Andrzej Buczel
Pasjonat natchniony w typologii Le
Senne’a
Studia Philosophiae Christianae 24/2, 224-234
P ro g ress in e x p e rim e n ta l p erso n a lity , a re se a rc h Avol. 1, N ew Y ork, 1966, A cadem ic Press.
F o rd F. R.: C horoby u kła d u nerw ow ego n iem o w lą t, dzieci i m ło d zieży, PZW L, W arszaw a, 1963.
F rą ck o w ia k T.: Z espoły rze ko m o n erw icow e w chorobach w e w n ę trzn y c h
i n erw o w y ch , PZW L, W arszaw a, 1961.
F rą cz ek A., K o fta М.: F rustracja i stress psychologiczny, w : P sych o
logia pod red. T. T om aszew skiego, W arszaw a, 1976, s. 628—679.
F rą cz ek A.: P ro b le m y psychologicznej teorii agresji, P sychologia w y chow aw cza, 1973 n r 3, s. 284—298.
F rą cz ek A.: W ych o w a n ie a agresja, Psychologia w ychow aw cza, 1970 n r 2, s. 167—183.
F re u d Z.: W stęp do p sychoanalizy, PW N, W arszaw a, 1982. G re en G. H.: P sychoanaliza w szkole, WMA, W arszaw a, 1930. H ilg a rd E. R.: W pro w a d zen ie do psychologii, PWN, W arszaw a, 1967. H u rlo u ck E. B.: R o zw ó j dziecka, PW N, W arszaw a, 1960.
K osew ski M.: A g re sy w n i p rzestęp cy, W P, W arszaw a, 1977. L ew icki A.: Psychoolgia klin iczn a , PW N, W arszaw a, 1978.
M u rra y H. A.: E xp lo ra tio n in P ersonality, O xford U n iv ersity P ress, N ew York, 1953.
N u ttin J.: S tr u k tu r a osobowości, PW N, W arszaw a, 1968.
R eykow ski J., K och ań sk a G.: S zk ic e z teorii osobowości, W iedza P o w szechna, W arszaw a, 1980.
Siek S.: R ozw ój osobowości, ATK, W arszaw a, 1976.
S k ó rn y Z.: F o rm y i źródła agresji u d zieci i m ło d zieży, W : Psychologia
w y ch o w a w cza t. X V I (XXX) n r 3, W arszaw a, 1973, s. 315—323.
S k ó rn y Z.: Psychologiczna analiza agresyw nego zachow ania się, PWN, W arszaw a, 1968.
A N D R ZEJ BUCZEL
PASJONAT NATCHNIONY W TYPOLOGII LE SENNE’A
W psychologii fra n c u sk ie j znaczne m iejsce za jm u je typologia c h a ra k te ru op raco w an a przez Szkołą R. L e S en n e’a.
1. GŁÓW NE ZA ŁO ŻEN IA TY PO LO G II LE SEN N E’A
P rzez c h a ra k te r rozum ie o n a „zespół w rodzonych dyspozycji tw o rz ą cych psychiczną s tr u k tu rą człow ieka” (por. R. L e S enne, 1957, s. 10).
D yspozycjam i k o n sty tu u ją c y m i c h a ra k te r są: em ocjonalność, a k ty w ność, oddźw ięk psychiczny.
E m ocjonalność (E) oznacza dyspozycję do uleg an ia silnym w zb u rze niom psychicznym n aw e t w sk u te k stosunkow o niew ielk iej podniety.
A ktyw ność (A) to zdolność do spontanicznego działan ia m im o p rz e szkód.
O ddźw ięk psychiczny je st dyspozycją św iadom ości o k re śla ją c ą czas przech o w y w an ia re a k c ji n a doznane podniety. Jeżeli czas pam iętliw ości je st k ró tk i i w rażen ie szybko m ija w ów czas m am y do czynienia z osob n ik iem p ry m aln y m (P). Je że li p erc ep cja w ra że n ia n a stę p u je pow oli i je st długo p rzechow yw ana w p am ięci m ów im y o osobniku se k u n - d aln y m (S).
W o parciu o powyższe dyspozycje k o n sty tu u ją c e R. Le S enne w yróż- a 8 typów c h a ra k te ru
nEAs}typy Przestawne
E n A s ] t y P y Przeciwstawne
n E n A P |typy Przeciwstawne
nEE A p |typy Przeciwstawne
Są to ty p y w zorce, ty p u podstaw ow e, k tó re ro zp a d a ją się na szereg podtypów w zależności od dyspozycji u zu p ełn iający ch c h a ra k te ru . L ista tych dyspozycji jest o tw arta . Je d n a k jako najw ażniejsze w ylicza się dw ie: zak res pola św iadom ości i biegunow ość.
Z akres pola św iadom ości je st dyspozycją do o tw ie ra n ia lub zacieś n ia n ia św iadom ości. Jeżeli je d n o stk a w y k az u je zdolność do jednoczes nego obejm o w an ia bardzo w ielu w ra że ń m ów im y, że m a szerokie pole św iadom ości (L). Jeżeli nato m iast k o n c e n tru je się n a jednym lub n ie w ielu w ra że n iac h oznacza to, że posiada w ąskie pole św iadom ości (mL). Biegunow ość je st dyspozycją jed n o stk i do w ojow niczości (M ars-M ) lub ugodowość (Venus-V). M ars n ie luhi się poddać, atak u je , zaw sze m usi p rzeprow adzić sw ą wolę. Venus to oczarow anie, ustępliw ość, ła godność (por. G. B erger, 1958).
P rzed m io tem niniejszego a rty k u łu jest opis b ad a ń nad podtypem p a sjo n a ta o cechach L-M.
2. O PIS PROCEDURY BADAW CZEJ
Z teoretycznego p u n k tu w idzenia podział podtyptów p asjo n ata w o p arc iu o dw ie dyspozycje uzu p ełn iające pow inien dać 4 m ożliwe kom binacje: M -L ; M -nL; V-L; V -nL 2
R. M ucchielli (1958) w y k o rz y stu je ty lk o 3 z nich i n a ich podstaw ie w ylicza p a s jo n a ta tw ardego, k tó ry cech u je się M i nL oraz życzliwego ch a rak te ry z u jąc eg o się V i L lub V i nL. P a sjo n a t m iękki od te j stro n y nie został zdefiniow any. P odział te n nie uw zględnia k om binacji M i L — n ie je st w ięc usystem atyzow any.
R. M ucchielli (1961) p odaje rów nież opis 6-ciu przypadków in d y w id u aln y ch (3-ch m ężczyzn i 3-ch kobiet) p o grupow anych p ara m i (męż- czyzna-kobieta) wg 7 dyspozycji u zu p e łn ia ją cy ch nL, la —le; Μ -V, S a-J, T -n T , A v-nA , Is 8. Są to jak w idać ty lk o p asjonaci w ąscy (mL).
1 Z n ak nE oznacza b ra k em ocjonalności (nie-em ocjonalność). P odob nie znak nA św iadczy o nie-aktyw onści.
2 P rzeciw ień stw em jego je st precy zy jn y podział sentym entalnego na trz y podtypy, w k tó ry ch R. M ucchielli z a w arł w szystkie m ożliw e kom b in a cje dyspozycji n L /L i Μ /V. W ygląda on następ u jąco :
— se n ty m e n ta ln y m arzyciel cechujący się L -V lub L-M , — se n ty m e n taln y nieu fn y posiadający cechy nL-M ,
— se n ty m e n ta ln y pieszczotliw y obdarzony dyspozycjam i nL -V lu b V-L. 3 Z naki litero w e oznaczają n a s tęp u jące dyspozycje u zupełniające: la — Ic: in telig en cję teo rety czn ą — prak ty czn ą,
Sa — J : se p a ra c ję — uspołecznienie, 15 — S tu d ia P hilos. C hrist, n r 2 nerw ow iec fleg m aty k sangw inik se n ty m e n taln y p asjo n at am o rfik ap a ty k choleryk
W p o p u la rn o -n au k o w e j pozycji R. V incent—R. M ucchielli (1957) w y m ie n ia ty p o dyspozycjach M i L: p asjo n at natch n io n y (inspiré) ale pośw ięca m u tylk o dw a zdania.
M ożna zatem pow iedzieć, że opis podtypów p a s jo n a ta przed staw io n y przez R. M ucchielli’ego nie je st w yczerpujący.
B ogatą listę podtypów p a s jo n a ta p rze d staw ia R. Le S enne (1957). Nie p odaje on je d n ak dyspozycji u zupełniających, jak im i c h a ra k te ry zuje się d any podtyp.
T akże J. T arn o w sk i (1987) p odający przy k ład y psychografii in d y w i d u aln y ch dw óch p asjo n ató w nie zam ieszcza opisu podtypu, k tó ry po sia d ałb y cechy M oraz L.
P o w staje py tan ie, czy często w y stę p u je p asjo n at o k om binacji dyspo zycji M i L?
A by spraw dzić tę hipotezę p rzy stą p iłe m do b ad a ń eksp ery m en taln y ch . P rzep ro w ad ziłem je w I-szym k w a rta le 1987 ro k u w 28 losowo w y b ra nych m iejscach p rac y (zakładach, in sty tu ta ch , biurach) W arszaw y. Ja k o narzęd zia badaw czego użyłem k w estio n ariu sz a G ex I I 4. P o p u lację s ta now iły osoby z w yższym w ykształceniem w w ieku 25—30 lat. K ry te riu m to o brałem z n a stęp u jący c h w zględów :
— w śród osób z w yższym w ykształceniem ła tw ie j je st przeprow adzać b a d an ia. N ab y ta w sk u te k stu d ió w pew na system atyczność i logiczność m y ślen ia d aje w iększą g w a ra n c ję a d e k w atn y c h odpow iedzi i obniża ty m sam ym sto p ień b łędu w pom iarze,
— w iek 25— 30 la t jest o k rese m w k tó ry m ostatecznie kończy się i u trw a la proces „ d o ra sta n ia ”. Z daniem T. Tom aszew skiego (1970) nie je st on rów noznaczny z procesem „d o jrz ew an ia”. „D orosłość” je st k ateg o rią społeczną, „d o jrzało ść” zaś — biologiczną i tr w a znacz nie kró cej niż „d o ra sta n ie ”. Z asadniczym i k ry te ria m i w skazującym i n a „dorosłość” są: zdolność sam odzielnego zapew n ien ia sobie bytu oraz zdolność sam odzielnego w y k o n y w an ia zad ań społecznych. W y d aje się, że w iek 25—30 la t je st od stro n y charak tero lo g iczn ej czasem n a jb a rd z ie j tw órczego „ w y k o rzy stan ia” c h a ra k te ru przez d an ą je d nostkę.
Z p rzeb ad an y c h 428 osób w yselekcjonow ałem 90 osobow ą g ru p ę p a sjo n ató w (21% populacji) w o p arc iu o część A i В k w estio n ariu sz a G ex II. O kazało się, że je st to g ru p a zróżnicow ana pod w zględem inten sy w n o ści czynników E, A i S. F a k t te n doprow adził m nie do w niosku, że są 2 ro d zaje pasjo n ató w : silni i słabsi. Do p asjo n ató w sil n ych zaliczyłem tych, k tó rzy osiągnęli intensyw onść dyspozycji E, A i S rzę d u 7—10 p u n k tó w 5. Ja k o słabych u znałem tych, k tó rz y w teście otrzy m ali noty 5—6 p u n k tó w dla w szystkich trze ch dyspozycji.
T — n T : tkliw ość — nie-tkliw ość,
A v — nAV: zachłanność — nie-zachłanność, Is : u podobania zm ysłowe.
4 M. G ex opracow ał dw a k w estio n ariu sz e do b a d a n ia c h a ra k te ru : 50-pytaniow y opublikow any w 1953 ro k u (G ex I) i 78 p y ta n io w y podzie lony n a trz y części А, В, С opublik o w an y w ro k u 1960 (Gex II). D oko nałem polskiego p rze k ład u tych k w estio n ariu sz y dla celów naukow ych i o pracow ałem rzetelność i trafn o ść dla polskiej adap tacji.
5 W p ra k ty c e ty p y o in te n sy w n o ści dyspozycji E, A i S ró w n ej 10 p u n k tó w należą do w yjątk ó w . Z b a d a ń m oich w ynika, że p asjo n aci silni osiągają intensyw ność rzę d u 7—8 (czasem 9) punktów .
W to k u dalszych b ad a ń postanow iłem bliżej przeanalizow ać jedynie g rupą p asjo n ató w silnych. Są to jednostki, u k tó ry ch cechy c h a ra k te ru w y stę p u ją w yraźnie i m ogą stanow ić typ-w zorzec. P asjo n a tó w słabych zaliczyłem do opisyw anego przez R. M ucchielli’ego (1958) p o dtypu p a s jo n a ta m iękkiego. U czyniłem ta k n a podstaw ie k o n fig u racji słupów E, A, S, k tó ra zbliżała om aw ianą g ru p ę do senty m en taln eg o i am o rfik a tj. typów , k tó ry c h cechy w y stę p u ją u p a s jo n a ta m iękkiego.
W lite ra tu rz e p rzedm iotu nie w y stę p u je podział na pasjo n ató w sil nych i słabych. Je d n a k duże różnice w intensyw ności dyspozycji E, A, S i w y n ik ając e stą d k onsekw encje w zachow aniu się poszczególnych je d n ostek dom agały się pew nego uściślenia i w prow adzenia now ego n a zew nictw a.
Po oddzieleniu 36-cio osobow ej g ru p y p asjo n ató w słabych szczegółowo spraw d ziłem w jak ich kom bin acjach w y stąp iły dyspozycje nL -L i M-V uchw ycone przy pomocy części С k w estio n ariu sz a G ex II u pozosta łych 54 p asjo n ató w silnych. Poniższa ta b e la p rze d staw ia re z u lta ty badań.
T a b e l a 1 : Połączenie dyspozycji nL -L z dyspozycjam i M-V w g ru p ie p asjo n ató w silnych
G rupy dyspozycji n L -L nL -V 1 L -V ( L-M
B ad an ia w ykazały, że istn ieje ty p p a s jo n a ta o kom binacji dyspozycji L-M. S tanow i on je d n ak m niejszą g ru p ę p o pulacji i być może tym częściow o dałoby się w ytłum aczyć b ra k jego o pracow ania w typologii Szkoły Le S en n e’a 6.
Rodzi się w ięc p y ta n ie: ja k ą tre ść psychiczną zaw iera w sobie w y różniony p odtyp i ja k ą n adać m u nazw ę?
C hcąc odpow iedzieć na to p y ta n ie posłużyłem się m etodą w yw iadu. P rzep ro w ad ziłem go zarów no z resp o n d e n tam i w yodrębnionej grupy p asjo n ató w o cechach M -L ja k i z n ajbliższą ro dziną oraz znajom ym i b ad a n y ch w edług w skazów ek podanych przez R. V erd ie r’a (1957). Ogó łem zebrałem 102 w ypow iedzi.
P o d staw ę w y w iad u stanow iły p y ta n ia robocze, k tó re ułożyłem w edług n astęp u jący c h k ry terió w :
— p y ta n ia w y n ik ając e z ogólnej c h a ra k te ry sty k i p asjonata, — p y ta n ia dotyczące cechy M ars,
— p y tn ia obejm u jące dyspozycję L (szerokie pole świadomości),
— p y ta n ia w y n ik ając e z w zajem n y ch zależności w yżej w spom nianych cech.
P u lę w yjściow ą do opracow ania p y ta ń stanow ił przede w szystkim opis p a sjo n a ta i cechy M oraz L za w arty w lite ra tu rz e przedm iotu.
6 Por. uw agę R. V incent i R. M ucchielli (1957) 86: „Nie opisaliśm y w szyskich odm ian c h a ra k te ru . N iektóre z nich są zbyt rzadkie, aby n ap ra w d ę zasługiw ały na u w ag ę”. N azw a Ilość podtypu osób tw a rd y 21 38,9 życzliwy 17 31,4 ? 16 29,6
B rałem też pod uw agę p y ta n ia dotyczące ty p u p a sjo n a ta za w arte w k w estio n ariu sz ac h G ex I i G ex II A-В oraz p y ta n ia dotyczące cech M i L zam ieszczone w k w estio n ariu sz u Gex IIC i G. B e rg e r’a.
K w estio n ariu sz G. B e rg e r’a po siad a dw a polskie tłu m aczenia: J. T a r now skiego (1967, 1987) i K. O stro w sk iej (1970). W te j dru g iej w e rsji m a d w u k ro tn ie spraw dzoną rzetelność i trafność: przez K. B udzyńskiego (1975) i B. D ębską (1978). J e s t rów nież om ów iony i zam ieszczony w p rac y S. S ieka (1983). B rałem pod uw agę głów nie tłum aczenie
K. O strow skiej.
Ze w zględu na to, że opracow ane przeze m nie p y ta n ia robocze po służyły m i jako m a te ria ł w yjściow y do p rzeprow adzenia w yw iadu, że sam w y w iad prow adzony był w to k u sw obodnej rozm ow y (w k tó re j czasem należało ponaw iać zachętę do szczerości resp o n d en ta) oraz, że kolejność zad aw an ia p y ta ń nie b y ła schem atyczna, lecz m ody fik o w an a podczas rozm ow y (zależnie od odpow iedzi badanego) nie p rzep ro w ad zi łem dokładnych b ad a ń rzetelności i trafn o śc i p y ta ń roboczych. O parłem się n a ocenie 10 sędziów — e k s p e r tó w 7. Z atw ierdzili oni sto su n k iem
9
-jjj" głosow (9 oceniło pozytyw nie, 1 w y su n ął zastrzeżenia odnośnie n ie k tó ry ch pytań) p rzedstaw ione im p y ta n ia 8.
N a pod staw ie zeb ran y ch w iadom ości m ożna nakreślić n astę p u ją c y obraz czw artego podtypu p asjo n ata.
3. CHARAKTERYSTY KA P A SJO N A TA NATCHNIONEGO O dznacza się cechą M ars (M) i szerokim polem św iadom ości (L). P ozostałe jego cechy ilu s tru je poniższa tabela. W ystępow ały one u re s pondentów z różną intensyw nością. T ab ela podaje odsetek osób odzna
czających się daną cechą.
T a b e l a 2: P rocentow e zestaw ienie cech w y stęp u jący ch u p rzeb ad an y ch p asjo n ató w natchnionych
“/o 100,0 88,9 93.8 93.8 62,5 56.3 81.3 68.8 75,0
M a on w m niejszym lu b w iększym stopniu, św iadom ość pew nego ro d za ju m isji profetycznej.
7 B yli to ci sam i sędziowie, k tórzy b rali udział przy ocenianiu rz e telności i trafn o ści polskiej ad a p ta cji k w estio n ariu sz y G ex I i G ex II.
8 P y ta n ia robocze zam ieszczam n a końcu arty k u łu .
Lp. C echa ch arak tero lo g iczn a
1. poczucie m isji profetycznej 16
2. „idealizm ” życiowy 14
3. krytycyzm — k o n te sta c ja 15
4. te n d en c je refo rm isty czn e 15
5. burzliw ość życia 10
6. sugestyw ność 9
7. sugestia 13
8. auto su g estia 11
9. to le ra n c ja i dialog 12
Isto tą te j m isji je st odkry w an ie now ych treści, w cielenie w życie now ych w artości, głoszenie nowego program u, p osłania czy orędzia. J e s t to w ystępow anie w roli zw iastuna, odkryw cy, „p ro ro k a”, k tó ry tr a k tu je życie jako pasm o w ym ogów i głosi ideę życia „wyższego”, jako reg u łę nie podlegającą p rzedaw nieniu. Id ea życia „wyższego” nie je st je d n ak rów noznaczna z dążeniem do harm o n ijn eg o rozw oju oso bowości. W pojęciu „w yższy” m ogą być także z a w arte treści, któ ry ch rea liz a c ja może spow odow ać nie tylko zafiksow anie czy w ypaczenie osobowości lecz ta k że zagładę w ielu ludzi (np. głoszenie haseł o w yż szości n iek tó ry ch klas społecznych, ra s, narodów , hołdow anie idei nadczłow ieka itp.). „W yższy” nie m usi zatem oznaczać o b iektyw nie lepszy, szlachetniejszy, p rzy sp a rz ają cy d o b ra rodzinie, g rupie społecznej czy narodow i. Chodzi tu o ideę „w yższą” czyli w znioślejszą w e w łasn ej koncepcji p a sjo n a ta natchnionego.
P rofetyzm może być rów nież często u w ik łan y w błędy, sprzeczności bądź też niepew ności zw iązane z ok reślo n ą sytu acją. Może n a w e t nie zaw sze jasno odróżniać się od w ypaczeń środow iska, w k tó ry m om a w iany podtyp żyje. Zaw sze je d n ak będzie popychał go do in te n sy w niejszego niż to jest u innych podtypów utożsam ienia się z g ru p ą spo łeczną, k tó re j służy (organizacja, naró d , kościół).
3.2. Idealizm życiowy
M isja p a s jo n a ta natchnionego to coś w ięcej niż p rogram o p arty na ja sn ej a rg u m e n ta c ji czy w ew n ętrzn ie z w a rte j nauce. To swego rodzaju „w yzw anie” zm uszające do inten sy w n eg o d ziała n ia dla idei i angażu jące całą osobowość. Ja k o żarliw y re a liz a to r bierze on na siebie obo w iązki, k tó re sam sobie n ak ład a a ta k że p rzy jm u je te, k tó re w w y n ik u u zn a n ia społecznego n ak ła d a m u otoczenie. W te n sposób spię trz a ją się jego za d an ia i funkcje, p o m n a ża ją w szybkim tem pie zajęcia. N araża to jego siły na osłabienie i prow adzi do bardzo dużych ofiar i w yrzeczeń ·.
Gotow ość do ich ponoszenia zw iększa jeszcze zap atrzen ie w siebie, w sw oje m ożliw ości w ita ln e i w ytrzym ałość. Je śli w ięc p asjo n at n atch n io n y angażuje całą sw ą osobowość w realizację idei to także dlatego, że je st to jego w łasn a idea, jego w łasn e w yniesienie, jego „w ie lk a” id e a-m isja, k tó ra jest jego p a sją i k tó rą koniecznie chce narzucić innym . Proces te n może zrodzić n aw e t pew ien au to k u lt (zw łaszcza jeśli uw zględni się fak t, że p a s jo n a t zdolny jest do stw o rze n ia a u to re lig ii)I0.
Nie zaw sze też w ykańcza sw oje pom ysły, nie zaw sze dokładnie o k reśla rea liza cję poszczególnych etapów , co sp ra w ia że niektórzy —
9 Jeżeli z n a tu ry sw ej p asjo n at je st człow iekiem zdolnym do o fiar i w yrzeczeń, to trz e b a stw ierdzić, że u p a sjo n a ta natchnionego ze w zględu n a głoszoną m isję i w yznaw any „idealizm ” gotow ość do p o św ięceń je st w iększa niż u innych podtypów .
10 Podobnie ja k każdy p asjo n at rów nież i natchniony, jest osobą za p atrz o n ą w siebie. Nie jest to za p atrz en ie w siebie w sensie ucieczki od św iata, by sk oncentrow ać się n a analizie w łasnych przeżyć psychicz nych czy m arzeniach, ja k to m a m iejsce u senty m en taln eg o m arzyciela. U p a s jo n a ta za p atrz en ie w siebie jest zw iązane z przekonaniem o sw oich m ożliw ościach, siłą w ita ln ą, -jaką posiada. To w łaśnie sp raw ia, że p asjo n at n atch n io n y nie widzi pow odu, aby nieco zwolnić tem po rea liza cji sw ej idei lub zatrzym ać się czasowo.
zw łaszcza osoby skłonne do p e d a n te rii (skutek nL) — o ceniają jego d ziałanie jako chaotyczne albo „ n ie a tra k c y jn e ”.
3.3. K ry ty cy zm — k o n te sta c ja
„Idealizm ” życiowy p a s jo n a ta natchnionego sp raw ia, że je st on n ie zadow olony z istn iejące j rzeczyw istości. P oszukuje now ych w izji, sam je tw orzy, czasem a k tu alizu je sta re i dąży do ich realizacji. Nie tylko d o strzega b ra k w zastosow anych s tru k tu ra c h lecz także u siłu je w lać w nie „now ego” d u c h a n .
Pew ność idei p re fe ro w a n e j i bro n io n ej z zapałem i siłą p asjo n ata prow adzi go do w yostrzonego w idzenia obecnej sy tu a cji oraz rodzącej się stą d k ry ty k i lub kontestacji. O cenia, polem izuje, w ery fik u je, w y d aje sądy. K ieru ją c się sw oistą in tu icją , żyw ym słowem , a czasem jeśli m a wyższy stopie inteligencji, na piśm ie in te rp re tu je teraźniejszość w św ie tle dynam izm u uk ieru n k o w an eg o na przyszłość.
3.4. T en d en cje refo rm isty czn e
Z abiegając o kon sek w en tn e głoszenie i realizow anie zm ian m ający ch na celu usuw anie rozdźw ięku, ja k i w y stę p u je m iędzy ideałem a p r a k ty k ą opracow uje p ro g ram refo rm isty czn y i sta je się r e f o rm a to r e m 12. J e s t to jego specyfika, pow ołanie, p rz e z n a c z e n ie 13. J e s t to jednocześnie źródło jego tr a g iz m u H. W ysuw any p ro g ra m refo rm isty czn y nie może nie w zbudzić niechęci innych czy też m niej lu b b ard z iej zdecydow anej opozycji. K on flik ty są zw łaszcza o stre w ówczas, gdy grono opozycji tw orzyć będą inni pasjonaci (może być w ówczas posądzony o oszu stwo) ,s.
3.5. B urzliw ość życia
P oniew aż p asjo n at n atch n io n y odznacza się cechą M ars, tego ro d za ju n astaw ien ie życiowe może prow adzić do b urzliw ych kolei życia oso bistego oraz życia tych, k tó ry c h w ciąga on w o rb itę sw oich w pływ ów le. 11 D ążenie do zm ian, w ychodzenie poza sztyw ne s tr u k tu r y in s ty tu cjonalizm u może czasem doprow adzić zew nętrznego o b se rw ato ra do tru d n o ści rozróżnienia p a sjo n a ta natchnionego od sentym entalnego m a rzyciela. P odobieństw o jest je d n a k tylk o pozorne. Chociaż se n ty m e n taln y m arzyciel często „m arzy ” o p rzebudow ie św iata, pew nych zm ianach, p o zostaje to zasadniczo w sferze czystych m a rz eń (skutek nieaktyw ności). P a sjo n a t n atch n io n y k o n se k w e n tn ie rea lizu je to, co zam ierzył (efekt aktyw ności).
12 To różni go od choleryka, k tó ry jako rew o lu cjo n ista p rag n ie zm ian dla sam ych zm ian.
13 R. Le S enne (1957) pisze o k onserw atyw ności pasjonatów . D ążenie do zm iany istniejącego sta n u w łaściw e p asjonatow i natch n io n em u dom aga się jed n ak aby lesenow skie tw ierd zen ie o kon serw aty w n o ści p asjo n ató w nieco stonow ać i odnieść raczej do pozostałych podtypów p asjo n ata.
14 K ażdy p asjo n at je st w jakiś sposób jed n o stk ą tragiczną. T ra g ed ia om aw ianego p o dtypu w iąże się z jego m isją profetyczną.
15 Szczególne zachow aw czy je st p asjo n at tw ard y . Je d n a k życzliwy też dąży do u trzy m a n ia sta tu s q u o, choć robi to w inny sposób.
13 Będzie to je d n ak burzliw ość in n a jakościow o niż p a s jo n a ta tw a r dego. O ile u tego ostatniego je st ona zw iązana z jego zachow aniem .
Różny jest sto p ień (intensyw ność) te j burzliw ości w zależności od sto p n ia aktyw ności i uzdolnień (zw łaszcza inteligencji). P rzy aktyw ności rzędu 6 p u n k tó w i słabych zdolnościach sk a la burzliw ości może być m ała. Różny także może być jej zasięg. Będzie to np. burzliw ość tylko na dan y m odcinku (przykładow o: w yłącznie w k ręg u rodzinnym ze w zględu n a p refero w an ie przez p a s jo n a ta natchnionego pew nego m o delu — w zorca — rodziny). Z nam ienną cechą jest to, że poza tym i chw ilam i w k tó ry ch p asjo n at n atch n io n y gotów jest bić się (w m n ie j szym lub w iększym zak resie zależnie od intensyw ności poszczególnych dyspozycji c h a ra k te ru ) o sw oją ideę czuje się szczęśliwszy w m om entach w ybieranego przezeń odosobnienia.
3.6. Sugestyw ność
Sugestyw ność pozw ala m u otw orzyć się na w pływ y, p rądy czy k ie ru n k i pochodzące z zew nątrz. Je st to je d n ak o tw arcie częściowe, zw ią zane z p ew n ą selektyw nością, k rytycyzm em i osobistym przekonaniem 0 słuszności d an ej idei lub poszukiw anej w a r to ś c i,7.
3.7. S ugestia
S u g estia dysponuje go do rozum ienia problem ów innych ludzi, um ie jętności p osługiw ania się nim i i m ożliw ości oddziaływ ania na środo w isko. P ołączona z w łaściw ą każdem u p asjo n ato w i au to ry taty w n o ścią pozw ala w y w ierać w pływ na szerokie grono osób. S p ra w ia też, że jego przyw ództw o w stosunku do tych, k tó rzy opow iedzieli się za nim , jest skuteczniejsze niż u p asjo n ata tw ardego ,s.
3.8. A u tosugestia
D zięki autosugestii p o trafi on sugerow ać sobie pozytyw ne p atrzen ie na rzeczyw istość, w pływ a n a siebie sam ego (swoje sta n y psychiczne) 1 grać za d an ą sobie rolę. Może je d n a k być i tak, że nab ierze wobec w łasn ej osoby p rzekonań, nie m ając y ch obiektyw nego u zasadnienia 19. g w ałtow nym narzu can iem sw ej woli, ostry m i rea k cja m i to u p asjo n ata n atchnionego łączy się z program em , ja k i chce realizow ać.
17 To różni go m iędzy innym i od se ntym entalnego, k tó ry będąc m niej pew nym siebie, dużo ła tw iej ulega w pływ om . O ile w w y p ad k u se n ty m entalnego sugestyw ność m oże być w pew nych p rzy p ad k ach fo rm ą z a burzonych k o n ta k tó w z rzeczyw istością o ty le u p a sjo n a ta natchnionego jest ona stylem fu n k cjo n o w a n ia społecznego.
18 P a sjo n a t tw a rd y p osiadając w ąskie pole św idom ości (nL) w z e sta w ien iu z M arsem sta je się człow iekiem tru d n y m dla otoczenia, n ie rzadko ty ran e m . U p asjo n ata natchnionego M ars ham ow any przez p la styczność szerokiego pola (L) sk ła n ia jed n o stk ę do ad aptacji.
19 W yniki m oich b ad a ń w skazują, że sugestyw ność, sugestia i a u to su g e stia w iążą się z szerokim polem św iadom ości (L). A utorzy fran cu scy nie m ów ią w p ro st o istn ien iu te j korelacji. P iszą o życzliwości i sy m p atii w obec ludzi, w y w ie ra n iu u ro k u n a otoczenie, łagodzeniu przeci w ień stw w ew nętrznych, otw arciu się na w pływ y ze w nętrzne itp. K ie ru jąc się pow yższym opisem oraz re z u lta ta m i w łasnych b ad a ń zdecydo w ałem się uporządkow ać przytoczone cechy i cechy w yliczone przez resp o n d en tó w pod nazw ą sugestyw ność, su g estia i autosugestia, zgod nie z treśc ią tych pojęć podaw anych przez słow niki psychologiczne (por. np. H. B. E nglish i A. Ch. E nglish 1958; J. D rever 1964; L. Ph.
3.9. T o le ra n c ja i dialog
P a sjo n a t n atch n io n y dzięki szerokiem u polu św iadom ości (L) posiada duże zdolności psychologicznie („zna się na ludziach”). P o tra fi być to le ran c y jn y . Nie je st skłonny do fa n a ty z m u czy tzw. „w ietrzen ia w rogów ” i różnych form dyskrym inacji.
W rozm ow ie k o n tro lu je zarów no to, co m ów i jak i odbiór p rzek azy w an e j treści. U nika zazw yczaj rzu to w a n ia sw oich przeżyć (projekcji). Z w ykle darzy zaufaniem szerokie grono osób i um ie zaakceptow ać w ysuw ane przez nie koncepcje, ro zw iązan ia czy drogi życiowe.
4. PER SPEK TY W Y DALSZYCH BADAN
P rzed staw io n y pow yżej opis p a s jo n a ta nntchnionego je st pierw szą próbą dokładniejszej c h a ra k te ry sty k i tego typu. Nie jest w ięc w yczer pu jący i dom aga się dalszych badań. D otychczas nie obliczyłem k o rela cji m iędzy poszczególnym i cecham i p a s jo n a ta natchnionego, poniew aż py ta n ia robocze stanow iące podstaw ę w yw iadu były o tw arte. N astępny etap b ad a ń poległby n a ułożeniu listy p y ta ń zam kniętych, sk ateg o ry zo w anych i obliczeniu w spółczynnika k o rela cji m iędzy w yszczególnionym i dziew ięciom a cecham i om aw ianego podtypu.
W to k u o p racow yw ania w yłoniły się rów nież ciekaw e zagadnienia dotyczące pew nych cech w spólnych p a sjo n a ta natchnionego z innym i typam i psychicznym i. Oto n ie k tó re z nich.
P a sjo n a t n atchniony i se n ty m e n taln y m arzyciel m a ją tę sam ą s tru k tu rę: ES + L 20. P o w staje p y ta n ie: czy „idealizm ” życiow y pierw szego m a coś w spólnego z m arzy cielstw em drugiego typu? O baj są u k ie ru n k ow ani na „inny św ia t” z tą różnicą, że sen ty m e n taln y m arzyciel jest nA (dlatego jego u k ie ru n k o w a n ie pozostaje m arzeniem , czymś co się nie spełni, co je st iluzoryczne) a p asjo n at n atch n io n y je st A (dlatego sw oje „m arzen ie” urzeczyw istnia). G dyby się udało zbadać treść m a rz eń senty m en taln eg o m arzy ciela i u stalić czy nie są one ta k ie sam e ja k p a sjo n a ta natchnionego, m ożna by stw ierdzić, że obaj są „id ea lista m i” z tą różnicą, że „idealizm ” p a sjo n a ta natchnionego jest rea liza cy jn y a sen ty m en taln eg o m arzy ciela — a sp ira cy jn y 21.
Ze w spólnej z se n ty m e n taln y m m arzycielem s tru k tu ry ES 4- L w y n ik a jeszcze problem zachow ania się p a sjo n a ta natchnionego wobec bardzo dużych przeszkód. Je śli byłby on ty p em o zm niejszonej a k ty w ności (np. rzędu 6 p u n k tó w )22 czy nie może się w ów czas zdarzyć, że zaw iedziony niezrozum ieniem , ro zczarow any niepow odzeniam i ew en tu a ln ie zm ęczony burzliw ym i kolejam i życia zacznie się w końcu izolo
H a rrim a n 1947; W. Szew czuk 1979; J. P ie te r 17963; W. O koń 1984). W y d aje m i się, że dzięki te j sy stem aty zacji m ożna lep iej zrozum ieć jed n ą z isto tn y ch k o rela cji szerokiego pola, a tym sam ym głębiej w n ik n ąć w m echanizm działan ia p a s jo n a ta natchnionego.
20 P a sjo n a t posiada w spólną z se n ty m e n taln y m g rupę ES. G ru p a ta połączona z L (szerokim polem św iadom ości) sk ie ro w u je je dnostkę w stro n ę „innego św ia ta ”.
21 Z jaw isko podobne zachodzi w w y p ad k u am bicji: am b icja p asjo n ata jest re a liz a c y jn a zaś se n ty m e n taln e g o — aspiracyjna.
22 Z n a tu ry sw ej p asjo n at w obliczu tru d n o ści w zm aga swe działanie (skutek A).
w ać a n aw e t zm ierzać w k ie ru n k u m iz a n tro p ii23 w łaściw ej se n ty m e n ta ln e m u m arzycielow i? W ydaje m i się że zw łaszcza dla p o pulacji p o l sk iej, w k tó re j — ja k to w y n ik a z m oich b a d a ń — przew ażają se n ty m e n ta ln i i słabi p asjonaci rozw iązanie te j k w estii byłoby pożyteczne. M ogłoby n aw e t posłużyć w y jaśn ien iu p ew nych w y d arze ń h isto ry cz nych u .
P ra c a n ad opracow aniem p o dtypu p a s jo n a ta natchnionego u ja w n iła rów nież słabości typologii lesenow skiej w dziedzinie typów pośrednich, N ależałoby spraw dzić czy dla każdego ty p u — w zorca są w y starczająco d obrze sc h arak te ry z o w an e w szystkie em pirycznie w y stę p u jąc e jego pod- t y p y 25· Rodzi się rów nież pytan ie, czy inne ty p y psychiczne m ożna podzielić n a silne i słabe (tak, ja k to uczyniłem w w y p ad k u pasjonata).
B IB LIO G R A FIA
I. P ra c e z z a k resu typologii L e S en n e’a
B erger G.: T ra ité p ratique d ’analyse d u caractère, P a ris 1958. G ex M.: T est caractériel pour un diagnostic rapid, P a ris 1953. G ex M.: G rille ou questionnaire?, L a caracteriologie, n r 2(160). Le S enne R.: T ra ité de caractérologie, P a ris 1957.
M ucchielli R.: Psychologie pratique des élèv es de 7 à 12 ans, P aris 1958.
M ucchielli R.: La caractérologie a l'age scien tifiq u e, N euchâtel 1961. V incent R., M ucchielli R.: C o m m ent connaître vo tre enfant?, P aris 1974. B udzyński Κ.: Próba oceny w artości d ia g n o styczn ej kw estionariusza
G. Bergera, W arszaw a 1975 (mszp ATK).
D ębska B.: D yspozycje ch a ra kteru w u ję ciu S z k o ły L e S en n e ’a, W a r szaw a 1978 (mszp. ATK).
S iek S.: W yb ra n e m eto d y badania osobowości, W arszaw a 1983.
T arn o w sk i J.: Typologia c h a ra k te ru pom ocą dla k a te c h e ty i spow ied
n ika, w: J. D ajczak (red.) Rozw ażania d u szp a stersk o -ka te ch e tyc zn e,
P o zn ań 1967.
T arn o w sk i J.: Z ta jn ik ó w naszego „ja" — typologia osobowości w e
d ług R. L e S e n n e ’a, P oznań 1987.
II. S łow niki psychologiczne
D re v er J.: A D ictionary of psychology, Baskeirville 1984.
E nglish A. Ch.: A C om prehensive D ictionary of Psychological and
P sychoanalytical T erm , N ew Y ork 1958.
H a rrim a n L. Ph.: D ictionary o f P sychology, N ew Y ork 1947. O koń W.: S ło w n ik pedagogiczny, W arszaw a 1984.
P ie te r J.: S ło w n ik psychologiczny, W arszaw a 1963. Szew czuk Κ.: S ło w n ik psychologiczny, W arszaw a 1979.
13 M izan tro p ia w łaściw a każdem u se n ty m e n taln e m u , a m arzycielow i w szczególności, dysponuje je dnostkę od o dsuw ania się od ludzi i n ie chęci do nich.
24 In te re s u ją c e np. je st p y ta n ie czy skłoność do idei m esjanistycznych w Polsce, ro m an ty zm p o w sta ń w iąże się z obecnością w p o pulacji p o l sk ie j słabych p asjo n ató w natchnionych.
25 Osobiście zauw ażyłem b ra k d o k ła d n ej c h a ra k te ry sty k i podtypów flegm atyka.
A NEKS
P y ta n ia robocze służące ro zpoznaniu cech w y stę p u jąc y ch u p a sjo n a ta natchnionego.
N asza rozm ow a służy b ad a n io m psychologicznym . P y ta n ia k tó re będę Ci za d aw ał m a ją c h a ra k te r czysto naukow y. O znacza to, że T w oje w y pow iedzi nie będ ą przeze m nie oceniane i nie p o dlegają żadnym sa n k cjo m społecznym . Je śli n a jak ieś p y ta n ie nie będziesz p o tra fił odpow ie dzieć w sk u te k b ra k u odpow iednich dośw iadczeń, n ie sta w ia Cię to w n ie k o rz y stn y m św ietle. W psychologii nie m a typów — ch a ra k te ró w
czy też osobowości — d o brych lu b złych.
1. J a k w idzisz sw e naczelne za d an ie życiowe, ja k a je st tw o ja p a s ja życiow a?
2. Co uw ażasz za słuszne lu b n iep o k o jące w kontekście sw ego celu życiow ego? Czy chciałbyś tu w nieść coś now ego czy w olisz zachow ać sta tu s quo?
3. Je że li nie zadow ala Cię sta tu s quo czy czujesz się pow ołanym do sp e łn ie n ia ja k ie jś m isji m a ją c e j n a celu w ażną przem ianę?
4. K tó ry m z n astęp u jący c h słów określiłbyś sw oją postaw ę życiow ą: ty p zachow aw czy (konserw atysta), an a rch ista, p re k u rso r now ego (pro rok), refo rm a to r, rew o lu cjo n ista, k o n te sta to r.
5. Czy w rea liza cji sw oich ideałów refo rm isty czn y ch n a tra fia sz na sprzeciw ? Je śli ta k , czy pow oduje to k o n flik ty i „burze” w bliższym lub dalszym otoczeniu?
6. Czy p o trafisz w czuć się w przeżycia psychiczne (w psychikę) d ru giego człow ieka i odziaływ ać n a nią; czy w y d aje ci się, że m asz w pływ n a in n y c h i w ja k im stopniu?
7. Czy w czuw ając się w psychikę innych osób łatw o ci je st p rzy jąć ich opinię i sugestię (jeśli je uw ażasz słuszne)?
8. Czy um iesz k ierow ać sw oim i m yślam i i sta n am i psychicznym i, np. św iadom ym ak tem w oli sugerow ać sam em u sobie b ard z iej pozytyw ne p a trz e n ie n a rzeczyw istość?
9. Czy p o trafisz dopasow ać się do a k tu a ln e j sy tu a cji i bez tru d u za g rać za d an ą sobie rolę?
10. J a k tra k tu je s z in n y c h ludzi i ich poglądy? Czy jesteś w rogi, nieufny, ew e n tu aln ie obojętny, a m oże rac zej życzliwy, skłonny do to le r a n c ji i dialogu?
