Wstęp
Dynamizm biegu aktywności artystycznej licznej grupy osób z niepełnosprawnością może dziś być dowodem jej szczególnej wartości edukacyjnej, wychowawczej, włączającej społecznie, coraz bowiem skuteczniej odpiera i niweluje negatywne stereotypy, uproszczenia oraz uprzedzenia panujące w społeczeństwie. Aktywność ta wzbudza uzasadniony podziw, uznanie i szacunek. Udział w bezpośrednim odbiorze osiągnięć artystycznych osób z niepełnosprawnością pozwala kształtować odpowiednie postawy nie tylko na poziomie lokalnym. Paradygmat „współistnienia w kulturze” zaczyna nabierać innego, głębszego znaczenia, pozwala budować nadzieję na porozumienie, współpracę, tolerancję, wspieranie oraz wychodzenie naprzeciw specjalnym potrzebom i oczekiwaniom uzdolnionych artystycznie uczestników biegu tego typu aktywności.
Przedmiotem proponowanej Czytelnikowi pozycji jest wieloaspektowo ujęta działalność ukierunkowana na aktywność artystyczną osób z niepełnosprawnością.
Warto wiedzieć, że udział w działaniach artystycznych jeszcze do niedawna nie był dany tej grupie osób; nie doceniano, lekceważono i marginalizowano wszelkie tego rodzaju próby. Okazuje się, że aktywność ta może stanowić specyficzną relację międzyludzką, w ramach której postawa prospołeczna, komunikacja, empatia oraz tolerancja znajdują swoje cenne, niepowtarzalne ujście. Ma to oczywiście swoje przełożenie na efektywność pracy włączającej jednostki z niepełnosprawnością do kultury artystycznej. Podstawowym założeniem autora stały się studia nad wspomnianą grupą osób, uwikłanych w nurtujące sprawy realiów działań artystycznych,
oraz nad możliwymi perspektywami rozwoju i aktywności twórczej tych osób, zarówno w wyniku intencjonalnych procesów edukacyjnych, terapeutycznych,
myślenia twórczego, kreatywnej postawy, jak i spontanicznie zróżnicowanych procesów oraz uwarunkowań w ich aktywizacji twórczej lub/i odtwórczej w kulturze.
Z kolei pojawiła się chęć szczegółowego zbadania – na miarę możliwości – rzeczywistych oraz identyfikacji pozornych problemów dotyczących uzdolnionych
jednostek z niepełnosprawnością, podejmujących aktywność artystyczną. Podstawową przesłanką interpretacji owej rzeczywistości okazały się wyniki dobrych
praktyk pedagogiczno-terapeutycznych, twórczych i artystycznych tych osób, które przyczyniły się do utwierdzania przekonania o słuszności idei humanizmu, włączania inkluzyjnego w kulturę oraz o nieocenionym znaczeniu doświadczeń i losów życiowych jako sprawców inspiracji i celu wszelkich działań wyznaczających codzienną treść ich życia, inspiracji twórczej oraz bogactwa doznań w wyniku aktywności podejmowanej w środowisku własnym i poza jego obrębem.
Intensywnie zaznaczający się ruch aktywności artystycznej omawianej grupy osób zasługuje na naukową dyskusję oraz analityczne koncepcyjne przemyślenia w tym zakresie jako przyczynek do rozwoju pracy badawczej, nakierowanej na ustalenie wszechstronnych uwarunkowań i zagadnień powszechnej edukacji oraz promocji aktywności artystycznej w kulturze. Zwolennikom działań
uwzględniających ową aktywność w formach arteterapeutycznych, włączających twórczo lub/i odtwórczo, a jednocześnie wzbogacających nieustannie podstawy teoretyczno-praktycznego ujęcia pedagogiki specjalnej, jasny wydaje się pogląd, że to od wartości i jakości realizowanej edukacji artystycznej, działań rozwijających twórczo osoby z niepełnosprawnością będzie zależeć w konsekwencji wartość i jakość uprawianej przez nie sztuki.
Praktyka w tym obszarze utrwala niestety narastającą rozbieżność między
stanem oczekiwanym co do udziału osób z niepełnosprawnością w aktywności artystycznej a brakiem możliwości rozwijania indywidualnych zainteresowań, uzdolnień, talentów. W odpowiedzi na rozszerzający się kryzys udziału tej grupy osób w kulturze, zaczęła rozrastać się względnie niezależna aktywność środowisk lokalnych, samorządowych, organizacji pozarządowych. Impulsem do działania stała się wewnętrzna potrzeba zwrotu ku naturalnym powinnościom włączania do życia w kulturze artystycznej bez względu na reprezentowany rodzaj i poziom ograniczeń psychofizycznych. Podejmowane innowacyjne i alternatywne inicjatywy w tym zakresie dają podstawy do utrwalania się kulturowego obyczaju
uczestnictwa artystycznego wszystkich bez wyjątku zainteresowanych osób, także w różny sposób dotkniętych niepełnosprawnością. Ruch ten pozwala skutecznie wzbogacać poziom kulturowy ogółu społeczeństwa. Posługując się cytatem
J. Materne (1999) można powiedzieć: etos opiekuńczy jednostek jako trwały obyczaj postępowania wyrażającego troskę o innych ludzi ma swoje źródła zarówno w biologicznym instynkcie ludzi, jak i w ich właściwościach duchowych. Jednak celem owego
postępowania jest dobro ludzi zawsze skonkretyzowane ich określoną sytuacją życiową.
[…] Etos opiekuńczy ma więc wymiar głęboko moralny i duchowy. Wynikające z tego normy życiowe stają się zasadą porządkującą oraz scalającą osobiste działania1.
Obecne spojrzenie przez pryzmat kontekstowości aktywizacji artystycznej omawianej grupy osób ma za zadanie odróżnić ją od aktywności powszechnie, nie zawsze obiektywnie, spostrzeganej i ocenianej w różnych kręgach. Dziś aktywności artystycznej towarzyszy zupełnie inna aura. Po pierwsze, ogromnie
zróżnicowany stopień dostępności do edukacji, działań usamodzielniających, propozycji podmiotów życia publicznego, sprzyjających warunków współtworzenia
kultury. Swoje całkowicie odrębne szanse, niekiedy ze sobą nieporównywalne mają np. osoby z wadami wzroku, słuchu, mowy, aparatu ruchu, z niedostosowaniem społecznym, z niepełnosprawnością intelektualną, problemami psychicznymi, autyzmem. Po drugie, trzeba pamiętać o bardzo zróżnicowanej dynamice oraz skrajnie zróżnicowanych perspektywach przygotowania zawodowego, kompetencji i granic twórczych możliwości poszczególnych grup z niepełnosprawnością.
Dodatkowy element specyfiki może stanowić też fakt, że czym innym były zalążki kultury omawianej grupy osób jeszcze przed dwudziestu laty, a czym innym jest
ona dziś, w warunkach zaawansowanej integracji oddziaływań pedagogów, psychologów, terapeutów, prawników, administracji rządowej i pozarządowej. Nadal
niestety utrwala się głęboko zakorzeniony stereotyp wywołujący nieporozumienia w obszarze powszechnej akceptacji, interpretacji, zrozumienia i uznania wysiłków aktywności twórczej omawianej grupy.
Pytanie o znaczenie aktywności artystycznej dla podnoszenia poziomu udziału w kulturze czy dla rehabilitacji społecznej osób z niepełnosprawnością ma coraz większy sens w dobie upowszechniania strategii inkluzji, powszechności kultury wyrażającej ich tożsamość oraz mającej znaczące, określone miejsce. Postawione pytanie ma charakter nie tylko koncepcyjny, ale jak można sądzić, dotyka ważnej działalności edukacyjnej w czasach, kiedy z jednej strony usilnie nawiązuje się do tradycyjnej koncepcji pracy pedagoga specjalnego w przygotowaniu ucznia do czynnego udziału w kulturze artystycznej, a z drugiej w coraz szerszym zakresie realizuje się edukację otwartą, tj. opartą na udziale całego środowiska, w tym twórczego. Z uznaniem można dziś zaobserwować – na przykładzie cennych inicjatyw środowisk omawianej grupy osób – nieczęste, ale wymowne określanie podejmowanych działań ze względu na obszary kultury, np. kultura społeczna, estetyczna, moralna, pracy i współpracy międzyludzkiej. Coraz częstsze przykłady z praktyki pozwalają ukazać istotnie korzystne zmiany i tendencje w realiach oczywistej
(często pozorowanej jeszcze) interakcji ze środowiskiem profesjonalistów
we wspólnie podejmowanych działaniach artystycznych, twórczych i odtwórczych.
Wspomniane wyżej aspekty wymagają uogólnienia, analizy prospektywnej w świetle dających się zaobserwować tendencji postępowania, niepozorowanej aranżacji i promocji kultury artystycznej osób z niepełnosprawnością.
W rozdziale pierwszym, dotyczącym wyzwań i wyznaczników rozwoju aktywności artystycznej osób z niepełnosprawnością, zaproponowano dyskusję wokół identyfikacji pojęcia „aktywność artystyczna” w ujęciu teoretycznym. Starano się przedstawić propozycję określającą aktualne możliwości i warunki jako obszar praw oraz powinności zarówno pedagogów, jak i osób z niepełnosprawnością, a także jako system organizacyjny o wymiarze społecznym, terapeutycznym, włączającym i aktywizującym twórczo. Złożoność omawianej problematyki ujawnia, że na aktywność tę składają się: wykonywane przez jednostkę działania i czynności o charakterze kreacji twórczej, polegające na obserwowaniu zjawisk oraz zachowań wiążących ją ze sztuką artystyczną, eksplorowanie różnych dzieł
artystycznych, dociekanie i stawianie własnych propozycji związanych z funkcjonowaniem artystycznym w świecie sztuki i kultury, wyrabianie biegłości
i zręczności artystycznych poprzez udział w systematycznej praktyce działalności twórczej i odtwórczej, umiejętne koncentrowanie sił oraz form charakteryzujących indywidualną (bądź grupową) aktywność twórczą. W kolejnych rozdziałach omówiono strukturę form aktywności artystycznej, do których zaliczono takie formy,
jak: edukacyjna, wychowawcza, poznawcza, inspirująca, kształcąca, usprawniająca, stymulująca, rozrywkowa, terapeutyczna, rozwijająca, utrwalająca, włączająca, integrująca, odtwórcza, twórcza, zabawowa, odkrywcza, relaksacyjna, animacyjna, eksploracyjna, heurystyczna, samoregulacyjna. Tym samym starano się wskazać na określony, konsekwentnie obecny i podstawowy związek pomiędzy koncepcją uczestnictwa artystycznego a pedagogiką specjalną, możliwościami edukacji włączającej twórczo oraz wartościami czynnego uczestnictwa kulturowego, umacniającymi
zasadność priorytetu wciąż niedocenionej problematyki wartości rozwoju wszelkich działań aktywizujących twórczo osoby z niepełnosprawnością. Uznano, iż edukacja artystyczna i udział w kulturze powinny integralnie wplatać się w treść życia omawianej grupy osób, aby przyczynić się do budowania wspólnej tradycji kultury. Podejmowane inicjatywy artystyczne nie muszą stanowić o istocie twórczości w kategoriach „lepszy – doskonalszy – idealny”, lecz w kategoriach „inny”,
co także może oznaczać: nowy, ciekawy, oryginalny, użyteczny, piękny. Aktywność artystyczną potraktowano tu więc jako element składowy procesu twórczego, efekt przemian zachodzących w samym artyście, między jego świadomością a aktualnie prezentowanymi indywidualnymi rezultatami twórczymi.
W rozdziale drugim wiele uwagi poświęcono ukazaniu kierunków biegu
aktywności artystycznej osób z niepełnosprawnością. W oparciu o 35 wybranych losowo życiorysów zaprezentowano osoby reprezentujące skrajnie różne środowiska, zróżnicowany stopień niepełnosprawności, indywidualne możliwości
własne, rodzaj zainteresowań oraz dokonań, a zarazem uwidaczniające bogaty zakres nabytego doświadczenia oraz wyniki uzyskanych indywidualnie osiągnięć artystycznych. Prezentację losów uczestników postanowiono przedstawić w dwóch etapach: ogólnej charakterystyki przypadku (jako wprowadzenie) oraz biegu aktywności artystycznej w oparciu o pięć zmiennych, tj.: zaangażowania
twórczego, warunków zewnętrznych aktywności, warunków osobowych, obiektywizacji działań twórczych, stanu równowagi przeżyć. W rozdziale tym starano się
wskazać, iż wraz z określeniem biegu uczestnictwa artystycznego omawianej grupy
osób wyłania się fakt zawyżonego nasycenia silnymi związkami emocjonalnymi, zarówno wśród samych uczestników, jak i środowiska, powodującego zbyt krytyczne, bezrefleksyjne przyjmowanie i utrudnione wzrastanie w kulturze. Okazuje
się, że w biegu tym poszczególne jednostki mają szansę sytuowania siebie, czyli świadomego obierania kierunku, odpowiedzialnego kreowania swoich wytworów twórczych, budowania własnej tożsamości artystycznej. Na tej drodze mają szanse kształtować się z powodzeniem indywidualne sądy, wyobrażenia oraz poczucie własnej wartości. W tym nurcie aktywności artystycznej zawsze mogą pojawiać się nowe zadania do wykonania, odnawiać się, a z uwagi na ciągły rozwój interakcji, nabywane doświadczenie i ewidentne dokonania artystyczne – wzbogacać
się, dojrzewać, konkretyzować. Może także pojawić się systematyczna kontrola własnych postaw oraz dialog wewnętrzny i/lub z grupą. W nurcie biegu aktywności artystycznej uruchamiany może być również trening zwiększający wrażliwość na piękno sztuki, kształtujący otwartość oraz tolerancję, wzmacniana może być potrzeba włączania się do dialogu i współdziałania twórczego. W miarę nabywania doświadczenia indywidualnego może się podwyższać wkład własny jednostki, wzrastać poziom dokonań twórczych, a tym samym zmieniać się sposób ujmowania rzeczywistości artystycznej i kreowania indywidualnej tożsamości twórczej.
Wraz z rosnącym zaangażowaniem osoby z niepełnosprawnością dojrzewać może poziom organizacji osobistego doświadczenia twórcy i zarazem przekształcać się jego najbliższe otoczenie społeczne, lokalna rzeczywistość. Indywidualny tok percepcji rzeczywistości artystycznej oraz interpretacja właściwości świata kultury tej grupy osób będą zależeć przede wszystkim od struktury jej wkładu własnego, w ramach którego w sobie wyłącznie dostępny sposób się dokonuje.
Udział artystyczny i dokonania własne stają się zatem rzeczywistością na gruncie określonego indywidualnego stylu oraz jakości osobistych dokonań. Tym samym bieg aktywności artystycznej jednostki z niepełnosprawnością, rozpoczynający się już w najmłodszych latach, może stanowić nieocenioną wartość sam w sobie, bowiem jest pierwszym, ważnym aktem wprowadzania w tajniki kreatywności, poszukiwania, dociekania, analizowania, kojarzenia na poziomie twórczym.
W rozdziale trzecim uwagę skupiono na determinantach aktywności artystycznej w życiu i wychowaniu. Omówiono wybrane aspekty uwarunkowań rozwoju aktywności artystycznej osób z niepełnosprawnością na przykładzie cennych doświadczeń i propozycji placówek specjalnych oraz organizacji pozarządowych.
Zaproponowano prezentację oryginalnych, wybranych inicjatyw nastawionych na rozwijanie aktywności artystycznej omawianej grupy osób. Opis obejmuje: fenomen dźwięku jako dodatkowego źródła w rozwoju aktywności; technikę dialogu
światła i muzyki w inspiracji muzycznej; gościnne koncerty orkiestry „Mazowiacy”;
bajki muzyczne; pantomimiczne układy choreograficzne. Konkluzje zmierzają
w kierunku uwydatnienia pedagogiczno-wychowawczego oraz adaptacyjno-terapeutycznego określenia kierunku postępowania edukacyjno-włączającego jako
całościowo widzianego procesu życiowego, w którym nie ma aspektów marginalizowanych, pomijanych. Zarówno treści, metody, formy, jak i środki nie powinny
zatem ograniczać obszaru poznania i funkcjonowania ucznia, a wszelkie inicjatywy pedagoga prowadzącego – mistrza winny być „otwarte przestrzennie” na potrzeby, zainteresowania i możliwości indywidualne uczestników. W poszukiwaniu opartych na pracy twórczej innowacyjnych i alternatywnych form kontaktu z osobą
z niepełnosprawnością nie powinno dziś być mowy o ograniczeniach, braku możliwości, niewiedzy, ubóstwie środków. Przedstawione w rozdziale inicjatywy mogą
być tego doskonałym przykładem.
W rozdziale czwartym odniesiono się do zagadnień uwrażliwienia środowisk poprzez sztukę osób z niepełnosprawnością, jak też do wybranych uwarunkowań etycznych postępowania aktywizującego artystycznie. Podjęty apel o wzmocnienie działań związanych z takim uwrażliwianiem głosi, iż kompetencje udziału oczekują od ogółu społeczeństwa przede wszystkim obdarzenia zaufaniem tej grupy uczestników aktywności, uznania celowości ich poczynań, demonstracji zainteresowania
dokonującymi się zmianami i ich skutkami oraz otwartego respektowania odmiennych potrzeb nie tylko poszczególnych mieszkańców, lecz także podmiotów życia
publicznego. Tym samym uwrażliwienie środowisk poprzez sztukę omawianej
grupy osób ma sprzyjać upowszechnianiu się obecności tych artystów, zaakceptowanie ich równego udziału w poszerzaniu dorobku dziedzictwa kulturowego,
a także podmiotowe pielęgnowanie wartości aktywności własnej, jednak według kulturowo uformowanych wzorów. Owo uwrażliwienie środowiska powinno mieć trwały związek z procesem sublimowania aktywności kulturalnej wszystkich ludzi, czyli wspólnego uczestnictwa w świecie kultury, mimo odmiennego definiowania, interpretowania, odczytywania.
Prezentowana praca wydaje się pionierska w literaturze przedmiotu, podejmuje bowiem aktualną kwestię zmiany postrzegania człowieka z niepełnosprawnością z perspektywy jego aktywnych działań artystycznych, niezwykłych dokonań i osiągnięć w tym zakresie. Stanowi teoretyczno-praktyczną próbę ujęcia zagadnienia
aktywności artystycznej w różnych okresach życia jednostek, uwzględniającą jednocześnie różne konteksty niezbędne w procesie ich rozwoju twórczego, funkcjonowania
i adaptacji społecznej w kulturze. Praca dokumentuje celowość, słuszność
oraz potrzebę wnikania w rozwój duchowy i twórczy jednostek dotychczas niestety marginalizowanych, ograniczanych, izolowanych i odrzucanych w środowiskach kultury.
Adresatami tego opracowania są przede wszystkim osoby z niepełnosprawnością,
a następnie rodzice, pedagodzy, wychowawcy, nauczyciele, artyści profesjonalni, działacze kultury i sztuki, przyjaciele i koneserzy sztuki, a wreszcie studenci kierunków
pedagogiki, pedagogiki specjalnej, psychologii, szkół artystycznych, pracy socjalnej.
Gorące podziękowania kieruję do Pani prof. dr. hab. Janiny Wyczesany oraz do Pana prof. dr. hab. Szymona Kawalli, których merytoryczna krytyka i cenne wskazówki istotnie przyczyniły się do powstania pracy. Składam Państwu moje bardzo serdeczne podziękowanie za życzliwość oraz wsparcie.
Żywię jednocześnie nadzieję, że publikacja, choć nie wyczerpuje zagadnienia
w całości, pobudzi wiele środowisk do zadumy, a zarazem zainspiruje oraz nieoczekiwanie zapoczątkuje ruch inicjatyw zmierzających do zaangażowania zainteresowanych
osób w działania artystyczne – bez względu na rodzaj występujących
niedomagań oraz zakres specjalnych potrzeb kulturalnych. Nadzieje te kieruję ku tym, którym troska o humanitarny, etyczny, racjonalny i współistnieniowy kształt edukacji i promocji artystycznej leży na sercu.
