Gliwice Zabrze Byiom

W Y D A W N IC T W A IN ST Y T U T U ŚLĄ SK IEG O

Tytus L ask iew icz i F elicja Rymowicz

G liw ice—Zabrze—Byiom

w ok resie la t 1921-1939 p o d w zględem

• go spodarczym i przem ysłow ym

DRUKARNIA „CIESZYŃSKA P . Z. P. W CIESZYNIE

PAMIĘTNIK IN STYTUTU ŚLĄSKIEGO S eria II

1. J ó z e f F e ld m a n , P ro b lem p o lsk o -n ie m ie ck i w d z ieja c h . 1946, s t r .’ 175.

2. K a z im ie r z P o p io łe k . T r z e c ie ś lą s k ie p o w sta n ie . Z 2 m ap a­

mi. 1946, str . 217.

3. Z y g m u n t I z d e b s k i. N iem ieck a lis ta n a r o d o w a na G órn ym Ś lą sk u . 1946, str. 253.

4. W in c e n ty O g r o d z iń s k i. D z ie je p iśm ie n n ic tw a ślą s k ie g o , tom I. 1946, s tr . 214.

5. K a z im ie r z P iw a r s k i, H isto ria Ś lą s k a w z a r y s ie . 1947, str. 450.

6. F r a n c is z e k P o p io łe k , D z ieje h u tn ictw a ż e la z n e g o na z ie ­ m iach p o lsk ich . 1947, str . 136.

7. T a d e u s z L e h r -S p la w iń s k i, K a z im ie r z P iw a r s k i. Z y g m u n t W o jc ie c h o w s k i. P o ls k a — C z e c h y . D z ie s ię ć w ie k ó w s ą ­ sie d z tw a . 1947, i

8. Z d z is ła w ł ii e r o w Kolegium Nauczycielskie w Gliwicach - Biblioteka

19481

m i i i i i i 000-19481-00-00

1. Z y g m u n t l z d e b s l r o d ó w . 1946, str 2. K a r o l M a i e c z y lu­

s tr . 40.

3. E w a M a le c z y ń s k a , P o ls k ie tr a d y c je n a u k o w e i u n iw e r s y ­ teck ie W r o c ła w ia . 1946, str . 84.

B IB L IO T E K A S Ł O W IA Ń S K A

1. J ó z e f W id a je w ic z , S ło w ia n ie z a ch o d n i a N ie m c y w w ie ­ k ach śred n ich , 1946, str. 44.

2. J ó z e f W id a je w ic z , W e le c i. 1946, str. 22.

3. R o m a n G r ó d e c k i, P o w s ta n ie p o lsk iej św ia d o m o ś c i n a ro ­ d o w ej. 1946, str. 51.

4. T a d e u s z L e h r -S p la w iń s k i, P le m io n a sło w ia ń s k ie nad Ł abą i O d rą w w ie k a c h śred n ich . Z m apą. W y d a n ie d ru gie.

1947, str. 29.

G liw ice—Zabrze—Bytom

o k r e sie la i 1921-1939 p o d w z g lę d e m g o sp o d a r c z y m i p rzem y sło w y m

B I B L I O T E K A

Z A R A N I A Ś L I S K I E G O

11

K A T O W IC E 1947

DRUKARNIA CIESZYŃSKA P. Z. P. W CIESZYNIE

W Y D A W N IC T W A IN ST Y T U T U ŚLĄ SK IEG O

Tytus L ask iew icz i F elicja Rymowicz

G l i w i c e —Z a b r z e —B y t o m

w o kresie lat 1921-1939 pod w zględem g ospo darczy m i przem ysłow ym

K A T O W IC E 1947

DRUKARNIA CIESZYŃSKA P. Z. P. W CIESZYNIE

/i^ ' % <$t/a

' *1 / A

ODBITKA Z ROCZNIKA XVII ZARANIA ŚLĄSKIEGO

Przez cały okres m iędzy obu w ojnam i św iato­

wymi zaznaczali stale Niemcy, że granica pol­

sko-niem iecka na Górnym plasku rozdzieliła je ­ dnolity pod względem gospodarczym i kom uni­

kacyjnym obszar, nie licząc się z .tym, jakie 7 lego powodu szkody wynikną dla całego, sze­

regu gałęzi przemysłu.

Nie można odmówić słuszności oświadcze­

niom niemieckim, mimo to, że dążyły do udo­

wodnienia, jak wielka niesprawiedliwość zoslala wyrządzona stronie niemieckiej. W rzeczywi­

stości ta sztucznie przeprowadzona granica była co najm niej rów nie szkodliwa dla strony pol­

skiej. Dotyczy to w pierwszym rzędzie okręgu gliw icko-zabrsko-by tomskiego, reprezentującego jedną czwartą część całego przemysłu górnoślą­

skiego. W dalszym ciągu lego artykułu będziemy go nazywać zachodnim okręgiem przemysłowym Górnego Śląska, w odróżnieniu od wschodniego, tj. katowicki!)-dąbrowski ego. Dziś, gdy cały Śląsk, niegdyś pozostający w granicach Rzeszy, jest już polski i zjednoczony, w arto rzucić okiem w nie­

daw ną jeszcze przeszłość i zdać sobie spraw ę z tego, jakie koleje przechodził okręg zachodni W' czasach pokojowych pod rządam i niem ieckimi.

Przez kilka lat po ustaleniu w r. 1921 granicy nie mógł on przystosować się do nowej sytuacji polityczno-gospodarczej i w rezultacie wiele za­

kładów ograniczyło lub naw et zawiesiło pro-

dhkcjl, co doprowadziło do silnego kryzysu.

Lecz już w r. 1926 zaznacza się otrzeźwienie.

N astępuje okres przebudowali technicznych i o r­

ganizacyjnych, który doprowadził w ostatnich latach przed wybuchem długiej w ojny św iato­

wej do zupełnej niem al popraw y sytuacji, zli­

kw idow ania bezrobocia i utorow ania dla p rze­

mysłu tego okręgu nowych dróg.

Opisując szczegóły łych ciekawych przem ian, m usieliśm y oprzeć się, wj b rak u innych, na źró­

dłach niemieckich. W e wielu w ypadkach uw aża­

liśmy statystyczne dane z r. 1934 za charak tery ­ styczne i przeciętnie m iarodajne.

Po roku 1921 po stronie niem ieckiej zostały.

3 duże m iasta z ilością m ieszkańców: w Zabrzu 130.000, w Gliwicach 120.000 i w Bytom iu 102.000.

Gliwice m iały charakter ośrodka a d m in istra­

cyjnego i kom unikacyjnego. Podstaw ą gospo­

darczą om awianego okręgu jest w pierwszym rzędzie górnictwo i hutnictw o, a dalej przem ysł upierający się na obróbce i przeróbce surowców i półfabrykatów górniczo-hutniczych.

Zostało po stronie niem ieckiej:

14 kopalń węgla (25,5% całego wydobycia górnośląskiego);

,5 kopalń cynku (23,1% wydob.) i ołowiu (29,1% wydob.) bez cynkowni;

1 w ytw órnia brykietów (25,9% całej produkcji górnośląskiej);

15 w ielkich pieców (38,3% całej produkcji gór­

nośląskiej);

7

12 odlewni żelaza i siali (24,8% całej produkcji górnośląskiej);

5 walcowni (22,1% całej produkcji górno­

śląskiej);

2 m ałe walcownie Machy cynkowej;

11 przedsiębiorstw górniczo-hutniczych zostało pod względem gospodarczym rozerw anych g ra­

nicą, która przecięła 15 linii kolejowych norm al­

notorowych, 9 wąskotorowych, 7 linii tram w ajo­

wych, 45 gościńców i 162 dróg* drugorzędnych.

Przem ysł budow lany związany już jest z sze­

regiem innych gałęzi przem ysłu, ja k ceram icz­

nym, drzewnym, ni|talaeyjnyijS i dekoracyjnym , a te m iały swoje główne ośrodki n a Śląsku, poza obrębem właściwego okręgu ciężkiego przem ysłu.

Należy jednak nadm ienić, że istniało w Bytomiu 31, w Gliwicach 27, a w Zabrzu 7 większych przedsiębiorstw budowlanych, przew ażnie spółek akcyjnych. Rozbudowa dotyczyła głównie potrzeb przem ysłu, budow nictw a mieszkaniowego, szkół ogólnie-kształcących i zawodowych, obiektów kom unikacyjnych, sportowych itp. Cegielni było w tych m iastach łącznie 16. Inne gałęzie prze­

m ysłu nie odgrywały tu taK ważnej roli, by za­

sługiwały na szczegółowe omówienie.

Górnictwo.

49,1 m iliardów ton złóż węgla do głębokości 1.000 m z 53 kopalniam i przypadło Polsce, a stronie niem ieckiej 8,67 m iliardów z 14 kopal­

niam i, których ilość później wskutek rozbudowy kopalń wzrosła do 16.

Koszty inwestycji, jakie były, potrzebne do przeprow adzenia po niem ieckiej stronie w zw ią­

zku z przystosowaniem się do nowych w a ru n ­ ków, wyniosły dla przem ysłu górniczo-w ęglo­

wego 36,5 mil. m arek, a dla przem ysłu cynko­

wego 16,1 mil. marek. W szczególności założono nową kopalnię węgla w Bytomiu i kopalnię rudy „Neu Blei Scliarley“ k. Bytomia (kopalnia

„Orzeł Biały“).

Do roku 1925 im portow ała Polska do niem iec­

kiego Górnego Śląska 500.000 t węgla rocznie.

Potem rząd niem iecki tej umowy nie p rze ­ dłużył.

Kopalnie węgla były zgrupow ane w n astęp u ­ jących zjednoczeniach, wzgl. tow arzystwach ak­

cyjnych:

i. Zakłady „Gräflich Schaffgotsch‘sche W erke G. m. b. H.“ w Gliwicach.

W skład ich wchodziły:

a) K opalnia „H ohenzollern“ w Sząbierkach koło Bytom ia (kopalnia „Szom bierki“) z wytwórnią brykietów w Bobrku.

b) K opalnia „Hr. Jo h a n n a “ (Gräfin ■ Johanna)' w Bobrku (kopalnia „Bobrek“) w raz z szy­

bem „Berve“, wydzielonym i uruchom ionym w 1938 r.

Przy tych kopalniach były dwa zakłady dla im pregnow ania drzewa, dwie gazownie i dwie regielnie.

c) Koksownia „O dertal1“ w Zdzieszowicach.

Zakłady te zatrudniały 6800 pracowników i w y­

dobywały rocznie (1934) 3,314.900 t węgla, oraz produkowały 163.100 t koksu, 190.000 t brykietów', 8100 t smoły pogazowej, 2900 t benzolu i 2700 t siarczanu amonowego.

2. Pruskie Zakłady Górniczo-Hutnicze (P reus- sischc Bergwerks- und H ütten A. G.). Oddział:

.Kopalnie węgla w Zabrzu".

Do nich należały:

a) „Królowa L uiza-Pole wschodnie“ („K öni­

gin ąLuise-Ostfełd*“) (kopalnia „Zabrze- wschód") i zachodnie „W estfeld“ - (kopalnia

„Zabrze-zachód“), obie w Zabrzu.

h) „Szyby D elbrück“ z koksownią w Zabrzu (kopalnia „M akoszowv“) z 9000 pracow ni­

ków i wwdobyciem rocznym (1934) 3,308.400 l węgla, oraz produkcją: 240.000 l koksu, 15.000 t smoły pogazowej, 4800 t benzolu, 4700 t siarczanu amonowego.

3. „Borsig- und Kokswerke G. m. b. H.“ w Z a­

brzu z kopalniam i:

a) „Hedwdgs w ünsch“ w Biskupicach (kopalnia

„Jadw iga“).

b) „Liuhvigsglück“ k. Zabrza (kopalnia „Lud- wik“).

ę) „Gleiwitz“ (w ydobywa najlepszy gatunek koksującego węgla) z koksowniam i:

a) „Skalley“ w Sośnicy k. Gliwic.

b) „Borsigwerk“ w Bytom iu (daw ny koncern hutniczy wT Bobrku).

c) „Gleiwitz“ (przy kopalni).

Stowarzyszenie to zatrudniało 7900 pracow ni­

ków i wydobywało wzgl. produkow ało łącznie:

2,993.700 t węgla, 335.100 t koksu, 16.600 l smoły pogazowej, 5700 t benzolu, 5700 t siarczanu am o­

nowego.

4. „Gewerkschaft Castellengo-Abw ehr“ w Gli­

wicach (zal. w 1926 r.) z kopalniam i:

a) „Caslełlengogrube“ w Rokitnicy (kopalnia

„Rokitnica“).

b) „A bw ehrgrube“ w Mikulczycach (kopalnia

„Mikułczyee“).

c) „Concordiagrube“ w Zabrzu (kopalnia „Con­

cordia“) i koksowniami:

d) przy hucie „ Ju lia “ w Bobrku („Ju lien - h ü tte “),

e) przy hucie „D onnersm arck“ w Zabrzu („H ula Zabrze“),

oraz jedną cegielnią w Wieszowej.

Pracow ników było w tym zjednoczeniu 6900.

W ydobycie wzgl. produkcja w r. 1934 przed­

staw iała się następująco: 2,933.000 t węgla, 25S.700 t koksu, 12.100 l smoły pogazowej, 3S00 t ben­

zolu, 3800 t siarczanu amonowego.

5. „Schlesische Bergwerks- und H ütten A. G.“

w Bytom iu (zal. w r. 1921) z kopalnią: „Ver­

einigte K arsten — Z entrum Grube“ w Bytomiu (kopalnia „Centrum “) z 3900 pracow nikam i i w y­

dobyciem rocznym (1934) 1,178.500 t węgla.

6. „Bergwerksgesellseliafl G. v. Giesches E r­

ben“ z siedzibą w W rocławiu. Zarząd Górniczy,, Bytom 7. kopalnią „Cons. Iiein itz“ w Bytom iu

11

(kopalnia „Rozbark“). Kopalnia m iała 2400 p ra ­ cowników i daw ała w r. 1934: 994.000 t węgla.

Prócz tego posiadała cegielnię „W etlerschacht“

w Bytomiu.

7. „Preussengrube A. G.“ Berlin. Do lego przed­

siębiorstw a należała kopalnia: „Preussengrube“

w M iechowitach k. Bytom ia (kopalnia „Miecho- wice“ ). Ilość pracowników 2400. W ydobycie (1934): 932.300 t węgla.

3. „Oehringen Bergbau A. G.“ w Berlinie z ko­

palnią „Sośnica“ w Gliwicach (kopalnia „Sośni­

ca“). Ilość pracowników 2100. W ydobycie (1934):

907.800 t węgla. Przy niej cegielnia.

9. „The Henckci v. D onnersm arck-B cutben Eslatcs L m td“ w Bytomiu (zal. 1921 r.). Do lego konsorcjum należała kopalnia „Beuthengrube"

z 2100 pracow nikam i i wydobyciem rocznym- (1934) 829.200 t węgla.

Na skutek przeprow adzenia granicy w r. 1921 szyb kopalni Radzionków kolo Bytomia pozostał po stronie polskiej. Szyb w entylacyjny lej ko­

palni był po stronie niem ieckiej. W latach 1926—

1928 rozbudowano w związku z tym szybem ko­

palnię bytomską i połączono ją pod ziemią z r a - ' dzionki; wską.

W związku z podziałem okręgu przem ysłowe­

go G órnego.śląska powstał w r. 1922 nowy zw ią­

zek górniczo-hutniczy pod nazw ą „Oberschle­

sischer Berg- und H üttenm ännischer Verein“.

W dalszym ciągu zm ian gospodarczych związek ten został w 1932 r. rozw iązany,-a pozostał tylko

„Gleiwitzer V erein“. W r. 1936 na skutek centra-

ilizacji gospodarczej zostały górnośląskie kopal­

nie węgla przyłączone jako „Bezirksgruppe Ober­

schlesien, Fachgruppe Steinkohlenbergbau“ do

„W irtschaftsgruppe Bergbau“, a tym sam ym do

„Reichsgruppe Industrie“.

Rozwój produkcji górniczej m ożna przedstaw ić cyfrowo w sposób następujące:

Lata: 1922 1937

Ilość kopalni węgla 14' IG

z wydobyciem 8,834.S6S t 14,481.463 t Znaczny wzrost produkcji osiągnięto przy nie­

zmienionej ilości kopalń, tylko przez rozbudowę, co ilu stru je następujące zestawienie:

Wydobycie Ilość kopalni w lalach w mil. t. 1932 1933 1934 1935 1936 1937

Powyżej 2 — — — 1 2 3

1.5—2 1 1 2 2 3 5

1—1.5 5 6 7 9 8 5

0.5—1 10 8 6 3 2 2

Poniżej 0,5 — i 1 1 1 t

Razem kopalni: 16 16 ■ 16 16 16 16 Koksownie.

W okręgu zachodnim było 7 koksowni, które w przew ażającej ilości zostały w latach 1927—31 zmodernizowane. Nowobudowane komory m iały pojemność 15—18 l węgla, czas koksow ania w y­

nosił 24 godz. przy tem peraturze 950—1050° C.

Sortowano koks na 7 gatunków (wielkości). W a r­

tość opałowa koksu górnośląskiego wynosi 8000 kał. przy 9—11% popiołu.

13

Odbiorcam i koksu poza przemysłem żelaznym były: h u ty ołowiu i cynku, cementownie, cegiel­

nie, w apniarnie, kuźnie, piekarnie, cukrownie itp:

W ytw ó rn i brykietów

było 2 o produkcji rocznej (1937) 273.267 t.

W toku były prace nad wyrobem brykietów bez zastosow ania środków wiążących.

Górnictwo węglowe jako pracodawca.

Sumy wypłacane pracow nikom ' jako płace przez kopalnie węgla rocznie wynosiły w r. 1935 75 mil. m arek, a w r. 1937 82,5 mil. m arek przy ilości pracowników 47.528 w r. 1937 i 42.706 w r. 1935.

25% ludności okręgu zachodniego -żyło bezpo­

średnio z przem ysłu węglowego.

Norm alnie ubyw ało i ocznie 3% robotników wskutek starości i śmierci. Starano się zastąpić ich młodymi siłam i. Statystyka wykazywała zm niejszanie się ilości młodych robotników. W r.

1926 zaprowadzono obowiązek uczęszczania m ło­

dzieży robotniczej do szkół zawodowych. Ilość uczni szkół zawodowych górniczych wzrosła z 1335 uczni w r. 1934 do 2472 w r. 4938.

Górnictwo węglowe jako konsum ent.

Statystyki z r. 1934 notują, że przemysł gór­

niczo węgłowy był bardzo poważnym konsum en­

tem dła innego rodzaju przemysłów. W roku tym zużył w spom niany przem ysł:

drzfcwa.

cegły

412.000 m 3 12 mili szt.

cementu szyn

innego żelaza smarów

k arbidu

17.700 l 58.000 t 6.300 t 137.000 kg

2 m il. kg Górnictwo węglowe jako dostawca.

Na własne potrzeby zużywało górnictwo wę- - glowe 3—4% swej produkcji, a na deputaty p ra ­

cowników 1,5%. ,

Inni konsumenci Górnego śląska przedstaw iali się. w r. 1934 w następującym procencie:

W późniejszych lalach w całej Rzeszy niem iec­

kiej daje się. zauważyć wzrost zapotrzebowania węgla dla koksowni, elektrow ni i przem ysłu che­

micznego. Zapotrzebow ania innych konsum en­

tów nie ulegały większym zmianom.

W zaopatrzeniu w węgiel i koks państw a nie­

mieckiego konkurow ał Górny Śląsk z zagłębiem

W ę g ie l i b r y k i e t y K o k s

O p ał d o m o w y i r ą ln ic tw o K o le je

Ż e g lu g a

W o d o c ią g i, g a z o w n ie i e le k tr o w n ie P r z e m y s ł c h e m ic z n y i te k sty ln y P r z e m y s ł c e r a m ic z n y

K o p a ln ie rud i p r z e m y s ł m e ta lo w y P r z e m y s ł s p o ż y w c z y

K o k so w n ie in n i k o n su m e n c i

2 6 ,6 60,7

1 7 ,5 4,6

1,6

11,7 3 ,0

7 .8 3,6

8 4 2,9

3 .6 20,3

6.7 1,1

8.9

7,2 3 ,8

100,0% 100,0%

15

Ruhry. Udział Górnego Śląska w zaopatrzeniu Berlina wynosił 42,3%, a W estfalii 42,1%. Innym i okręgami odbiorczymi dla węgla były Pomorze.

P rusy W schodnie, Niemcy środkowe z Saksonią i Niemcy południowe. W okolicach przybrzeż­

nych m orskich była konkurencja ż węglem a n ­ gielskim i westfalskim o tyle trudniejsza, że ci dostawcy korzystali z tańszego transportu wod­

nego.

Zbyt w Niemczech łącznie z Górnym Śląskiem w r. 1934 wynosił dla węgla i brykietów 14,711.892 t, a dla koksu 1,636.764 t.

Udział Górnego Śląska ,w eksporcie zagranicz­

nym opalu całych Niemiec był m ały i wynosił 7—8%. Tłum aczy się lo bliskim sąsiedztwem okręgów górniczo-węglowych, polskich i czecho­

słowackich. Eksport len wynosił w r. 1937 3,19 mii. i węgla, brykietów i koksu.

Nawet dla całego Śląska nic był Górny Śląsk wyłącznym dostawcą opalu, wobec istnienia na Dolnym Śląsku zagłębia węglowego (W a ł­

brzych — Nowa Ruda).

Kopalnie rud cynkow ych i ołowiowych.

Najbogatsze złoża rud Zn i. Pb Górnego śląska zn ajd ują się n a wschodzie i zachodzie m iasta Bytomia, oraz na północny zachód od T arnow ­ skich Gór. Po przeprow adzeniu granicy w r. 1922

m ała tylko częśc lego obszaru, bo ok. 90 km*, po­

została po stronie niemieckiej. 80% złóż rudy cynkowej i ponad 70% rudy ołowiowej przeszło do Polski, w raz z 2 hutam i ołowiu, 10 praża.l-

nianii blendy cynkowej i 12 cynkowniam i. P o­

zostałe po niem ieckiej stronie kopalnie były p o ­ zbawione liut. Tym sam ym stracili Niemcy pro­

dukcję uboczną tych hut, tj. rocznie 160.000 l kwasu siarkowego, 40' t kadm u i 1 t srebra. W lalach (1922—1932) zastoju n a rynku rud m eta­

lowych kopalnie tych rud i na Górnym Śląsku nie pracowały. Dopiero w latach 1933 i 1934 u ru ­ chomiono kopalnie:

1. „Schlesische Bergwerks- und H ütten A. G.“

w Bytomiu, zwane „Schlesag“, założone w r. 1922, podjęło pracę w kopalniach należących daw niej do „Schlesische A. G. f. Bergbau u. Z inkhiitlen- betrieb“ w Lipinach. Dotyczyło to następujących kopalń:

a) „Fiedlersglückgrube“ k. Bytom ia (szyb

„Bolko“ kopalni „H elena“).

b) „Neue V iktoria“ („Nowa W iktoria“) uboga w rudę.

c) „N euhofgrube“ • („Nowy Dwór", nieczynna), uboga w rudę, ale posiadająca urządzenia do m e­

chanicznego wzbogacania rud. T am poddawano przeróbce całość wydobytych przez „Schlesag“

rud. W ydajność kopalń „Schlesag“ w r. 1934 w y­

nosiła 24.230.1 rudy cynkowej. W ydobyta w tych kopalniach ru d a ołowiowa w ilości 7090 l (1934) była dostaw iana do kopalni „Friedrichsgrube“

(nieczynna).

Rudy cynkpwe przewożono na polską stronę do cynkowni w Katowicach i Lipinach, skąd po przetopieniu w racały z powrotem n a niem iecką stronę do walcowni cynku „Jedlitze“ w Ozimku

17

(Z akłady doświadczalne „Jedlice“, kopalnia nie­

czynna) i „P iela“ w Rudzińcu (walcow nia „P ie­

la“) gdzie je przerabiano na blachę cynkową.

Blachę wysyłano w głąb Niemiec, do Anglii, Belgii i Szwecji.

2. „Preussiche Bergwerks- und H üllen A. G.“

zwane „Preussag“ m iało kopalnię „F riedrich s­

grube“ w Miechowicach (nieczynna), której w y­

dobycie w r. 1934 wynosiło 550 t rudy ołowiowej.

3. „Bergwerksgesellschafl G. v. Giesches E r­

ben“ posiadało kopalnię „Deutsche Bleischarley- grube" k. Bytomia (kopalnia „Nowy Orzeł B ia­

ły“). Przed podziałem „Bleischarleygrube“ (kopal­

nia „Orzeł Biały“) w Brzezinach Śl. była najb o ­ gatszą kopalnią na Górnym Śląsku. Granica prze­

dzieliła tę kopalnię, lecz rudy znalezione po stro­

nie niem ieckiej okazały się tak bogate, że opła­

ciło się urządzenie nowego szybu „Georg v. Gie­

sches Schacht“ (szyb „Chrobry“ kopalni „Nowy Orzeł Biały“ ) i nowej kopalni „Die deutsche B leischarleygrube“ (kopalnia „Nowy Orzeł Bia­

ły“). W ydobywano tam rudy cynku i -ołowiu oraz dolomit. Po roku 1934 posyłano do przetopienia rudy ju ż nie na polską stronę, lecz do Magde­

burga do nowo wybudow anej cynkowni. W ydo­

bycie w r. 1934 wynosiło 113.950 t blendy cyn­

kowej a 15.540 t błyszczu ołowiowego. Cynkow- nia w M agdeburgu produkow ała z rud „Deutsche B leischarleygrube“ (kopalnia „Orzeł Biały“) rocz­

nie 40.000 t cynku elektrolitycznego.

Ilość pracowników wszystkich kopalń rud łącz­

nie wynosiła w r. 1934 2524.

Rozwój wydajności kopalni rud przedstaw ia się następująco: W ydobycie rud cynkowych w t w 1922 r. -14.934, w 1937 r. 102.581. W ydobycie rud ołowiowych w t w 1922 r. 5888, w 1937 r.

20.127.

4. W r. 1937 przystąpiono do uruchom ienia ko­

palni cynku „E rw artu n g“ w Miechowicach.

Przem yśl żelazny i m etalowy.

Po przem yśle górniczyln najw ażniejszą rolę na terenie Górnego Śląska odgrywa przem ysł że­

lazny.

Granica z r. 1921 rozdzieliła zakłady dw u w iel­

kich tow. akc.: „Oberschlesischer E isenbahn- bedarf A. G.“, zwane krótko „O berbedarf“

i „Oberschlesische E isenindustrie A. G.“, zw an e

„Obereisen“, w ten sposób, że ich w ytw órnie p ro ­ dukujące surowce zostały odcięte od zakładów uszlachetniających. Należy zaznaczyć, że takie rozczłonkowanie terytorialne zw iązanych ze sobą gałęzi produkcji było i przedtem ujem ną stroną przem ysłu górno-śląskiego.

I tak „O berbedarf“ straciło Hutę „Pokój“ po stronie polskiej z wielkim i piecami i stalow nią.

"„Obereisen“ zachowało „Ju iien h u tte“ w Bobrku (H ula „ Ju lia “) z w ielkim i piecami i m artinow nią po stronie niem ieckiej.

W całości po stronie niem ieckiej zostały za­

kłady:

1. „D onnersm arckhiille A. G.“ w Zabrzu (H ula

„Zabrze“).

19 2. „Borsigwerke A. G.“ w Bytomiu (daw ny koncern hutniczy w Bobrku),

3. „Oberschlesische Kokswerke und Chemische Fabriken A. G.“ k. Gliwic.

-1. Państw owe: „Staatliches H ültenam t Glei- witz“ i „Staatliches H üttenam t M alapanc“.

W r. 1926 nastąpiła fuzja największych zakła­

dów przem ysłu żelaznego po niem ieckiej stronie.

Powstało „Vereinigte Oberschlcsische H ütten­

werke AG.“ zwane „O berhütten“ z siedzibą w Gliwicach. K apitał akcyjny wynosił 20,000.000 m arek.

W. skład „O berhütten“ weszły:

„Ju lien h ü lte“ w Bobrku (h u ta „Ju lia“).

„Zaw adzkiw erke“ w Zawadzkiem (h uta „An­

drzej“).

„H erm inenhülle“ w Łabędach (h u la „H erm i- na“)..

„D rahtw erke“ w Gliwicach (walcow nia drutu).

„Stahlröhrenw erke“ w Gliwicach (rurowmia).

„Stadtw erke“ w Gliwicach (Śląskie zakłady hutnicze w G.).

„E delstahlw erke“ w Ozimku („Mala P anew “).

„W erk K önigshuld“ w Osowcu (Z akłady Oso-, wieckie p. Opole).

„Donnersm arckHütte“ w Zabrzu (H uta „Z a­

brze“).

„Blechw arenfabrik“ w Gliwicach (fabryka w y­

roi: ów blaszanych w G.).

Zakłady te w yrabiały 5Ö0.000 t surówki roczr nie, -180.000 t surow ej stali i 360.000 l wyrobów walcowanych. Z atrudniały 12.000 pracowników.

„Oberhüt ten" obejm owały wielkie piece, koksownie z w ytw órniam i produktów ubocznych, stalow nie i walcownie, odlewnie żelaza i stali, mlotownie, w ytw órnie wyrobów prasow anych 1 tłoczonych, prętów, d ru tu i blachy, dalej w y­

roi? m aszyn, konstrukcji żelaznych, wyrobów? że­

laznych i stalowych dla potrzeb kolejowych.

Poza „O berhullen“ pozostały:

1. Odlewnia; artystyczna w Gliwicach należąca, do „Preussische Bergwerks- und H ütten AG.“

2. „Oberschlesische M elalhverke G. m. b. H.“

w Bobrku. Odlewnia.

3. E. Bode. „Oberschlesische D rahlseihverke AG.“ w Bobrku. Liny stalowe.

-1. A. Deichsel. W yroby z d rutu i wwtwórnia lin. Zabrze.

5. A. Gulśman. W ytw órnia m aszyn. Gliwice.

6. „Oberschlesische Kessel werke B. Meyer G. m.

b. H.“ Gliwice. Kotły parowe, konstrukcje że­

lazne.

' 7. „C . Schneider & Söhne". W ytw órnia m a ­ szyn w Gliwicach.

I. „Nickehverke“ w Łabędach (Z akłady Prze­

tw órcze W yrobów Metalowych w Łabędach), oraz szereg m niejszych zakładów-: 2 odlewnie, 2 w ytw órnie wyrobów z drutu, 1 w ytw órnia m a ­ szyn, 1 w ytw órnia wyrobów z żelaza i stali, 1 wwtwórnia konstrukcji żelaznych i 2 w ytw ór­

nie rurociągów.

Na skutek dalszej leorganizacji zostały zam ­ knięte wdelkie piece i stalow nia w „Donners-

21

inarckhutte“ (w .hucie „Zabrze“) oraz walcownia blachy średniej i cienkiej „Borsigwerk“ (w daw ­ nym „Koncernie hutniczym w Bobrku“), której całe urządzenie przeniesiono do „H enninen-

h u lle “ (H uty „H erm ina“) w Łabędach.

Czynniki, od których zależy rozwój przem yski m etalurgicznego, przedstaw iały się na tym tere ­ nie ja k następuje:

Zapotrzebowanie roczne rud}’ żelaznej 181.000 t.

W 98% sprow adzano ją z zagranicy, w szczegól­

ności ze Szwecji, Norwegii i Rosji.

Koks jest na m iejscu. Zapotrzebowanie roczne 125.000 i, co odpowiada 200.000 l węgla.

W ęgiel w niew ielkich stosunkowo ilościach dla kotłów parowych, pieców hutniczych i walcow- nianych, generatorów gazowych, jest także na m iejscu. Dolomit do celów hutniczych byl po p o l­

skiej stronie. W apień jest pod Opolem. Łom dla stalowni sprow adzano z daleka i koszty tra n s ­ portu bvły znaczne. Roczne zapotrzebowanie łomu było 800.000 do 320.000 t.

Materia! ludzki byl bardzo dobry, może nie tak wysoko w ykw alifikow any jak w innych stronach Niemiec, ale bardzo w ytrw ały i dziedzicznie, przywykły do ciężkiej pracy w butach. Prze­

myśl żelazny zatrud niał 14.000 pracowników.

Eksport zagraniczny byl kierowany do Polski i Czechosłowacji; Dalej do W ęgier, Austrii i R u ­ m unii. T ransporty do m iast portowych n a d b a ł­

tyckich były prawdopodobnie przeznaczone na eksport.

W szczególności wysyłano rocznie ferrom an- ganu do Polski ok. 3900 t, do Czechosłowacji ok.

1300 t, do W ęgier ok. 380 t, do A ustrii ok. 750 t;' ru r do Rum unii ok 200 t, drutu do Czechosło­

w acji ok 150 t.

W arun ki kom unikacyjne.

Przem ysł był zdany wyłącznie na kolej. Odra była ciągle jeszcze drogą wodną niepew ną, ja k ­ kolwiek port w Koźlu był czynny. Stary kanał klodnicki był przestarzały, m iał 18 śluz i n a d a ­ wał się jedynie dla łodzi o pojemności 135 t.

T ransporty węgla w ysyłane w głąb Niemiec m iały do pokonania duże jak dla węgla odleg­

łości: 500, 700, a naw et 1000 km. Nawet tra n s ­ porty idące drogą wodną Odry m usiały być do­

wożone do Odry koleją i przeładow ywane. Udział kolei żelaznych w eksporcie węgla wynosił około 85,9% całości wywożonego węgła. Około 10%

przypadało na różne punkty przeładunkow e na Odrze, przeważnie w Koźlu.

Niżej podana tabelka daje obraz udziału róż­

nych' środków transportowych w wywozie węgla i koksu w %:

W ę g ie l K o k s

R o k K o l. w ą s k o - W y w ó z k o l. ż e l. K o l. w ą s k o - W y w ó z k o l. że l to r o w a w c a ło ś . z p r z e l. to r o w a w c a lo ś. z p rz e ł.

1924 23,2 76,8 8,S 26,2 73,8 1,1

1935 9,8 20,2 10,6 17.9 82,1 10,5

Znikom y udział dróg wodnych był spowodo­

wany zmiennym stanem wód lub lodem.

2 3

Dni całkow itej splawności było w r. 1933 — 40j w r. 1934 — 63, w r. 1935 — 114, w r. 1936 — 256, w r. 1937 - 196.

W celu zwiększenia sprawności dróg wodnych budowano cały szereg zapór wodnych:

W szczególności zapora w Otmuchowie; odda­

na do użytku w r. 1938, spiętrzała 126 m ik m3 wo­

dy; zapora w Turaw ie, oddana do użytku również w r. 1938, spiętrzała 90 m ik m? wody; zapora w Berghof (M ianów) m iała być" wykończona w r. 1942 i spiętrzać 69 mil. nr' wody.

B,y doprowadzić dobra drogę wodną do Gliwic, rozpoczęło w r. 1934 budowę nowego kanału klodnickiego długości 41,5 km z Gliwic do Koźla w raz z dużą zaporą w Dzierżnie. K anał otw arto w r. 1939. Posiada on 6 śluz i m iał być przedłu­

żony do Katowic. Przew idziana taryfa wynosić m iała 0,25 fen. za 1 l/km.

W r. 1939 zapoczątkowano budowę kanału O dra—D unaj długości 325 km , który m iał trasę z Polskiej W si pod Opolem przez Racibórz na Morawy, a potem do Bratysław y z odgałęzieniem do; W iednia. K anał m iał'służyć dla statków 1000- lonowych. Zaprojektow ano 7 śluz z najw yższym punktem 275 m n ad poziomem morza.

Nową autostradę budow ano z Bytom ia przez Zabrze i Gliwice w kierunku W rocław ia, by d a­

lej uzyskać połączenie z siecią dróg sam ochodo­

wych Rzeszy.

Dworzec kolejowy przetokowy w Gliwicach był*

najw iększym dworcem tego rodzaju n a Śląsku, a drugim co do w ielkości w Niemczech. Gliwice

posiadały lakże nowocześnie urządzony port lot­

niczy.

Sieć elektryczna.

W r. 1937 rozpoczęto budowę dalekosiężnej sieci wysokiego napięcia n a 120 kV ,-która w łą ­ czała w Zabrzu okręg przem ysłowy zachodniego Górnego Śląska w sieć szeregu dużych elektrowni z zasięgiem aż po W rocław.

Sieć gazowa.

W r. 1930 istnieje w zarządzie „Y erbandsw erk B eulhen-H indenburg O. S. A. G." sieć gazowa gazowni w Zabrzu dla Zabrza. B ytom ia i Gliwic.

Zasilają ją dodatkowo koksownie:

„Gleiwitzer Grube“, „Skalicy“ i „Delbruck- schachte“. Gaz oczyszczał się w gazowni w Z a­

brzu.

W r. 1931 były opracow ane plany techni­

czne i kalkulacyjne budowy dalekosiężnej sieci gazowej, sięgającej do W rocław ia z licznymi od­

gałęzieniam i, a biorącej początek z sieci Zabrze—

Gliwice. W związku z tym projektem było p rze­

widziane zwiększenie wydajności kopalń węgla, rozbudowa koksowni, a tym sam ym i zwięk­

szenie produkcji smoły pogazowej, am oniaku i benzolu z w zrastającą produkcją koksu, która w r. 1936 w ynosiła 1.558.000 t, a w r. 1937 1.936.000 t. Główną ilość gazu (216 mil. m®) zu­

żywały zakłady produkcji gazów dla siebie.

Mniejszą część (15,2 mil. m3) oddaw ały dla g a ­ zowni w Zabrzu. Sieć dalekosiężna m iała być za­

2 5

silana również przez koksownie Dolnego Śląska, zakłady wrocławskie i zgorzeleckie. Z arząd sieci był w rękach „Die Ferngas A. G. Schlesien“.

Wodociągi.

Górnośląski zachodni okręg przem ysłowy był zaopatryw any w wodę głównie przez „Die W as­

serw erk D eulsch-Oberschlesien G. m. b. H.“ w Zawadzie, Do włączonych okręgów m ieszkalnych i zakładów przem ysłow ych dostarczano 13.7 mil. nr’. Z uwagi n a wzrost zapotrzebow ania u ru ­ chom iono w r. 1937 n a zachód*od Pyskowic za­

kłady wodociągowe oparte n a wodzie gruntow ej i połączone z głównym przewodem w K archow i­

cach. Dostarczały wodę również kopalnia „Ab­

w ehrgrube“ w Mikulczycach i zachodni szyb ko­

palni „Concordia“ k. Zabrza. Od nich prow adzą osobne rurociągi, głównie dla zaopatrzenia w ła­

snych zakładów, zakładów „O berhüllen“, oraz kolei żelaznych, przy czym ilość dostarczonej wody w r. 1937 w ynosiła łącznie z wodą do picia 5,3 m il. m 3.

Już przed r. 1939, a jeszcze bardziej w czasie w ojny był zachodni okręg pod względem p rze­

m ysłowym postaw iony na wysokości zadania, jak ie pow inien on spełniać z uwagi na współ­

pracę górnictwa, h u tn ictw a i przem ysłu m echa­

nicznego. Dziś dla niego o tw ierają się ogrom ne możliwości. Opis stanu sprzed wojny, wtobec zmienionych zasadniczo w arunków politycznych i gospodarczych, oraz po przejściu nad tym k ra ­

jem burzy w ojennej, nie może być w skaźnikiem na przyszłość, niem niej jed n a k daje wiele d a ­ nych, które mogą się przydać przy planach od­

budowy i rozbudowy przem ysłu górnośląskiego jako całości. Dzieje polskiego przem ysłu górno- śląsko-dąbrow skicgo w okresie m iędzyw ojen­

nym są nam dobrze znane. Może arty k u ł len uzu­

pełni choćby w drobnej mierze wiadomości o lej części Górnego Śląska, która w tym czasie była po stronie niem ieckiej. Zaplecze lego przem ysłu, wówczas niemieckie, dziś jest niem al cale w g ra ­ nicach Polski aż po Szczecin, więc i z tego wzglę­

du warto uzmysłowić sobie w zajem ne oddziały­

w anie tej części Górnego Śląska i wspom nianego zaplecza.

U rucham iając to co zostało, odbudowując; zn i­

szczone, uzupełniając braki, możemy przemysł lej części Górnego Śląska nie tylko doprowadzić do stanu pierwotnego, lecz w znacznej m ierze udoskonalić. Będzie to wielki, lecz konieczny n a ­ kład pracy i egzam in dziejowy naszych zdolności technicznych i organizacyjnych.

Niech to przeświadczenie, że idziem y rzeczy­

wiście *i realnie po tej drodze w w arunkach eko­

nomicznych n ad w yraz trudnych, będzie nagrodą za trud i wysiłek.

L i t e r a t u r a :

Fr. H c i s s , D a s S c h le s ie n b u c h . V olk u. R eich V er­

la g , B erlin 1928.

W . P a r d e s , D a s g r o e s s e r e S c h le s ie n . K orn V e rla g , B r esla u .

2 7

W . P e n k e r t G r o s s g a s v e r s o r g u n g O b e r s c h le s ie n s u, d e s O d e r ta le s b is B re sla u , G leiw itz 1931.

S c h le s ie n , B o d c n s c h a c tz e u. In d u s tr ie . V e rla g fuer W ir ts c h a fts p r o p a g a n d a E. R u the, B r e s la u 1936.

Ii. L a c h o 1 t a, K o h le, Z in k u. E ise n . A u s dem W e rd en u. W a c h s e n d es o b e r sc h le s is c h e n In d u strie­

g e b iete s: V erl. P . S ch m id t, B erlin 1941.

J a h r e s b e r ic h t d e r B e z ir k g r u p p e 0 . S c h l, d e r F a c h ­ g r u p p e S te in k o h le n b e r g b a u it. d e s 0 . S c h l. S te in k o h le n - S y n d ik a te s G . m . b . H . in G le iw itz . 1937— 1958.

D e u ts c h la n d -B ild h e ft N r. 272. O b e r s c h le sisc h e s In du­

str ie g e b ie t. .— .

t

' : W Y D A W N IC T W A IN STY TU TU ŚLĄ SK IEG O

B IB L IO T E K A ZA R A N IA ŚLĄ SK IEG o2B 7

'OS*

1. H e n r y k B a r y c z . U n iw e r s y te t w r o c ła w s k i w p r z e s z ło ś c i i te r a ź n ie js z o ś c i. 1946. str. 32.

2. J ó z e f W id a ie w ic z , Ś w ię to p e łk M o ra w sk i a B o le s ła w C h rob ry. 1946, str. 22.

3 . M ic lia l A m b r o s , B ib lio g r a fia ś lą s k a , jej s ta n o b e c n y i z a ­ d an ia n a p r z y s z ło ś ć . 1946, str . 30.

4. T a d e u s z D o b r o w o ls k i, N a js ta r s z e d r c w n ia n t f lr t ^ c M y 4l a ­ sk ie jak o z n a k i z a m ie rz c h łe j p r z e s z ło ś c i. W T O w trrzO . ’ * 5. G u s ta w M o r c in e k , W r ó żb ita . 1946, str . 46.

-6. H erm a n K o c i lin g P r o ś l i c e y — w y d a l z p ierw o d ru k u S ta ­ n is ła w M ik ulsk i. 1947, str . 31.

7. M a ria n T y r o w ic z , Ś lą s k a ruch r e w o lu c y jn y 1848 r. 1944, s ir . 18.

8. S ta n is ła w B a k . P r a c e d ia le k to lo g ic z n e na Ś lą sk u przed L u cja n em M a lin o w sk im . 1947, str . 45.

9. J ó z e f S k o c z e k , M ia sto B r z e g i je g o d zieje. 1947. str . 19.

10. W ito ld W ło d z i m ie r z G ło w a c k i, Ś lą s k ś r e d n io w ie c z n y w z o ­ rem dla a p te k a r stw a p o lsk ie g o . 1947, str. 16.

11. T y tu s L a s k ie w ic z i F e lic ia R y m o w ic z . G liw ice— Z a b rze—

B y to m w o k r e sie la t 1921— 1939 p od w z g lę d e m g o s p o ­ d a r c z y m i p r z e m y s ło w y m . 1947, str. 27.

INNE W Y DA W NIC TW A

A n to n i W r z o s e k . N ad O drą i N y s a . O p is g e o g r a fic z n o -g o s p o - d a r c z y n o w y c h ziem ślą sk ich . Z 3 m ap am i. 1945, str. 6 /.

S k o r o w id z g m in Ś la s k a D o ln e g o i O p o ls k ie g o . Z n iem ie ck im i i p o lsk im i n a z w a m i m ie js c o w o ś c i W e d ł u g sta n u z d n ia _ 1 s t y c z n ia 1941. 1945, str. 50.

J ó z e f S z a f la r s k i i A n to n i W r z o s e k , Ś lą sk , m ap a iiz y ć z n o - a d m in is tr a c y jn a (p o d z ia ł ad m in. w e d łu g stan u z roku 1939).

P o d z ia łk a 1:„500.00Q. 1945.

W o je w ó d z tw o Ś lą s k o -D ą b r o w s k ie . M apa p o d zia łu a d m in istra ­ c y jn e g o w e d łu g sta n u z 1 I 1946 r. w r a z z e sk o r o w id z e m . 1947.

Z a ra n ie ś lą s k ie , k w artaln ik ; R o czn ik X V I, 1945, str. 72 i 31 ¡lu­

str a cji. (W y c z e r p a n e ). — R o c zn ik XVII. 1946. N r 1/2.

str. 75 i 22 ilu stra cje. N r 3/4, str. 77— 148 i 15 ilu stra cji.

R o c zn ik XV III, 1947. N r 1/2, str . 112.

K o m u n ik a ty 'In stytu tu Ś lą s k ie g o . Ś e r ia V w druku. D o k oń ca k w ietn ia 1947 w y s z ło 40 k o m u n ik a tó w — (d r u k o w a n y ch

na p r a w ie k r ęk o p isu ). ■ ^

2B0S -89- 1 8