Ideologiczne i doktrynalne podstawy zmian ustrojowych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej
po roku 1989
NR 3555
Ideologiczne i doktrynalne podstawy zmian ustrojowych w krajach
Europy Środkowej i Wschodniej po roku 1989
pod redakcją
Marka Barańskiego i Macieja Guzego
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016
Recenzent
Alicja Stępień ‑Kuczyńska
Wstęp (Maciej Guzy) . . . .
I Maciej Guzy
Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy w Europie Środ‑
kowej i Wschodniej po roku 1989 . . . . Наталія Рудакевич
Ідеологія й діяльність українських правих політичних партій у процесі модернізації політичної системи та захисту незалежної європейської України . . . .
Marek Barański
Samorząd terytorialny w koncepcji społeczeństwa obywatelskiego . . . . . Наталія Мінєнкова
Люстрація в Україні: умова консолідації демократії чи крок у зворотньому напрямку? . . . .
II Marek Margoński
Gwardia Narodowa czy Armia Krajowa? Koncepcja systemu obrony terytorial‑
nej RP po 1989 roku . . . . Marek Tyrała
Przyczyny porażki wyborczej lewicy w wyborach parlamentarnych w Polsce w 2015 roku – na przykładzie koalicji Zjednoczona Lewica oraz partii Razem .
Spis treści
7
11
26
38
56
75
95
6 Spis treści Harutyun Voskanyan
Features of military confrontation in Ukraine after Maidan: Wide security front‑
‑line . . . . Izabela Rudnik
Pozycja ustrojowa Trybunału Konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej w świe‑
tle zmian ustawodawczych oraz orzecznictwa . . . . Bibliografia . . . .
110
124 137
Wstęp
Badając historię krajów Europy Środkowej i Wschodniej po roku 1989, ła‑
two możemy dostrzec ich duży postęp w rozwoju, opartym na procesie wdra‑
żania reform demokratycznych w swych systemach politycznych. Transformacja systemowa była dla tego regionu naszego kontynentu wydarzeniem niezwykle ważnym, jak również budzącym po dziś dzień wiele emocji. Demokratyzacja życia politycznego, uniezależnienie się od Federacji Rosyjskiej czy też wdrażanie rozwiązań gospodarki wolnorynkowej postawiły społeczeństwa Europy Środ‑
kowej i Wschodniej przed wieloma nowymi problemami natury ideologicznej, które wciąż są i będą czynnikiem warunkującym decyzje polityczne w tychże państwach.
Głównym celem niniejszej publikacji jest próba opisania i wyjaśnienia wsze‑
lakiej ‑ nieraz mocno złożonej ‑ problematyki zmian ideologicznych i doktry‑
nalnych, jakie dokonały się i wciąż mają miejsce w Europie Środkowej i Wschod‑
niej. Większość autorów stanowią doktoranci oraz absolwenci Uniwersytetu Śląskiego, jak również innych uczelni, polskich i zagranicznych. Zagadnienia ideologiczne i doktrynalne są sferą niezwykle szeroką, co pozwoliło autorom na oryginalne podejście do tegoż tematu poprzez spojrzenie na nie przez pryzmat swych zainteresowań naukowych. Z tego też powodu praca ta nie zamyka się jedynie w ciasnych ramach danej dyscypliny, a czerpie ‑ poza politologią ‑ z ta‑
kich dziedzin jak filozofia, socjologia czy prawo.
Monografię rozpoczyna artykuł Macieja Guzego Trzecia Pozycja jako ewolu‑
cja ideowa partii radykalnej prawicy w Europie Środkowej i Wschodniej po roku 1989, w którym autor dokonuje analizy profilu ideologicznego obecnych na sce‑
nie politycznej ugrupowań nacjonalistycznych. Drugi tekst, autorstwa Natalii Rudakiewicz, Ideologia i działalność ukraińskich prawicowych partii politycznych w procesie modernizacji systemu politycznego i obrony niepodległości Ukrainy (na przykładzie OZ „Swoboda” i „Prawy Sektor”), dotyczy badań nad stopniem zaangażowania partii radykalnej prawicy w walkę o niepodległość i suweren‑
ność Ukrainy. Trzecim artykułem jest tekst Marka Barańskiego pt. Samorząd terytorialny w koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, który poświęcony jest wi‑
8 Wstęp
zji polskiego samorządu. Następnie Natalia Minienkowoj w swym tekście pt.
Lustracja na Ukrainie ‑ niezbędna przesłanka konsolidacji demokracji czy krok w odwrotnym kierunku? porusza tematykę transformacji systemowej Ukrainy po Euromajdanie.
Kolejnym artykułem jest tekst autorstwa Marka Margońskiego o tytule Gwardia Narodowa czy Armia Krajowa? Koncepcja systemu Obrony Terytorial‑
nej po 1989 roku, który dotyka problematyki ewolucji podejścia do zagadnień bezpieczeństwa w Polsce po transformacji systemowej. W dalszej części książki Marek Tyrała w swoim artykule Przyczyny porażki wyborczej lewicy w wyborach parlamentarnych w Polsce w 2015 roku ‑ na przykładzie Koalicji Zjednoczona Lewica oraz partii Razem dokonuje charakterystyki lewicowych partii i koali‑
cji wyborczych w trakcie wyborów parlamentarnych w Polsce w 2015 roku.
Harutyun Voskanyan w artykule Features of military confrontation in Ukraine after Maidan: Wide security front ‑line przedstawia perspektywy polityki bez‑
pieczeństwa na Ukrainie po zmianie rządów. Ostatnim tekstem zamykającym niniejsza pracę jest Pozycja ustrojowa Trybunału Konstytucyjnego w świetle no‑
wych zmian ustawodawczych oraz orzecznictwa autorstwa Izabeli Rudnik, która skupia się na pozycji i kompetencjach Trybunału Konstytucyjnego, jako organu konstytucyjnego państwa w świetle nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytu‑
cyjnym z 25 czerwca 2015 roku.
Praca ma charakter interdyscyplinarny i wielojęzykowy, co znacznie zwięk‑
sza jej walory naukowe. Aktualność tego tematu daje duże pole do badania i mo‑
nitorowania dalszych zachodzących zmian w Europie Środkowej i Wschodniej, jak również pozwala nam zadać pytanie dotyczące stopnia, w jakim ideologia oddziałuje na politykę państw tej części Europy.
Maciej Guzy
I
Maciej Guzy
Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy
w Europie Środkowej i Wschodniej po roku 1989
Abstract: The article touches upon the issue of the development of the ideological framework of political parties and other political organizations of the radical right in Central and Eastern Europe after 1989. The main aim of the author is to attempt a comprehensive description of the beliefs of the organizations in question in the light of the postulates of the so‑called “Third Posi‑
tion,” perceived as an alternative to both liberalism and communism. The article focuses prima‑
rily on two spheres of the political life, i.e. economy and social issues. Such an innovative look at the ideological framework of the far right can, in turn, influence the perception of those political parties and organizations, both in political science as well as other social sciences.
Key words: Third Position, corporatism, solidarity, radicalism
Wstęp
Modernizacja polityczna, jaka dokonała się w Europie Środkowej i Wschod‑
niej po 1989 roku, znacznie wpłynęła na proces przekształcania się europej‑
skiej sceny politycznej, którego skutki możemy obserwować po dzień dzisiejszy.
Upadek ZSRR, jak również wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej do świeżo utworzonych państw demokratycznych, spowodowały wytworzenie się zupeł‑
nie nowych bytów politycznych, które w ramach demokratycznej walki zaczęły konkurować o swe miejsce w politycznym panteonie. Nagle w dotychczas dość hermetycznym środowisku politycznym zaczęły się pojawiać różnorakiego ro‑
dzaju partie, stowarzyszenia i grupy o zróżnicowanym zapleczu ideologicznym, rozciągającym się od zwolenników dawnego komunistycznego reżimu, poprzez socjaldemokratów, liberałów, a kończąc na konserwatystach i nacjonalistach.
Wydział Nauk Społecznych Uniwersytet Śląski w Katowicach
12 Maciej Guzy
Taki stan rzeczy spowodował, iż na początku lat 90. partie polityczne często po‑
szukiwały tożsamości ideologicznej, uciekając się w swej narracji do wszelakiego rodzaju doktryn i idei politycznych, nieraz tworząc tym samym swoiste hybrydy.
Partia, która w warstwie programowej proklamowała postawę konserwatywną w sprawach społecznych i światopoglądowych, niekoniecznie musiała prezen‑
tować takie samo stanowisko w kwestiach gospodarczych, często zwracając się w stronę rozwiązań socjalistycznych i na odwrót. Również idee nieraz zmie‑
niały swoje pierwotne rozumienie, co jednocześnie przekładało się na zmianę znaczenia lewicy i prawicy w zależności od okresu historycznego. Na przykład zwolenników wolnego rynku uważano w XIX wieku za przedstawicieli lewicy, a dzisiaj umieszcza się ich zazwyczaj po prawej stronie sceny politycznej. Wbrew pozorom argument utraty aktualności podziału na lewicę i prawicę nie jest zja‑
wiskiem nowym, gdyż występował już w latach 90. XIX wieku wśród syndyka‑
listów i zwolenników „solidaryzmu”1.
Szczególnie ciekawie na tym polu badawczym prezentują się szeroko rozu‑
miane partie narodowe, nazywane potocznie partiami „skrajnej” prawicy lub też partiami radykalnie prawicowymi2. Jednakże, jak postaram się wykazać w pre‑
zentowanym artykule, umieszczanie ich jednoznacznie po prawej stronie sceny politycznej jest nieraz zbyt dużym uproszczeniem. Są to zupełnie nowe two‑
ry polityczne, które, idąc przykładem swych zachodnich protoplastów, budują pozycję na o wiele solidniejszej podstawie niż stereotypowe odwoływanie się do powszechnego rozumienia prawicowości. Wiele kwestii programowych in‑
teresujących nas ugrupowań nie mieści się w klasycznym pojmowaniu prawicy.
Za przykład mogą tutaj posłużyć kwestie gospodarcze, które w wielu partiach o charakterze narodowym są bliższe programom charakterystycznym dla lewi‑
cy, jak np. rozbudowane programy socjalne i aktywny udział państwa w kontroli rynku krajowego3.
Znaczenie ideologii
Pojawienie się ideologii jako terminu jest związane z wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej, kiedy to został on ukuty przez Antoine’a Destrutta de
1 A. Giddens: Trzecia Droga. Odnowa socjaldemokracji. Warszawa 1999, s. 38.
2 Szerzej M. Guzy: Profil ideologiczny skrajnej prawicy na podstawie wybranych aspektów programu Ruchu na Rzecz Lepszych Węgier. W: Doświadczenia transformacji systemowej w pań‑
stwach Europy Środkowej i Wschodniej. Red. M. Barański, N. Rudakiewicz, M. Guzy. Katowice 2015.
3 J. Jankiewicz: Nowa skrajna prawica w wybranych państwach Europy Zachodniej. Toruń 2007, s. 19.
13 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
Tracy’ego. Po raz pierwszy użyto go publicznie w roku 1796. Choć pojęcie to jest szeroko używane zarówno w publikacjach naukowych, jak i w mowie potocznej na całym świecie – zwłaszcza jeśli tematem debaty jest polityka – to jednak nie zdołano dotychczas wypracować jego jednolitego rozumienia. Sama koncepcja ideologii jest bardzo mocno powiązana z rywalizacją polityczną i bardzo często bywa ona wykorzystywana jako narzędzie służące tejże walce. Na przestrzeni lat ideologii nadawano wiele znaczeń – rozumiano ją często jako: system przekonań politycznych, zbiór idei klasy rządzącej czy też jako całościową doktrynę poli‑
tyczną4. Jednakże niezależnie od rozumienia pojęcia ideologii, była ona (i wciąż jest) wykorzystywana jako sposób wytłumaczenia i nadania legitymacji dzia‑
łaniom politycznym. J. Jenks w swym dziele pt. Od ziemi w górę przedstawiał ideologię jako „szczególne skojarzenie idei w kontekście społecznym”. Oznaczało to, iż ideologia poza swym wymiarem duchowym ma również wymiar material‑
ny, a nawet można powiedzieć, że ten drugi stanowi jej istotę. Staje się ona tym samym pewnym objaśnieniem tego, co musimy robić oraz jak kreować otacza‑
jącą nas rzeczywistość, czego musimy bronić, a co atakować5.
Po II wojnie światowej w krajach zachodnich można było zaobserwować tendencję do próby odchodzenia w polityce od ideologii, co spowodowało swe‑
go rodzaju rozmycie się poszczególnych ugrupowań pod względem prezento‑
wanych przez nie wartości. Jednakże trend ten nie był jednolity. Podczas gdy partie usadowione bliżej politycznego centrum dążyły do bardziej rozbudowanej oferty programowej, mającej na celu pociągnięcie za sobą coraz liczniejszych grup wyborców, to ugrupowania znajdujące się na obrzeżach osi prawica ‑lewica opierały się na dość stabilnych podstawach ideologicznych, radykalizując się tym samym. Jednakże czynnikiem decydującym o ekstremistycznym charak‑
terze poszczególnych grup niekoniecznie musi być ich aspekt ideowy, a właśnie poziom przedstawianego przez nie radykalizmu. Zakłada on, że w rozumieniu tego typu ugrupowań wcale nie powinniśmy się kierować podziałami zacho‑
dzącymi między prawicą a lewicą, lecz rozróżnieniem pomiędzy ekstremista‑
mi a umiarkowanymi. Jeżeli przyjąć taki tok rozumowania, możemy uznać, że przeciwstawne ideologie mogą znaleźć punkty zbieżne na swoich marginesach, zachowując jednocześnie różnice programowe i cele polityczne6.
4 A. Heywood: Ideologie polityczne. Wprowadzenie. Tłum. M. Habura, N. Orłowska, D. Stasiak. Warszawa 2007, s. 20.
5 D. Holland: Polityczny Żołnierz. Myśli o walce o poświęceniu. W: A. Gmurczyk, D. Hol‑
land, A. Doboszyński: Polityczny Żołnierz. Podręcznik Narodowego Radykała. Warszawa 2013, s. 51.
6 N. Bobbio: Prawica i lewica. Tłum. A. Szymanowski. Kraków 1996, s. 41.
14 Maciej Guzy
Trzecia Pozycja (terceryzm)
Można śmiało stwierdzić, że partie narodowe, nieraz stronniczo zwane też partiami skrajnej lub populistycznej prawicy, przeżyły swój renesans w krajach Europy Środkowej i Wschodniej po roku 1989. Niektórzy badacze twierdzą, iż zasadniczym celem tego typu ugrupowań jest próba zdelegitymizowania pod‑
staw, na których oparta jest władza elit rządzących. W obliczu postępującej glo‑
balizacji i natarczywej europeizacji państw narodowych przez coraz mocniej scentralizowaną Unię Europejską, partie te wpisują się w trend kontestatorów i zagorzałych przeciwników integracji europejskiej, która odbywa się na obecnie przyjętych przez unijne elity zasadach. Powoduje to, iż do debaty politycznej zostają wprowadzone nowe kwestie, jak np. walka z postępującą nielegalną imi‑
gracją spoza Europy7. Warto również zauważyć, że o ile w Europie Zachodniej partie tego typu budowały swą pozycję niezwykle długo, jak np. Front Naro‑
dowy we Francji, to ich wschodni odpowiednicy w niektórych krajach potrafili pokonać ten dystans o wiele szybciej8.
Obecnie zarówno w mediach, jak i w środowiskach naukowych zwykło się utożsamiać powyższe partie z takimi wartościami jak: nacjonalizm (lub raczej skrajny szowinizm), przywiązanie do tradycji oparte na poszanowaniu religii, niechęć do egalitaryzmu, pochwała kapitalizmu i gospodarki wolnorynkowej.
Takie rozumienie tego typu partii jest obecnie mało aktualne i w wielu aspek‑
tach odnosi się raczej do ich stereotypowego postrzegania, charakterystycznego dla lat 70. i 80. Warto również dodać, iż po II wojnie światowej, w obliczu klęski faszyzmu i nazizmu oraz przejęcia władzy w Europie przez szeroko rozumia‑
ne siły lewicowe (zarówno w wydaniu komunistycznym prezentowanym przez ZSRR i jego kraje satelickie, jak i w postaci socjaldemokracji na Zachodzie), zaczęto utożsamiać wszystkie partie narodowo ‑radykalne z faszyzmem, jak również prawicę w ogóle. Równocześnie poszerzono zakres pojęciowy same‑
go faszyzmu. Do grona faszystów nie zaliczał się już tylko zwolennik Hitlera czy Mussoliniego, ale każdy zwolennik prawicowej dyktatury, a nawet prawicy jako takiej. Dochodziło do sytuacji, w których w poważnych monografiach na‑
ukowych nawet chadekom przypinało się łatkę faszystów9. Jak zauważa Nor‑
berto Nobbio, ten krzywdzący stereotyp może być spowodowany faktem, iż w przeszłości w istocie dochodziło do nietrwałego i dość mocno wymuszonego przymierza zawartego pomiędzy siłami prawicy umiarkowanej w postaci kon‑
7 A. Moroska: Partie prawicowego populizmu – próba zdefiniowania zjawiska. W: Dokąd zmierza Europa?. Red. P. Mickiewicz, H. Wyligała. Wrocław 2009, s. 129.
8 Na przykład Ruch na Rzecz Lepszych Węgier.
9 P. Preston: Las Derechas espanolas en el singlo XX: autoritarismo, fascismo y goplismo.
Madrid 1986, s. 58–59. Cyt. za: A. Wielomski: Faszyzmy łacińskie. Sen o rewolucji innej niż w Rosji I w Niemczech. Biała Podlaska ‑Warszawa 2011, s. 219.
15 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
serwatystów a faszystami. Po drugiej stronie barykady mogliśmy zaobserwować analogiczną sytuację współpracy między komunizmem i demokratycznym so‑
cjalizmem10.
Obecnie w Europie, jak również w innych krajach zachodnich, możemy za‑
obserwować rozwój tzw. Trzeciej Pozycji, zwanej też przez niektórych Trzecią Drogą lub terceryzmem11. Najprościej rzecz ujmując, jest to nurt polityczny od‑
rzucający rozwiązania zarówno liberalizmu i kapitalizmu, jak i mającego coraz mniejsze znaczenie komunizmu na rzecz proklamowania nowej jakości w poli‑
tyce. Partie i grupy odwołujące się do idei Trzeciej Pozycji opierają się w głównej mierze na solidaryzmie narodowym, etnopluralizmie, a w wymiarze gospodar‑
czym na korporacjonizmie.
Partie i ugrupowania tercerystyczne odrzucają podział na lewicę i prawi‑
cę, stwierdzając, iż jest on sztuczny i prowadzi jedynie do jałowej walki dwóch stron, spychając tym samym na dalszy plan interesy narodowe. Dość obrazo‑
wo ujął to jeden z głównych ideologów Narodowego Odrodzenia Polski (NOP) – Adam Gmurczyk, w swym tekście Rewolucja Integracyjna. Czytamy w nim:
„Lewica i prawica – etykietki służące niegdyś do identyfikacji programowej, są już tylko etykietkami pozwalającymi identyfikować co najwyżej koterie, lecz nie zasady realizowanej polityki, która stała się tożsama dla wszystkich opcji demo‑
kratycznych”12. Za początek szukania Trzeciej Drogi wśród środowisk narodo‑
wych można uznać lata bezpośrednio poprzedzające wybuch II wojny światowej, kiedy to młode pokolenie nacjonalistów stanęło przed problemem dostosowania nacjonalizmu do otaczającego ich ówczesnego świata, w którym kapitalizm tra‑
cił na znaczeniu. W przedwojennej Europie ruchy tego typu zwykło się określać jako narodowo ‑radykalne. Do klasycznych przedstawicieli narodowego radyka‑
lizmu tamtego okresu można zaliczyć zdaniem Adama Wielomskiego: w Hisz‑
panii Hiszpańską Falangę Tradycjonalistyczną (Falange Espanola delas JONS, 1934) pod przywództwem José Antonia Prima de Rivery i Ramira Ledesmy Ramosa; w Polsce Obóz Narodowo ‑Radykalny Jana Mosdorfa (1934); w Belgii Christus Rex Leona Degrelle’a (1935); w Rumunii Legion Archanioła Michała (Legiunea Arhangheluli Mihail, 1927) i Żelazną Gwardię (Garda de Fier, 1930) Corneliu Zelea Codreanu. Zatem, jak łatwo można zauważyć, idea narodowego radykalizmu nie była jedynie pojedynczym zjawiskiem występującym w danym państwie, lecz miała zasięg ogólnoeuropejski13.
W dalszej części tekstu skupimy się na trzech wymiarach ideologicznych po‑
staw tercerystów i narodowych rewolucjonistów. Będzie to odpowiednio korpo‑
10 N. Bobbio: Prawica i lewica…, s. 47.
11 Nieraz błędnie interpretowaną jako propozycja polityczna przedstawiona przez Antho‑
ny’ego Giddensa w jego książce Trzecia Droga. Odnowa socjaldemokracji…
12 Cyt. za: A. Gmurczyk: Rewolucja Integralna. W: A. Gmurczyk, D. Holland, A. Dobo‑
szyński: Polityczny Żołnierz. Podręcznik Narodowego Radykała…, s. 10.
13 A. Wielomski: Faszyzmy łacińskie. Sen o rewolucji…, s. 42.
16 Maciej Guzy
racjonizm i dystrybucjonizm, jako wyraz poglądów gospodarczych, naród i rasa oraz religia.
Korporacjonizm i dystrybucjonizm
Zwolennicy Trzeciej Pozycji bardzo często atakowani są za swe przywiązanie do idei korporacjonizmu, zwanego również solidaryzmem narodowym, który był charakterystyczny m.in. dla systemu gospodarczego Włoch Mussoliniego;
stanowił alternatywę dla dominującego wówczas „dwubiegunowego” sposobu myślenia o gospodarce w kategoriach kapitalizmu i komunizmu. Korporacjo‑
nizm sprzeciwiał się zarówno wolnemu rynkowi, prowadzącemu do niepoha‑
mowanego dążenia jednostek do zysku, jak również centralnemu planowaniu wyrosłemu na gruncie rozłamowej idei walki klas. Sam korporacjonizm opierał się na przekonaniu, że biznes i świat pracy stanowią jedną organiczną i duchową całość. Dlatego też pracodawcy i pracobiorcy powinni razem zrzeszać się w tzw.
korporacjach. Z wizji tej wyłania się pogląd, iż klasy społeczne nie rywalizują ze sobą, lecz mogą, a nawet powinny współpracować w harmonii dla osiągnięcia wspólnego dobra i interesów narodowych14. Fundamenty korporacjonistycznej gospodarki zostały zbudowane na doktrynie społecznej Kościoła katolickiego, a zwłaszcza zawarte w encyklice Papieża Leona XIII Rerum Novarum, rozwi‑
niętej później przez Piusa XI w tekście Quadragesimo Anno. Warta odnotowania jest różnica w podejściu do zagadnień kapitalizmu i socjalizmu w tych ency‑
klikach. W tekście Leona XII występuje pewna asymetria w ich traktowaniu.
O ile, mówiąc o kapitalizmie, stwierdza, że powinien on ulec pewnym korektom, o tyle socjalizm traktuje on jako zły w swej naturze. Z kolei Quadragesimo Anno zdecydowanie potępia zarówno rozwiązania liberalne, jak i socjalistyczne, optu‑
jąc za znalezieniem rozwiązania pośredniego15.
W pierwszym z powyższych tekstów możemy przeczytać: „Z tych obowiąz‑
ków ciążą na ubogim robotniku następujące: w całości i wiernie dostarczać pra‑
cy, do jakiej się zobowiązano przez dobrowolny i słuszny układ; nie krzywdzić pracodawcy ani w majątku, ani w osobie; w samej obronie praw swoich zanie‑
chać gwałtów i nigdy nie posługiwać się buntem”16, oraz: „Bogaci zaś pracodaw‑
cy i panowie mają te obowiązki: nie wolno im obchodzić się z robotnikiem jak
14 A. Heywood: Ideologie…, s. 236.
15 T. Czakon: Katolicka filozofia społeczna w Polsce wobec wolnego rynku. W: Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty i dziedziny modernizacji. Red. M. Barański.
Katowice 2009, s. 156–157.
16 Leon XIII: Rerum Novarum o kwestii robotniczej. Tłum. ks. J. Piwowarczyk. Lublin 1996. http://www.mop.pl/doc/html/encykliki/Rerum%20novarum.htm (dostęp: 15.04.2016).
17 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
z niewolnikiem; trzeba uszanować w nim, co słuszne, godność ludzką uzacnioną przez znamię chrześcijanina”17.
Była to pierwsza tak mocno wyartykułowana koncepcja, mająca na celu po‑
godzenie świata robotniczego z pracodawcami. Jednakże próba poszukiwania trzeciej drogi pojawia się dopiero w encyklice Piusa XI. Kolejnym znaczącym dokumentem dla idei korporacjonistycznej była ogłoszona przez Wielką Radę Faszystowską (Gran Consiglio del Fascimo) 21 kwietnia 1927 roku Karta Pracy (Carta del Lavoro), która zawierała zasady reformujące życie społeczne i gospo‑
darcze faszystowskich Włoch. Była ona traktowana analogicznie do Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Karta proklamowała, iż:
1) państwo korporacyjne uznaje prywatną inicjatywę za optymalną ekonomicz‑
nie, prowadzoną „w interesie narodu” działalność;
2) „prywatna organizacja produkcji”, będąc „funkcją narodowego interesu”, jest odpowiedzialna za całokształt produkcji wobec państwa;
3) z zasady współpracy wynikają wzajemne prawa i obowiązki; pracobiorca (technik, urzędnik, robotnik) jest aktywnym współuczestnikiem działalności gospodarczej, którą kieruje pracodawca i ponosi za nią odpowiedzialność;
4) interwencję państwa w produkcję ekonomiczną uzasadnia „jedynie” brak ini‑
cjatywy prywatnej lub jej niedostatek oraz polityczny interes państwa;
5) formą interwencji jest: kontrola, wsparcie oraz bezpośrednie przejęcie zarzą‑
du przedsiębiorstwa18.
Wśród współczesnych zwolenników korporacjonizmu można zauważyć sil‑
nie wyartykułowany pogląd podkreślający pewną nieaktualność pojmowania procesów ekonomicznych, jak również samego organizowania pracy społeczeń‑
stwa oraz działań mających na celu wzrost gospodarczy kraju. Można pokusić się o stwierdzenie, iż krytyka ta jest nawet ostrzejsza niż w okresie między‑
wojennym. Przeglądając program gospodarczy Narodowego Odrodzenia Polski, możemy natknąć się na następujący fragment, dość obrazowo pokazujący sto‑
sunek narodowców do kapitalizmu: „Są ludzie, którzy uważają, że dziś można pomnażać bogactwo narodowe tak, jak się je pomnażało na zachodzie w XIX wieku; przy pomocy nielicznej grupy wielkich przedsiębiorców, wbrew niezorga‑
nizowanemu, ciemnemu tłumowi pracowników najemnych, nie biorących świa‑
domego udziału w procesie wytwórczym, sprowadzonych do roli maszyn. Takie poglądy są wyrazem braku elementarnego poczucia wspólnoty narodowej”19.
W korporacyjnej ideologii społeczeństwo miało być traktowane jako jedyny scalony „organizm społeczny”, w którym każda grupa zawodowa spełnia swe określone zadanie. Interes ogólny narodu jest postawiony wyżej od partyku‑
larnych interesów jednostki. Wynika z tego specyficzne rozumienie prywatnej
17 Ibidem.
18 Zob. W. Kozub ‑Ciembroniewicz: Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym. Kraków 2016, s. 85.
19 W. Zaleski: Narodowy program gospodarczy. Warszawa 2014, s. 99.
18 Maciej Guzy
własności. Do obowiązku właściciela należy realizacja wyznaczonych przez pań‑
stwo narodowe priorytetów. Posiadacz jest tutaj traktowany jako swego rodzaju funkcjonariusz publiczny, który ponosi w pewien sposób odpowiedzialność za prosperowanie swego przedsiębiorstwa i podległych mu pracowników. Co wię‑
cej, w wypadku złego gospodarowania zakładem pracy mogą być na niego na‑
łożone sankcje skutkujące nawet wymianą zarządu20.
Kolejną ważną koncepcją gospodarczą, która często pojawia się w dyskursie tercerystów, jest dystrybucjonizm Hilairego Belloca oraz Gilberta Keitha Che‑
stertona. Idea dystrybucjonizmu jest pokrewna korporacjonizmowi, a czasami stosowana nawet z nim zamiennie. Kwestią dla niego znamienną jest specyficzne rozumienie własności i wolności gospodarczej. Polega ono na próbie decentra‑
lizacji społeczeństwa w sferze gospodarczej na podstawie powrotu do systemu cechowego, w której każdy człowiek pełni w społeczeństwie ściśle określoną rolę, a ludzie skupiają się w cechach (zwanych również gildiami) łączących ze sobą zarówno pracowników, jak i pracodawców. Wedle tej idei każdy członek społe‑
czeństwa powinien koncentrować się na tym, w czym jest najlepszy. Produkcja wysokiej jakości towaru oraz jego nadwyżki dadzą możliwość do jego wymiany za to, w czym lepszy jest ktoś inny. W taki oto sposób obywatel może wieść szczęśliwsze życie w rolniczej wiosce, jeśli będzie tam młynarzem mielącym pszenicę dla wszystkich rodzin, które inaczej robiłyby to na własny rachunek21. Chesterton uważał, że gildie można by odbierać jako swego rodzaju swoisty związek zawodowy, w którym każdy mógłby być swoim pracodawcą. Podkreślał on ich trzy główny cechy: przymusowość (jej członkowie muszą zaakceptować stanowione przez organizację reguły), „edukacyjny” charakter hierarchii (mistrz jest lepszy od ucznia tylko dzięki wyższej fachowości) oraz egalitarny ideał (wy‑
rażający się np. w jednolitym systemie płac i traktowania swych członków)22. Pewne punkty wspólne dla korporacjonizmu i dystrybucjonizmu możemy znaleźć w deklaracji programowej Ruchu na Rzecz Lepszych Węgier (Jobbik), które, choć niewyrażone wprost, jednak odgrywają istotną rolę w postrzeganiu spraw gospodarczych przez tę partię. Swoje poglądy na temat ekonomii dzia‑
łacze Jobbiku wyrazili w pojęciu „narodowej ekonomii ekosocjalnej”. Ma ona na celu stworzenie takiego systemu, który byłby w stanie zapewnić nie tylko przetrwanie, ale i godziwy byt każdej jednostce poprzez uzyskiwanie pienię‑
dzy z uczciwej pracy. Węgierscy narodowcy stanowczo odrzucają uzależnienie
20 S. Wędkiewicz: Faszyzm. I. Polityczna doktryna faszyzmu. W: Encyklopedia nauk poli‑
tycznych (Zagadnienia społeczne, polityczne i gospodarcze). T. II. Red. E.J. Reyman. Warszawa 1937, s. 141. Cyt. za: W. Kozub ‑Ciembroniewicz: Doktryna i system władzy Włoch faszystow‑
skich na tle porównawczym. Kraków 2016. s. 236–237.
21 H. Belloc: Esej o przywróceniu własności. Warszawa 2013, s. 13.
22 J. Tomasiewicz: Narodowe Odrodzenie Polski i jego wizja „Katolickiego Państwa Narodu Polskiego” jako uwspółcześniona wersja narodowego radykalizmu. W: Różne oblicza nacjonali‑
zmów. Red. B. Grott. Kraków 2010, s. 214.
19 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
losu swych rodaków od ponadnarodowego kapitału kierującego się jedynie ego‑
izmem. Zdaniem Jobbiku, należy przedsięwziąć takie kroki, które doprowadzą do podporządkowania banków narodowi. Dlatego też postuluje się powstanie Narodowego Banku Węgier oraz niedopuszczenie do zdominowania ekonomii narodowej przez ponadnarodowe monopole, a także do wyciekania kapitału za granicę. Co więcej, węgierska gospodarka powinna się opierać na instytu‑
cji rodziny, gdyż bez jej realnej siły nabywczej właściwe funkcjonowanie rynku jest po prostu niemożliwe. Zadaniem państwa powinno być podjęcie działań mających na celu zwiększenie liczby miejsc pracy. Mają temu pomóc działania dążące do promowania i rozwoju drobnych usług wśród obywateli. Uzupełnie‑
niem pomocnym w realizacji tej wizji ma być odpowiedni system wychowania, służący promowaniu idei myślenia w kategoriach wspólnego dobra, jako źródła indywidualnego dobrobytu w miejsce panującego powszechnie ducha skrajnego egoizmu23.
Już pobieżna analiza poglądów gospodarczych Jobbiku pozwala nam stwier‑
dzić, iż są one dalekie od „klasycznego” prawicowego poglądu, będącego po‑
chwałą wolnego rynku. Wręcz przeciwnie, możemy tu zaobserwować silne aspekty interwencjonizmu państwowego, przejawiającego się w promowaniu wartości narodowych oraz rozwijania solidaryzmu wśród społeczeństwa. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż postulat walki z międzynarodowym kapi‑
tałem i bankami jest niemal żywcem wyjęty z lewicowego dialogu lat 20. i 30.
XX wieku. Bardzo podobny wzorzec prezentuje również póki co o wiele mniej znaczące politycznie Narodowe Odrodzenie Polski w ósmym punkcie Deklaracji Trzeciej Pozycji, umieszczonej na oficjalnej stronie NOP. Możemy w nim wyczy‑
tać, co następuje: „Trzecia Pozycja stwierdza, że pieniądz nie jest niczym więcej, jak służącym człowieka i społeczeństwa i musi zostać zmuszony do działania na rzecz wspólnego dobra wewnątrz narodów i pomiędzy nimi. Trzecia Pozycja będzie prowadzić żywą kampanię przeciwko lichwiarskiemu systemowi banko‑
wemu, aby zaprowadzić porządek w miejscu chaosu. Trzecia Pozycja uważa, że międzynarodowa finansjera to jedno z największych nieszczęść świata współ‑
czesnego i że jest ona wroga wobec Trzeciej Pozycji”24. W dialektyce niektórych polskich zwolenników terceryzmu pojawia się również – jak na razie dość słabo spopularyzowana – idea powstania wielkiego Imperium Słowiańskiego w Eu‑
ropie Środkowej, w celu ochrony i rozwoju polityki gospodarczej tego regionu.
Podkreślany jest również fakt, iż ten wielki projekt geopolityczny nie może brać za podstawę organizowania wyzysku innych narodów, wchodzących w skład Imperium. Organizacja gospodarki nowo powstałego Imperium miałaby się opierać na trzech zasadniczych podstawach: 1) zapewnieniu pełnych korzyści
23 W. Bator: Jobbik. Ruch na Rzecz Lepszych Węgier, czyli najmłodsze dziecko węgierskiego nacjonalizmu. „Pro Fide Rege et Lege” 2013, nr 71: Konserwatyzm a faszyzm, s. 189–191.
24 Cyt. z: Deklaracja Trzeciej Pozycji. http://www.nop.org.pl/deklaracja ‑trzeciej ‑pozycji/ (do‑
stęp: 16.04.2016).
20 Maciej Guzy
unii celnej wszystkim jej uczestnikom, 2) samodzielności poszczególnych na‑
rodów przy rozwiązywaniu swych własnych problemów gospodarczych, 3) pro‑
stocie podziału kompetencji między władzami Imperium a rządami poszczegól‑
nych państw25. Jednakże wizja ta ma nikłe szanse powodzenia, więc należałoby ją rozpatrywać jedynie w formie ciekawego zjawiska, a nie poważnej koncepcji politycznej.
Naród i rasa
Partie i ugrupowania narodowo ‑radykalne są ruchami etnicznymi, a więc odwołującymi się w swym przesłaniu do nacjonalizmu. Jacek Bartyzel pisze, iż nacjonalizm może być rozumiany jako: „postawa i dążenie bazujące na uzna‑
niu narodu za szczególny, podstawowy i zobowiązujący mniejsze grupy oraz poszczególne jednostki do lojalności rodzaj więzi społecznej; przybierający w swoich dojrzałych i samoświadomych formach postać doktryny (niekiedy nawet ideologii) społeczno ‑politycznej”26. Jako doktryna społeczno ‑polityczna nacjonalizm występuje w dwóch podstawowych, antagonistycznych światopo‑
glądowo i programowo postaciach. Z jednej strony jest to koncepcja oparta na demokratyczno ‑egalitarnej zasadzie „suwerenności narodu”, przyjmująca jako podstawę tworzenia państw etniczno ‑językową albo rasową „zasadę narodowo‑
ściową” (tzw. nacjonalitaryzm występujący w wielu postaciach), z drugiej strony zaś mamy koncepcję opartą o solidarystyczną i kulturową definicję jako histo‑
rycznej i ponadklasowej wspólnoty (tzw. nacjonalizm integralny) polegającej na odrzuceniu suwerenności narodu na rzecz władzy27. Jak już wspomnieliśmy wcześniej narodowi radykałowie zwracają się ku „etnopluralizmowi” rozumiane‑
mu jako poszanowanie każdej kultury etnicznej. Jednakże, co warto zaznaczyć, w żadnym stopniu zjawiska tego nie należy mylić z pochwałą multikulturali‑
zmu. Terceryści opowiadają się za separacją poszczególnych kultur. W odróż‑
nieniu od wielu mniej lub bardziej centralistycznych rozwiązań prezentowanych przez środowiska nacjonalistyczne o mocno prawicowym zabarwieniu, wśród zwolenników „etnopluralizmu” można zaobserwować poparcie dla wszelkiego rodzaju inicjatyw regionalistycznych, jak np. organizacji i ruchów mających na celu walkę o odrębność kulturową Basków, Korsykanów, Walijczyków, Szkotów, Flamandów etc. W poglądach tercerystów można doszukiwać się wątków pan‑
europejskich, a nawet euroazjatyckich. Jednakże, jak zauważa Jarosław Tomasie‑
25 W. Zaleski: Narodowy program gospodarczy…, s. 78–79.
26 J. Bartyzel: Pojęcie, geneza i próba systematyki głównych typów nacjonalizmu. W: Różne oblicza nacjonalizmów…, s. 21.
27 Ibidem.
21 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
wicz, zwolennicy Trzeciej Pozycji są pod tym względem (jak również wieloma innymi) dość mocno podzieleni. Wśród wielu pomysłów utworzenia zjednoczo‑
nej Europy przewijają się różnorakie wizje jej wyglądu, od koncepcji oddolnej federacji autonomicznych regionów, poprzez konferencje suwerennych państw narodowych – „Europę Wolnych Narodów” – po scentralizowaną republikę uni‑
tarną mającą przybrać postać Europejskiego Imperium28.
Oprócz pojęcia narodu, które niejednokrotnie jest przywoływane w dyskursie zarówno ruchów narodowo ‑radykalnych, jak i też konserwatywno ‑prawicowych o zabarwieniu nacjonalistycznym, warto również poświęcić chwilę uwagi zagad‑
nieniu rasy, które nieraz pojawia się w polemice tercerystów, czy to w formach bezpośrednich, czy też bardziej zakamuflowanych. Roman Tokarczyk zauważa, iż człowiek w świetle idei rasizmu jest przede wszystkim jednostką należącą do określonej rasy. Z tej przynależności wynika nie tylko jego budowa fizyczna i psychiczna, ale również pozycja społeczna i państwowa. Arbitralne utożsamia‑
nie różnic z nierównością dokonywane jest w rasizmie z pozycji przynależności do własnej rasy. Na tej podstawie w modelowym ujęciu rasizmu każda rasa może pretendować do wyższości wobec innych ras29. Rasizm jako idea najdobitniej wyrażał się w tzw. nacjonalitaryzmie plemienno ‑rasowym, którego skrajną od‑
mianą był nazizm30. I podobnie jak w narodowym socjalizmie, terceryści potę‑
piają skrajny nacjonalizm powodujący spory pomiędzy poszczególnymi naroda‑
mi. Zamiast tego narodowi radykałowie proponują jedność wszystkich białych narodów, zaznaczając przy tym, iż stanowczo odrzucają rasizm rozumiany jako wyższość jednej rasy nad drugą. Co więcej, proklamują oni chęć współpracy z innymi narodami spoza kręgu cywilizacyjnego świata zachodniego, jak np.
z niektórymi krajami arabskimi, azjatyckimi, czy nawet z Izraelem i czarny‑
mi krajami afrykańskimi31. Należy podkreślić, iż umiłowanie swego narodu, jak również jego interesy są ważnym punktem ideowym tercerystów. Jednakże w odróżnieniu od nacjonalistów „klasycznych” postrzegają oni naród jako część pewnej większej całości wchodzącej w skład szeroko rozumianej białej cywili‑
zacji. Przykładem takiego podejścia do tej kwestii może być nasz rodzimy NOP, który pomimo nawiązywania do przedwojennego ruchu narodowego, krytykuje go za rzekomy „prymitywny egoizm narodowy”32. Aby zrozumieć szerzej ten temat, możemy posłużyć się cytatem zaczerpniętym z jednej publikacji tego ugrupowania: „Różność narodów i ras jest rzeczą oczywistą. Nie ma narodów
28 J. Tomasiewicz: Trzecia Droga: nazistowska agentura czy neofici lewicy?. „Lewą Nogą”
1996, nr 2–3 (5–6). http://adnikiel.republika.pl/trzecia%20droga.html (dostęp: 17.04.2016).
29 R. Tokarczyk: Współczesne doktryny polityczne. Warszawa 2008, s. 280.
30 J. Bartyzel: Pojęcie geneza i próba systematyki głównych typów nacjonalizmu. W: Różne oblicza nacjonalizmów…, s. 44.
31 J. Tomasiewicz: Trzecia Droga…
32 J. Tomasiewicz: Narodowe Odrodzenie Polski i jego wizja „Katolickiego Państwa Narodu Polskiego” jako uwspółcześniona wersja narodowego radykalizmu. W: Różne oblicza nacjonali‑
zmów…, s. 171.
22 Maciej Guzy
lepszych i gorszych, ras wyższych i niższych. Dlatego też występujące między nimi odrębności i różnorodności należy szanować i pielęgnować, zaś wielość i różnorodność narodowych kultur tworzy piękno i bogactwo całej cywilizacji europejskiej. Równie konieczne jest współdziałanie między tymi narodami. Aby naród mógł przetrwać i rozwijać się w ramach stworzonego przez siebie państwa, konieczny jest układ międzynarodowy, który zagwarantuje jego istnienie. Taką potrzebę współdziałania dostrzegają także niektóre europejskie organizacje na‑
cjonalistyczne, choć wymaga to od nich przezwyciężenia i odrzucenia pewnego modelu nacjonalizmu, zapatrzonego jedynie w problemy własnego kraju. Po‑
trzebne jest myślenie szerszymi kategoriami, można by rzec – globalnymi, które pozwolą na wspólne współdziałanie narodów pomimo różnic, jakie je dzielą”33.
Na podstawie powyższych informacji można pokusić się o próbę klasyfiko‑
wania terceryzmu jako jednej z wcześniej omawianych odmian nacjonalizmu.
Niestety, nie jest to zadanie proste, gdyż wymyka się on wszelkim typologiom.
Otóż w wielu środowiskach (zarówno politycznych, jak i naukowych) panuje trend bazujący na przypisywaniu Trzeciej Pozycji łatki agresywnego nacjonali‑
taryzmu w swej najbardziej radykalnej formie, ocierającej się o rasizm34. Jeżeli przyjrzeć się bliżej tej argumentacji, to okazuje się, iż nieraz jest ona czyniona na wyrost. Oczywiście istnieją wątki poruszane przez zwolenników terceryzmu, które wpisują się w nurt nacjonalitarny, jak np. czerpanie źródła prawomocności władzy z „woli ludu”, która jest rozumiana w Roussowskim ujęciu jako „wola powszechna” wyrażana głosem całego narodu. Jednakże, jak zauważa Jacek Bar‑
tyzel, jedną z kluczowych cech nacjonalitaryzmu, zwłaszcza nacjonalitaryzmu demokratycznego, jest skrajnie rozumiany „narodowy egalitaryzm”, który nie toleruje pluralizmu etniczno ‑językowego w ramach istnienia jednego państwa narodowego. W tej ideologii nie ma już miejsca dla Saksończyków, Bawarów czy też Szwabów, są tylko Niemcy. Nie istnieje podział na Bretończyków lub Pro‑
wansalczyków, gdyż grupy te są na siłę zamknięte w ramach narodowości fran‑
cuskiej35. Takie podejście do kwestii narodowej kłóci się ze wspomnianą przez nas wyżej ideą „etnopluralizmu”, zakładającą poparcie dla wielorakich ruchów narodowych o charakterze regionalnym, traktując je jako uzupełnienie mozai‑
ki kulturowej danego kraju. Co więcej, można zauważyć, iż aktywiści Trzeciej Pozycji działający w danym kraju nieraz manifestują przywiązanie zarówno do
„dużej” ojczyzny, jaką jest państwo, jak również do swego regionu charaktery‑
zującego się pewną odmiennością kulturową, która jest swoistą nadbudową toż‑
samości narodowej. Jednocześnie idea nacjonalizmu integralnego również nie
33 Cyt. z: M. Lewandowski: Na szlaku idei. Nacjonalizm Narodowego Odrodzenia Polskie w świecie publikacji pisma „Szczerbiec”. Warszawa 2014, s. 41.
34 Dzieje się tak nieraz z powodu braku zrozumienia fenomenu „Trzeciej Pozycji” oraz błęd‑
nego kojarzenia go z nazizmem.
35 J. Bartyzel: Śmiertelny bóg Demos. Pięć wykładów o demokracji i jej krytykach. Warszawa 2009, s. 114–115.
23 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
wpisuje się w dialektykę terceryzmu. Zamiast scentralizowanych rządów Trzecia Pozycja opowiada się za rozszczepieniem władzy na małe lokalne struktury, któ‑
re możliwie w jak największym stopniu decydowałyby o sobie na zasadzie samo‑
rządów. W piątym punkcie deklaracji ideowej Trzeciej Pozycji czytamy: „Trze‑
cia Pozycja głęboko wierzy, że harmonia i pokój wewnątrz narodów i pomiędzy nimi mogą zostać osiągnięte jedynie wtedy, gdy każda z nich wytworzy jedność, która przeciwstawi się egoistycznym interesom. […] Trzecia Pozycja uważa, że ta jedność może zostać osiągnięta jedynie przez całościowy program decentrali‑
zacji w sferze politycznej. Tę decentralizację nazywamy rządami powszechnymi.
Jest to system samorządu, który zaczyna się w najniższej społecznej komórce i rozciąga się – poprzez organiczne powiązane struktury – na cały naród. Jest to bezpośrednie uczestnictwo wszystkich ludzi w procesie podejmowania decyzji na szczeblu lokalnym, regionalnym i narodowym; procesie, którego prawomoc‑
ność bierze się z faktu, iż życzenia ludzi wyrażane są i wcielane w czyn poprzez właściwie wyznaczonych przedstawicieli”36.
Jak więc możemy zauważyć, poglądy na sprawy narodowe reprezentowa‑
ne przez zwolenników Trzeciej Pozycji są zgoła odmienne od stereotypowego przedstawiania ich przez „klasyczne” ugrupowania o charakterze prawicowym czy też konserwatywnym. Przede wszystkim godna uwagi jest tu pewna dwu‑
torowość prezentowanej przez tercerystów idei. Z jednej strony, jest to – jak już wspominaliśmy wcześniej – mocno zaakcentowane poparcie dla wszelakiego ro‑
dzaju ruchów regionalnych i związanych z patriotyzmem, nawiązujące do tzw.
małych ojczyzn. Z drugiej jednak strony, pomimo tej wyraźnej chęci decentra‑
lizacji, pojawia się tu również potrzeba nawiązania współpracy międzynarodo‑
wej z innymi grupami o takim profilu ideowym w celu walki politycznej we wspólnej sprawie. W stwierdzeniu tym można nawet pójść dalej i powiedzieć, iż nacjonalizm Trzeciej Pozycji przejawia się nie tylko w zabezpieczaniu interesów własnego narodu i ochrony swej kultury, ale również wszystkich kultur przyna‑
leżących do jednej zachodniej cywilizacji.
Religia
Jednym z głównych czynników związanych z wszelakiego rodzaju formacja‑
mi nacjonalistycznymi, a nieraz nawet je definiującymi, jest ich stosunek do reli‑
gii. Spośród wielu proponowanych typologii najprościej jest przyjąć trójpodział nacjonalizmów na: świeckie (laickie), religijne (związane z religiami realnie funkcjonującymi w społeczeństwie, jak np. chrześcijaństwo) oraz neopogańskie
36 Cyt. z: Deklaracja Trzeciej Pozycji…
24 Maciej Guzy
(podtrzymujące dawne wierzenia plemienne sprzed ery chrześcijańskiej). Warto również zauważyć, że poszczególne typy nacjonalizmu nieraz ewoluowały, prze‑
chodząc tym samym z pozycji świeckich ku religijnym i na odwrót37. Stosunek tercerystów do religii jest dość skomplikowany i niejednoznaczny. Z całą pew‑
nością można jednak stwierdzić, że odbiega on znacznie od typowo prawicowe‑
go jej pojmowania. Czytając deklaracje ideową Trzeciej Pozycji, na próżno szu‑
kać w niej odniesień do jakiejkolwiek religii lub Boga w ogóle. Co prawda w jej pierwszym punkcie znajdziemy informację o prymacie „Ducha” nad „Materią”
oraz potrzebie dokonania „duchowej rewolucji” w jednostce38, jednakże przekaz ten jest mało precyzyjny. Możemy przyjąć, że sama idea terceryzmu znajduje pewne wątki wspólne z religią chrześcijańską, jak np. sprzeciw wobec aborcji, co nieraz sprawia, że chrześcijaństwo jest przez nią wykorzystywane w sposób instrumentalny jako podpora swych działań. Należy jednak jasno podkreślić, że mimo braku odniesień do chrześcijańskiej dialektyki w przekazie narodowych rewolucjonistów w wymiarze ogólnym jednak terceryzm nie jest wrogi chrześci‑
jaństwu samemu w sobie. Jego stosunek do religii zazwyczaj zależy od zaplecza ideologicznego, zależnego w dużej mierze od pozycji chrześcijaństwa w danym kraju. W taki oto sposób poszczególne krajowe formacje wchodzące w skład międzynarodowej Trzeciej Pozycji mogą oscylować wokół katolicyzmu (jak też innych wyznań chrześcijańskich), bezreligijności lub nawet skupiać się na neopo‑
gaństwie. Najlepszym przykładem pierwszego podejścia będzie wspominany już przez nas NOP, wedle którego sensem istnienia narodu jest zbawienie jednost‑
ki, któremu ma pomóc uczestnictwo we Wspólnocie Narodowo ‑Katolickiej39. Neopogaństwo w szeregach narodowych rewolucjonistów jest zjawiskiem dość marginalnym, aczkolwiek ciekawym. Należy zaznaczyć, że obecnie zwraca się on bardziej ku podtrzymywaniu pewnych wartości stanowiących podporę na‑
rodowej kultury niż (jak wydawać by się mogło na pierwszy rzut oka) kulcie dla dawnych bóstw40. Akcenty pogańskie przybierają formę pewnego pradaw‑
nego mitu, stanowiącego podstawowe pojęcie, na którym budowany jest dziś światopogląd głoszony przez neopogan. Jego znaczenie przypisane zostało róż‑
norodnym, wytworzonym przez ludzką wyobraźnię obrazom, odwołującym się w swej treści do wielorako pojmowanych działań kulturotwórczych. W koncep‑
cji tej sformułowanej przez Jana Stachniuka (zwanej kulturalizmem) człowiek przedstawiany jest dwojako: jako poszczególna jednostka (osoba) oraz jako
37 J. Bartyzel: Pojęcie geneza i próba systematyki głównych typów nacjonalizmu. W: Różne oblicza nacjonalizmów…, s. 37.
38 Deklaracja Trzeciej Pozycji…
39 J. Tomasiewicz: Narodowe Odrodzenie Polski i jego wizja „Katolickiego Państwa Narodu Polskiego” jako uwspółcześniona wersja narodowego radykalizmu. W: Różne oblicza nacjonali‑
zmów…, s. 191.
40 A. Wielomski: Nacjonalizm a katolicyzm. Pozycje i pojęcia od Piusa VI po Jana Pawła II.
W: Nacjonalizmy różnych narodów. Perspektywa politologiczno ‑religioznawcza. Red. B. Grott, O. Grott. Kraków 2012, s. 12.
25 Trzecia Pozycja jako ewolucja ideowa partii radykalnej prawicy…
konkretny element zbiorowości w postaci narodu lub rasy41. Jak więc możemy zauważyć, takie traktowanie narodu ze strony neopogańskiej doktryny pozwala bardzo łatwo zaprząc ją w służbę nacjonalizmu, co może być kuszące dla części narodowych rewolucjonistów. Oczywiście przedstawione powyżej podejście jest tylko jednym z wielu i może występować w wielu różnych formach. Ważne są natomiast same koneksje, które łączą rodzimowierców z programem narodowo‑
‑rewolucyjnym.
Podsumowanie
Jak wykazano, partie i ugrupowania o charakterze politycznym, które w większym lub mniejszym stopniu odwołują się do ideologii Trzeciej Pozycji, są formacjami o różnorakim charakterze. Z jednej strony reprezentują one bar‑
dzo różne i elastyczne stanowiska w podejściu do takich kwestii, jak np. religia.
Jak już wspomniano, ich charakter w dużej mierze jest zależny od tradycji i spe‑
cyfiki danego narodu. Z drugiej jednak strony, bardzo łatwo można odnaleźć pewne punkty wspólne, które łączą je w jedną wspólną całość pod względem ideologicznym. Są to przede wszystkim: niechęć do szeroko rozumianego demo‑
liberalizmu, globalizacji, socjalizmu oraz kulturowego marksizmu. Niewątpliwie grupy radykalno ‑rewolucyjne odznaczają się silnie akcentowanym nacjonali‑
zmem, zaznaczając przy tym potrzebę decentralizacji w zarządzaniu państwem.
Ich głównym celem w sferze ekonomicznej jest odrzucenie zarówno gospodarki centralnie planowanej, jak również kapitalistycznej, na rzecz korporacjonizmu uważanego za najbardziej sprawiedliwy system gospodarczy. To wszystko spro‑
wadza się do stwierdzenia, iż: „Partie i ugrupowania Trzeciej Pozycji nie są for‑
macjami stricte prawicowymi”. Pomimo wielu wyraźnych podobieństw, które zachodzą między tercerystami a partiami o profilu prawicowym, stawianie ich w jednym szeregu jest nadużyciem. Z tego też powodu w przeprowadzanych ba‑
daniach powinno się do nich podchodzić z zupełnie nowym spojrzeniem, co pozwoli na głębsze ich zrozumienie.
41 L. Pełka: Człowiek, jako naród i państwo. Wizje polskiego rodzimowierstwa słowiańskiego.
W: Nacjonalizm czy nacjonalizmy?. Red. B. Grott. Kraków 2006, s. 381.
Наталія Рудакевич
Ідеологія й діяльність
українських правих політичних партій у процесі модернізації політичної системи та захисту незалежної європейської України
Abstract: The aim of the article is to analyze the activity and ideological foundations of Ukrain‑
ian right‑wing parties, on the basis of a case study of two such parties: Svoboda and Right Sector.
The author concludes that the Ukrainian right‑wing organizations consistently support Ukraine’s integration with the rest of Europe, seeing in that endeavor a guarantee of freedom and inde‑
pendence for Ukraine. The Ukrainian right‑wing parties draw ideologically from the Ukrainian national traditions and the legacy of the Ukrainian independence movement that inscribes itself into a larger European tradition.
Key words: democratic values, Euro‑integration, national traditions, right‑wing parties, cultural stereotypes, patriotic ideals
Значні зміни, що упродовж останніх трьох десятиліть відбуваються у політичних системах країн Центрально ‑Східної Європи, великою мірою визначаються ідеологічними та доктринальними чинниками. Два осно‑
вних етапи цього процесу, а саме: посткомуністична трансформація та єв‑
ропейська інтеграція, поряд з геополітичними та соціально ‑економічними, зумовлені низкою ідеологічних, ідентичнісних, культурних та світогляд‑
них причин і процесів. У цьому контексті актуальним є з’ясування місця і ролі сучасних правих партій у процесі модернізації політичної систе‑
ми України та в захисті Української Незалежності та європейського ви‑
бору України, питання якого має критичне значення в умовах російської збройної агресії. Зазначена проблема набуває додаткової ваги з огляду на соціально ‑політичні, економічні, демографічні та культурні зміни, що від‑
буваються нині у Європі і світі в цілому, що ведуть до очевидного підне‑
сення ідеологій і політичних партій правого, національно ‑патріотичного та консервативного спрямування.
Факультет Cуспільних Наук Сілезький Університет в Катовицях
27 Ідеологія й діяльність українських правих політичних партій…
Для України актуальність питань, пов’язаних з ідеологією й діяльністю право ‑патріотичних політичних сил на сучасному етапі, має важливе зна‑
чення через їхню роль у Революції Гідності (передусім, ідеться про Всеу‑
країнське об’єднання „Свобода”, національно ‑визвольний рух та політичну партію „Правий сектор”, створену 22.05.2014). Патріотичні ідеї, які активно набирали популярності наприкінці 2000 ‑х – на початку 2010 ‑х років, ста‑
ли головним чинником стійкості й рішучості українських громадян, що взяли участь у мирних протестах та силовому опорі режимові В. Януко‑
вича. Варто наголосити, що дана суспільна ідеологічна мобілізація, зна‑
чною мірою підготовлена й ініційована право ‑патріотичними партіями, як безпосередньо під час подій 2013–2014 років, так і їхньою попередньою діяльністю, мала не так етнічний, як громадянський, культурний, світо‑
глядний – власне, національний – характер.
Різноманітні аспекти ідеології й суспільно ‑політичної практики укра‑
їнських патріотичних сил знайшли своє відображення у працях В. Борт‑
нікова, В. Будза, В. Бурдяка, М. Віхрова, О. Власюка, В. В’ятровича, П. Гай ‑Нижника, В. Деревінського, C. Здіорука, В. Книша, О. Кокорської, А. Колодій, В. Крисаченка, В. Панченка, О. Плахової, А. Полякової, А. Ри‑
бака, В. Сабадухи, О. Сича, М. Степика та багатьох інших українських авторів, що репрезентують різні галузі науки.
Перед тим як звернутися до докладнішого розгляду позицій та ролі по‑
літичних сил національного спрямування у суспільно ‑політичному житті, варто зробити два зауваження термінологічного характеру. По ‑перше, ви‑
значення місця того чи того об’єднання у традиційному політичному спек‑
трі вимагає належної уваги до конкретно ‑історичних обставин, у яких таке визначення здійснюється. Тобто конкретні ідеологічні установки „правих”
партій в одній країні за одних історичних умов можуть бути притаман‑
ними для „центристів” чи навіть „лівих” в інших умовах. Як зауважує, наприклад, М. Здорик, назагал праві партії при відстоюванні сильних по‑
зицій приватної власності, тяжіють до „абсолютно вільного планетарно‑
го ринку”1. Однак коли такий загальний принцип може сьогодні збері‑
гати свою правильність для США, то у багатьох європейських державах, включно з Україною, праві політичні сили, визнаючи засадничий характер приватної власності, виступають за першочерговий розвиток саме націо‑
нальних економік. Традиційний політичний поділ ще більше ускладню‑
ється з огляду на посткомуністичні реалії, в яких одна особа може поєд‑
нувати прихильність до „правих” світоглядних цінностей (як ‑от традиції, звичаї, міцна сім’я) з „лівими”, наприклад, у соціальній сфері (як ‑от дер‑
жавні соціальні гарантії, колективізм). Також важливе значення для пози‑
1 Здорик М.: Концептуалізація термінів «праві»/«ліві» у політико‑партійному дис‑
курсі, [w:] Вісник Харківського національного університету ім. В. Каразіна, Серія: „Пита‑
ння політології”, № 861. – Вип. 15, Харків, 2009, c. 197.
28 Наталія Рудакевич
ціонування у політичному спектрі має специфіка поточного політичного моменту: орієнтація на сильну державу, яка начебто є більш характерною для лівих політичних сил, може бути визначальною для правих в умовах, наприклад, необхідності розбудови чи захисту національної держави.
По ‑друге, термін „націоналізм” та похідні від нього самі по собі не не‑
суть жодного оцінювального навантаження, об’єктивно позначаючи пев‑
не явище суспільно ‑політичного життя. Як слушно вважає А. Колодій,
„поняття націоналізму в його узагальненому вигляді не містить в собі ні позитивної, ні негативної оцінки; воно є констатуючою, а не оцінюючою категорією, яка свідчить, що є певний етнос (нація), який усвідомив свої інтереси, вийшов на арену політичних змагань і обґрунтував свої прагнен‑
ня… Ідеологія націоналізму обґрунтовує цілі і цінності конкретної нації, коли та виходить на шлях державотворення, наголошує на пріоритетності національних завдань”2. Націоналізм – це, на думку Г. Кона, „впевненість у тому, що національна держава є ідеальною і єдино легітимною формою політичної організації, що нація є джерелом творчої енергії й економічно‑
го добробуту”3. П. Альтер стверджував, що: „коли говорять про ХІХ ст. як про “епоху націоналізму”, то слово “націоналізм” застосовують у широ‑
кому значенні, тобто ідеології, спрямованої на утвердження націй та на‑
ціональних держав”.
Отже, сам термін „націоналізм” та означення ідеології чи політичної сили як „націоналістичних”, маючи тільки безпосереднє значення, не міс‑
тять жодних додаткових конотацій.
Принагідно варто відзначити, що тяжіння до наповнення терміну „на‑
ціоналізм” винятково негативним змістом є характерним для радянської ідеології і пропаганди, а подальшого поширення ця тенденція дістала в неоімперській ідеології сучасної Росії, природним чином віддзеркалюю‑
чи неприйнятність націоналізму для імперської свідомості, яка заперечує можливість нації до автономного розвитку, таким чином позбавляючи її власної волі. Характерно, що таке викривлене розуміння поширюється і на російський етнос, який ідеологи „русского мира” насправді вважають лише об’єктом прикладення волі фактично позанаціональної чи наднаціо‑
нальної влади, по суті змикаючись у цьому з найодіознішими ідеологіями й доктринами минулого століття. Для провідників сьогоднішнього „рус‑
ского мира” природними ворогами є не тільки націоналізм, а й будь ‑яка, у тому числі російська, національна держава. Видається, що таку специфіку неоімперського курсу очільників сучасної Росії варто усвідомити тим єв‑
ропейським правим, які часом піддаються російському впливу.
2 Колодій А.: Нація як суб’єкт політики, Львів 1997, c. 55, http://political‑studies.com /?page_id=354.
3 Касьянов Г.: Теорії нації та націоналізму: Монографія, Київ 1999, с. 352, http://libros.
am/book/read/id/243031/slug/teori‑naci‑ta‑nacionalizmu#TOC_idp169816.
