście, socjologów miast i geografów może być jednak możliwość generowania hipotez dotyczących związku między cechami przestrzeni a jej zawłaszczaniem przez subkultury.

Szalikowcy Hip-hopowcy Skinheadzi Dresiarze

Ryc. 1. Mapa przestrzennego rozmieszczenia poszczególnych grup blokersów według badanych Źródło: opracowanie własne.

Zaznaczone na mapie obszary w przybliżeniu wyznaczają osiedla, które dane grupy subkulturowe uznają i traktują jak „wartości przestrzenne”. Występowanie w danym obszarze kilku różnych grup jest efektem zarówno rywalizacji o dany teren, jak i, w przypadku subkultury skinów i szalikowców, wyrazem ich integra- cji. Pozycje ekologiczne nadane członkom subkultur młodzieżowych (i nie tylko im, lecz jak dowodzą badania moje i między innymi Barbary Fatygi³¹, także innym kategoriom młodzieży oraz innym użytkownikom przestrzeni) wyznaczają zakres ich „uprawnień” do przebywania. W konsekwencji pozycje przynależne in-

31 Zob. B. Fatyga, op. cit.

f1.indd 98

f1.indd 98 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(11)

nym wyznaczają swoich, obcych-tolerowanych i obcych-nietolerowanych. Każda z tych kategorii użytkowników przestrzeni osiedli jest dodatkowo identyfi kowana przez miejsce zamieszkania. Mamy do czynienia z dwoistym postrzeganiem, wa- loryzowaniem i segregowaniem osób przebywających w „wartościach przestrzen- nych” danych grup subkulturowych, w kategoriach swoi–obcy: subkulturowo i te- rytorialnie.

Nałożenie kategorii związanych z pozycją ekologiczną na mapę miasta wyzna- cza przestrzenie „swoje” i „obce”. Identyfi kowanie ich przez członków subkultur młodzieżowych dotyczy obecności innych grup. Subkultury młodzieżowe, podobnie jak inni użytkownicy miasta, poprzez systematyczne, realizowane codziennie

„odczytywanie” miasta oraz aktywne działanie w jego przestrzeni wypracowali własny obraz jego obszaru i poszczególnych jego fragmentów. Poprzez działa- nia w swoich grupach i — używając języka interakcjonistów — „negocjowanie”

znaczeń budowali mapę wyobrażeń dotyczącą poszczególnych osiedli w mieście, jego obszarów naturalnych. Zachodzące procesy segregacyjne umocniły wśród badanych przekonania o obszarach, które ze względu na własne, subkulturowe aktywności mogą oni uznać za bezpieczne oraz za zawłaszczone przez inne grupy subkulturowe.

Symboliczny podział przestrzeni miasta oraz związane z nim swoiste „strefy wpływów”, wyrażone występowaniem czy zawłaszczaniem określonych obszarów naturalnych miasta przez poszczególne bandy młodzieżowe, wyrażały się rów- nież w stosunku do Wrocławia. Miasto w swojej wielości stylów życia oraz przez stwarzany „system okazji” może sprzyjać realizacji określonych działań. Niemniej aktywność w mieście poszczególnych grup blokerskich była modyfi kowana przez wielkość, w tym wypadku wyobrażoną, subkultur własnych i skonfl iktowanych.

Miasto również jest traktowane jako „wartość przestrzenna”. Zachodzące w obrę- bie miasta procesy segregacyjne mogą jednak powodować zmianę stosunku do tej wartości.

Zasadniczy w tym wypadku problem dotyczył tego, jak i w jakich kategoriach jest postrzegany Wrocław, a konkretnie mówiąc, jak subkulturowo defi niowane grupy młodzieżowe określają to miasto rozumiane jako „wartość przestrzenna”

danych grup subkulturowych oraz w jaki, specyfi czny dla nich sposób miasto jest użytkowane. Badacze subkultury szalikowców i fanatyków piłkarskich spotykali się wielokrotnie ze zjawiskiem „zawłaszczania” przestrzeni miasta przez zwolenników jednej z drużyn, przy bardzo silnej marginalizacji pozostałych ki- biców. Reakcją „wykluczonych” na takie praktyki był wzrost zachowań bardzo agresywnych³².

32 Tak działo się w Krakowie, gdzie miasto było zawłaszczone przez kibiców Wisły Kraków, a marginalizowaną grupę stanowili kibice Cracovii Kraków. W tym czasie (lata 90.) w środowisku kibiców piłkarskich ten ośrodek miejski był defi niowany jako „miasto Wisełki”, co również prze- kładało się na pozycję drugiego rywala w tym środowisku. Należy dodać, że w środowisku kibi- ców piłkarskich funkcjonuje coś, co nazywane jest „ligą chuliganów”, i jest swoistym rankingiem

f1.indd 99

f1.indd 99 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(12)

Subkultury młodzieżowe w przestrzeni osiedli miejskich

— wrocławscy blokersi i ich miejsca

Patrząc na wielkie miasta jak na formy (wielkomiejskiej) organizacji życia spo- łecznego, defi niowanej przez Krzysztofa Frysztackiego jako „wzajemnie ze sobą powiązane działania jednostek i grup oraz wynikające z nich styczności i stosunki społeczne, które, wyrastając z materialnych, ludnościowo-ekonomicznych i kul- turowych cech miejskich skupisk, tworzą, realizują i kontrolują pewne schematy życia zbiorowego, co w konsekwencji ma wpływ porządkujący oraz ujednolicają- cy”³³, należy stwierdzić, że miasto oferuje „inne” miejsca na realizację ich aktyw- ności i sposoby spędzania wolnego czasu przez młodych ludzi. Wielkie miasta w swojej heterogeniczności i funkcjonalności tworzą system okazji do zaspokoje- nia różnorodnych potrzeb.

Miejsca, gdzie gromadzą się blokersi, oraz sposoby spędzania przez nich czasu wolnego są wynikiem oddziaływania dwóch przeciwstawnych sił i tendencji:

preferencji osób określanych tym mianem i utrwalonych (w wymiarze prze- strzennym i społecznym) wzorów społecznie akceptowanych form realizowania

„młodości”. Wielkie miasto, poprzez odpowiedni sposób zagospodarowania przestrzeni osiedli, może wpływać na realizację określonych sposobów spędzania wolnego czasu. Oczywiście pozostaje pytanie, w jakim stopniu „oferta” jest atrakcyjna dla młodzieży, w tym dla blokersów. Jak zauważył Stanisław Kłopot, na sposoby spędzania wolnego czasu przez młodzież (ale również dorosłych) mają wpływ zainteresowania, dominujące wzory spędzania wolnego czasu, zagospodarowanie przestrzeni, dostępność danych miejsc³⁴.

Mieszkanie i dom to miejsca codziennych zmagań między blokersem a jego rodziną, przestrzeń pokoju zaś między nim a rodzeństwem (lub innymi osobami, z którym dzieli tę przestrzeń). Mimo to własny pokój jest wykorzystywany od cza-

pozycji kibiców poszczególnych klubów. Niemniej reakcją na marginalizowanie „kiboli” Cracovii był wzrost zachowań przestępczych, w tym szczególnie potępianego w tym środowisku używania noży w czasie walk stadionowych. Skutek był oczywisty, nastąpił wzrost pozycji kibiców tej drużyny w „lidze chuliganów”, co również przełożyło się na jej popularność i liczebność (zob. J. Dudała, op. cit.; o lidze chuliganów pisał wrocławski dziennikarz Roman Zieliński w swojej książce Liga chuliganów, Wrocław 1996). Inna sytuacja, już nie tak udokumentowana jak poprzednia, dotyczyła zachodzących w przestrzeniach wielu miast walk między grupami skinheadów a punków, fanów muzyki „metalowej” czy innych grup subkulturowych, które miały miejsce w początkach lat 90.

(zob. E. Wilk, Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994). Wynikiem wielu takich sytuacji było defi nio- wanie przez ludzi związanych z grupami subkulturowymi licznych miast w kategoriach tych grup:

na przykład Toruń i Lublin były miastami skinowskimi.

33 K. Frysztacki, Miasta metropolitalne i ich przedmieścia. Z problematyki socjologii miasta oraz badań nad rzeczywistością krakowską, Kraków 2001, s. 156–157.

34 S.W. Kłopot, Społeczno-przestrzenne uwarunkowania konsumpcji alkoholu, papierosów i nar- kotyków przez młodzież gimnazjalną, [w:] Atlas problemów społecznych Wrocławia, red. S.W. Kłopot, W. Skiba, Wrocław 2006.

f1.indd 100

f1.indd 100 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(13)

su do czasu na spotkania z kolegami z grupy. Oczywiście zakres wykorzystania pokoju w trakcie takich spotkań jest uzależniony od tego, kto poza nimi przebywa w domu. Podobnie jest z mieszkaniem, które bywa wykorzystywane na organi- zowanie różnych form przyjęć, tak zwanych „domówek”, „balang”, „bani” i innych tego typu spotkań towarzyskich, co jednak wymaga nieobecności rodziców w domu. Mieszkanie więc w ograniczonym zakresie było miejscem spotkań i „zabawy” wrocławskich blokersów.

Niekorzystna struktura mieszkaniowa, wielkość mieszkania wyrażana liczbą pokoi, a także stosunki panujące w domu powodowały więc konieczność prze- noszenia większości działań poza ten obręb. Badania prowadzone we Wrocławiu wśród gimnazjalistów pokazały, że przestrzeń osiedla oraz miejsca leżące w pobli- żu miejsca zamieszkania (boiska, podwórka, skwery) są najczęściej użytkowany- mi obszarami. Codziennie korzystało z nich prawie 45% wrocławskich uczniów.

Jednak bardziej interesujące wydają się wnioski dotyczące osób, które chcąc unik- nąć i tak słabej kontroli społecznej, spędzały swój czas wolny poza obszarem bez- pośredniego miejsca zamieszkania. Alternatywą przestrzeni osiedla, poza domem i szkołą, były obszary konsumpcji — centrum miasta i rynek oraz galerie i centra handlowe, multikina. Jednakże korzystanie z oferty obszaru centralnego miasta wymagało od młodych ludzi posiadania dostatecznej ilości środków umożliwia- jących chociażby przemieszczenie się³⁵.

Przestrzeń osiedla jest obszarem aktywności i zabawy blokersów z dwóch powodów. Po pierwsze jest mimo swoich braków przestrzenią funkcjonalną, dostarczającą miejsca i urządzenia umożliwiające „jakiekolwiek” spędzenie wolnego czasu. Oczywiście to, jakie to będą możliwości i w jaki sposób będą oni z nich korzystać, jest uzależnione od stopnia zagospodarowania obszarów osiedli i od możliwości ponoszenia kosztów ekonomicznych związanych z przebywaniem w danych miejscach. Po drugie przestrzeń osiedla jest przestrzenią zawłaszczaną, to jest naznaczaną subkulturowo, co również wymusza określone sposoby zacho- wań. Przebywanie w obrębie zawłaszczonej przestrzeni dotyczy bowiem sytuacji jej obrony przed „inwazją” (w znaczeniu ekologii społecznej) obcych z innego osiedla lub obcych zdefi niowanych subkulturowo jako wrodzy.

W zależności od typu zagospodarowania przestrzeni osiedla miejsca spot- kań mogą mieć różny charakter. Blokersi zamieszkujący blokowiska spotykają się w przestrzeni publicznej osiedli, najczęściej w miejscach pełniących funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe: ławki, place zabaw, ścieżki zdrowia, boiska szkolne.

Badania Patrycji Jakubowskiej nad blokersami z aglomeracji górnośląskiej poka- zały, że spotkania „ze znajomymi w okolicy bloku” są dominującym sposobem spędzania wolnego czasu przez tę grupę społeczną³⁶. Niektórzy z nich „przesia-

35 Ibidem.

36 P. Jakubowska, Subkultura blokersów na podstawie badań przeprowadzonych na Górnym Ślą- sku, „Auxilium Sociale — Wsparcie Społeczne” 34–35, 2005, nr 2–3/4.

f1.indd 101

f1.indd 101 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(14)

dywali” na klatkach schodowych. Jednak nie każde tego typu miejsce jest zawłasz- czane przez blokersów. Dominuje zasada, że im bardziej jest ono ustronne, tym chętniej w nim przebywają badani. Potwierdza to wniosek Stanisława Kłopota o unikaniu kontroli społecznej w osiedlu, choć motywacja nie jest na tyle silna, aby w ogóle spędzać czas wolny poza przestrzenią osiedla. Niemniej grupa w takich miejscach czuje się bezpiecznie.

Śródmiejska zabudowa kwartalna stwarzała odmienne sytuacje przestrzenne dla blokersów. Zwarta zabudowa, mniejsza i bardziej kameralna przestrzeń publiczna tych zespołów, mniejsza liczba urządzeń o przeznaczeniu wypoczynko- wo-rekreacyjnym powodowały, że częściej niż pochodzący z blokowisk spotykali się w bramach oraz na ulicy. Szczególne znaczenie dla tych blokersów ma właś- nie ulica. Symbolicznie jest przez nich utożsamiana z „twardym” stylem życia, z regułami stawiającymi na bezpośrednie rozstrzyganie sporów. Ulica, a szcze- gólne skrzyżowanie czy „róg ulicy”, były „tradycyjnymi” miejscami spotkań band młodzieżowych. Gangi badane przez Fredericka Th rashera spotykały się w takich miejscach, a William White, badając bostońskie gangi, podkreślił znaczenie „rogu ulicy” dla tego typu grup młodzieżowych w tytule swojej pracy (Street Corner Society)³⁷. Należy również podkreślić, że ulica jest mitologizowana przez bandy działające w przestrzeni osiedli blokowych z tych samych powodów. Za metaforą

„ulicy” stoi pewien typ postawy, utożsamiany z siłą fi zyczną, bezwzględnością, ale również prostotą reguł i romantyczną wizją „radzenia sobie na ulicy”, „wycho- wania się na ulicy” jako szkoły życia.

Miejsca zajmowane przez blokersów w przestrzeni osiedla były systematycznie zawłaszczane w symboliczny sposób. Charakterystyczną cechą tych miejsc były oznaczenia symbolami zgodne z subkulturowymi identyfi kacjami badanych.

Należy podkreślić, że choć badani przyznawali się do „symbolicznego podboju”

przestrzeni osiedla, to odżegnywali się od innych form „naznaczania” czy innych aktów wandalizmu. Jest to związane nie tyle z symbolicznym, ile pragmatycz- nym znaczeniem miejsc. W ich interesie jest bowiem, aby stan infrastruktury był na tyle znośny, by umożliwiał systematyczne korzystanie, na przykład z ławek.

Miejscami spotkań i „zabawy” były również lokale rozrywkowe działające w przestrzeniach osiedli, do których zaliczam bary i puby. Korzystanie z nich, inaczej niż z przestrzeni osiedla, ma jednak ograniczony, aczkolwiek systema- tyczny charakter. Z regularnością raz na tydzień następują „odwiedziny” tego typu przybytków. Wynika to z rachunku ekonomicznego blokersów. Ponosząc mniejsze koszty, można spożyć alkohol w przestrzeni osiedla. Niemniej wśród oferowanych miejsc spędzania wolnego czasu stanowiły one jednocześnie jedne z preferowanych, a o częstości korzystania z tej oferty, oprócz cen napojów, decy-

37 W.F. White, Street Corner Society: Th e Social Structure of an Italian Slum, Chicago 1993. Sta- nisław Grzesiuk w swojej książce biografi cznej Boso, ale w ostrogach, Warszawa 1961, również wspo- mina o rogu ulicy jako głównym miejscu spotkań warszawskiej ferajny.

f1.indd 102

f1.indd 102 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(15)

dowały również relacje z właścicielami lokali. To oni decydowali, czy za wejściem i zajęciem miejsca w barze musi iść konsumpcja, czy też możliwa jest sytuacja przesiadywania bez ponoszenia kosztów ze strony blokersów. Ta druga możliwość występowała, gdy właścicielem baru była osoba wywodząca się ze środowiska lo- kalnych blokersów.

Miejsca spędzania wolnego czasu na osiedlu są atrakcyjne o tyle, o ile umożli- wiają realizację preferowanych form aktywności, tak zwanej dobrej zabawy. Jed- nak konieczność, „przymus” pozostawania na osiedlu powodują, że czas wolny, ze względu na pewne zrutynizowanie form aktywności, staje się „nudą”, rozumia- ną jako stan zmęczenia brakiem rozrywki³⁸. Florian Znaniecki, analizując „ludzi zabawy” i zespołów zabawowych, jeden z typów osobowościowych współczesnej cywilizacji, stwierdził, że „zabawą jest każda czynność, swobodnie i samorzutnie wykonywana tylko dla pozytywnego zadowolenia, jakie daje jej dokonanie”³⁹. Za- bawa jako taka jest przeciwstawiona pracy ze względu na specyfi czne wartościo- wanie jej wytworów. „Cechą zasadniczą działalności zabawowej nie jest więc brak wartościowania jej wytworów, lecz wyłącznie wartościowanie tych wytworów jako zamierzonych dokonań obecnej działalności, bez nadawania im istotnego znaczenia na przyszłość, czy też w szerszym świecie”⁴⁰.

Zakończenie

Wiedza dotycząca młodzieży o subkulturowych identyfi kacjach jest, mimo jej przyrostu w ostatnich kilkunastu latach, wciąż niedostateczna. Analizy podejmowane z perspektywy socjologicznej, pedagogicznej i prawniczej notorycznie pomijały przestrzenny aspekt aktywności grup młodzieżowych. Z pewną nadzieją należy patrzeć na zainteresowanie się tą problematyką przez geografów. Poza po- znawczym walorem analiz związków między przestrzenią a grupami społecznymi warto pamiętać o praktycznych możliwościach aplikacji wniosków.

Bibliografi a

Bourdieu P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 2006.

Carr S. et al., Public Space, Cambridge University Press, Cambridge 1995.

Chałasiński J., Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce, Warszawa 1938 (reprint 1984).

Chłopek M., Bikiniarze. Pierwsza polska subkultura, Warszawa 2005.

38 W. Misiak, Adaptacja kulturowa mieszkańców hoteli robotniczych do środowiska wielkomiej- skiego, Wrocław 1977.

39 F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 2001.

40 Ibidem.

f1.indd 103

f1.indd 103 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(16)

Dudała J., Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Akade- mickie „Żak”, Warszawa 2004.

Fatyga B., Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999.

Feldman R.M., Stall S., Th e Dignity of Resistance: Women Residents Activism in Chicago Public Hous- ing, Cambridge 2004.

Frysztacki K., Miasta metropolitalne i ich przedmieścia. Z problematyki socjologii miasta oraz badań nad rzeczywistością krakowską, Kraków 2001.

Fydrych W., Żywoty mężów pomarańczowych, Wrocław 1999.

Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, red. B. Jałowiecki, W. Łukomski, Warszawa 2007.

Grzesiuk S. Boso, ale w ostrogach, Warszawa 1961.

Haan H. de, Social and Material Appropriation of Neighborhood Space: Collective Space and Resis- tance in a Dutch Urban Community, Paper for international conference Doing, thinking, feel- ing home: the mental geography of residential environments, Friday 14 and Saturday 15 October 2005, Delft University of Technology.

Hagedorn J.M., Gangs, institutions, race and space: Th e Chicago School revisited, [w:] Gangs in the Global City. Alternatives to Traditional Criminology, red. J.M. Hagedorn, University of Illinois, Chicago 2007.

Jakubowska P., Subkultura blokersów na podstawie badań przeprowadzonych na Górnym Śląsku,

„Auxilium Sociale — Wsparcie Społeczne” 34–35, 2005, nr 2–3/4.

Jałowiecki B., Proces waloryzacji przestrzeni miejskiej, [w:] Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej, red. Z. Pióro, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1982.

Jałowiecki B., Szczepański M., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2002.

Jędrzejowski M., Młodzież a subkultury. Problematyka edukacyjna, Warszawa 1999.

Klein M.W., Maxson C.L., Street Gang Patterns and Policies. Studies in Crime and Public Policy, Ox- ford University Press, Oxford 2006.

Kłopot S.W., Społeczno-przestrzenne uwarunkowania konsumpcji alkoholu, papierosów i narkotyków przez młodzież gimnazjalną, [w:] Atlas problemów społecznych Wrocławia, red. S.W. Kłopot, W. Skiba, Wrocław 2006.

Lefebvre H., Th e Production of Space, Basil Blackwell, Oxford 1991.

Miasta polskie w procesie przemian: studia nad Wrocławiem i Oleśnicą, red. W. Misiak, Wrocław 1992.

Michalak J., Nie będę wisiał ukrzyżowany. 30 lat punk rocka na Dolnym Śląsku. Ludzie. Teksty.

Inspiracje. Kapele, Ofi cyna Wydawnicza „Atut”, Wrocław 2009.

Misiak W., Adaptacja kulturowa mieszkańców hoteli robotniczych do środowiska wielkomiejskiego, Wrocław 1977.

Mitchell D., Th e Right to the City: Social Justice and the Fight for Public Space, New York 2003.

Moore J.W., Understanding youth street gangs: Economic restructuring and the urban underclass, [w:] M. Watts, Cross-cultural Perspectives on Youth, Radicalism and Violence, Stamford 1998.

Paleczny T., Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy — propozycje teoretyczne, „Kultura i Społeczeństwo” 1993, nr 3.

Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007.

Th rasher F.M., Th e Gang. A Study of 1313 Gangs in Chicago, Chicago 1973.

Wallis A., Informacja i gwar: o miejskim centrum, PiW, Warszawa 1979.

Wallis A., Socjologia wielkiego miasta, PWN, Warszawa 1967.

Werner K., Th e City and the Living Space. Stockholmers on the City, Stockholm 1991.

White W.F., Street Corner Society: Th e Social Structure of an Italian Slum, University of Chicago Press, Chicago 1993.

Wilk E., Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994.

Zieliński R., Liga chuliganów, Wydawnictwo Croma, Wrocław 1996.

f1.indd 104

f1.indd 104 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05

(17)

Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa 2001.

Znaniecki F., Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo- giczny” 1938, nr 1.

Between home and city. Conquest and appropriation of public space by youth subcultures

Summary

Th is paper analyses the subcultural methods to space appropriations. Th e process of appropriation is understood as individual or grouping creations, choice, possession, modifi cations, enhance- ment of, care for and intentional use of a space to make it one’s own. From an actor perspective, youth subculture members, as any diff erently groups can compete for space.

f1.indd 105

f1.indd 105 2012-09-26 14:51:052012-09-26 14:51:05