Polski cmentarz w Jerozolimie : Polacy pochowani na cmentarzu katolickim na górze Syjon

w Jerozolimie

Polski cmentarz w Jerozolimie

Polacy pochowani na cmentarzu katolickim

na górze Syjon

Kraków 2009

Recenzja: dr hab. Andrzej L. Sowa Redakcja: Stanisław Warżel Korekta: Stanisław Warżel

© Copyright by Uniwersytet Jagielloński

© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

Publikacja wydana ze środków przeznaczonych na badania własne Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

ISBN 978-83-62261-00-0

Projekt okładki: Anna Siermontowska-Czaja Fotografia na ostatniej stronie okładki:

Majolikowa tablica z tekstem „Magnificat” w języku polskim, znajdująca się na dziedzińcu franciszkańskiego kościoła Nawiedzenia w Ain Karem (fot. autora)

Skład i łamanie:

Studio Poligraficzne Dorota Słomińska Kraków, tel. 0602 677 488

Druk i oprawa:

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. (12) 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

z siedzibą w Instytucie Historii UJ ul. Gołębia 13

31-007 Kraków

www.iagellonica.com.pl

1. Wstęp... 7

2. Polacy w Ziemi Świętej... 10

3. Polska kwatera na cmentarzu katolickim w Jerozolimie... 24

a) z kart historii... 24

b) charakterystyka obiektu... 40

c) polskie groby w innych częściach cmentarza... 48

4. Uwagi dotyczące edycji inskrypcji... 50

a) zasady edycji... 50

b) wykaz skrótów... 51

5. Teksty inskrypcji... 52

a) polska kwatera cmentarza... 52

b) pozostała część cmentarza... 87

6. Alfabetyczny wykaz pochowanych... 94

7. Aneks (dokumenty)... 97

8. Bibliografia... 125

9. Summary... 135

10. Wykaz tabel... 137

11. Wykaz planów... 137

12. Spis ilustracji (w tekście)... 137

13. Indeks osób... 139

1. Wstęp

Polskie groby na obczyźnie są ważnym składnikiem naszej narodowej pamię ­ ci. Pokazują przeszłość, często trudną i dramatyczną, a równocześnie odsłaniają losy poszczególnych osób i tych bardziej, i tych mniej znanych. Tam jest nasza historia. Wśród nekropolii, rozsianych poza granicami Ojczyzny, miejsce szcze­

gólne zajmuje, niedawno gruntownie odnowiona, polska kwatera cmentarza ka ­ tolickiego w Jerozolimie, na górze Syjon. Kwaterę tę, z uwagi na jej rozmiary i wyodrębnioną lokalizację, nieoficjalnie nazywano „cmentarzem polskim” .

Spoczywa tu 86 osób zmarłych na przestrzeni przeszło 60 lat. W większości są to uchodźcy z czasów drugiej wojny światowej, żołnierze i członkowie ich rodzin, którym nie było dane powrócić z wojennej tułaczki do wolnej Oj­

czyzny. Jest wśród nich wiele postaci znaczących. Swój nagrobek mają tu m.in. ostatni przedstawiciel niepodległej Rzeczypospolitej w Jerozolimie konsul Aleksy Wdziękoński, współtwórca legendy Legionów Polskich Karol Krzewski („Kapral Szczapa ”), pierwszy rektor Polskiej Misji Katolickiej w Ziemi Świętej ks. Stefan Pietruszka-Jabłonowski. Obok nich spoczywają oficerowie Samo ­ dzielnej Brygady Strzelców Karpackich i armii gen. Władysława Andersa, przedstawiciele wychodźczych elit, dyplomaci, urzędnicy państwowi i ziemia­

nie. Ludzie o życiorysach niepowszednich, patrioci.

Już ta garść informacji wskazuje, że „polskie groby na Syjonie ” z pewnością zasługują na odrębną publikację, której dotąd nie posiadały. Szkoda, że tak rzad­

ko zaglądają tu coraz liczniej pielgrzymujący do Ziemi Świętej nasi rodacy.

A przecież cmentarz ten, malowniczo położony na zboczu góry Syjon, znajduje się bardzo blisko jerozolimskiego Starego Miasta.

Groby Polaków w Jerozolimie stanowią integralną część polskich losów w Świętym Mieście i jego okolicy. W okresie drugiej wojny światowej i kilka lat po jej zakończeniu, istniało tu niewielkie, ale prężne polskie środowisko, którego ślady przetrwały do dzisiaj. W niniejszym opracowaniu starano się uwzględnić ten kontekst. Toteż pierwszą część pomyślano jako, zwięzłą z konieczności, opo ­ wieść o Polakach w Ziemi Świętej, od czasów średniowiecza po współczesność.

Ze zrozumiałych względów najbardziej rozbudowano wątki związane z przyby ­

ciem i obecnością w Palestynie uchodźców wojennych w latach 1939-1948. Zie ­

mia ta była wtedy, przez pewien czas, jednym z najważniejszych skupisk pol ­

skiego uchodźstwa niepodległościowego. Osobno przedstawiono dzieje polskiej

kwatery cmentarza oraz podjęto próbę jej ogólnej charakterystyki. Wśród poru ­

Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

szonych wątków znalazły się m.in. układ przestrzenny nekropolii, chronologia pochówków, przynależność społeczno-zawodowa i wiek pochowanych, charak ­ ter i zróżnicowanie napisów, znajdujących się na płytach nagrobnych.

Zasadniczą częścią opracowania jest edycja tekstów inskrypcji nagrobnych.

Przytoczono je w porządku chronologicznym i z zachowaniem oryginalnego układu. Poszczególne inskrypcje odpowiednio oznaczono tak, by bez problemu można było je zlokalizować na dołączonym orientacyjnym planie nekropolii.

Edycję uzupełniono szeregiem przypisów merytorycznych i źródłowych.

Informacje zawarte w tekstach napisów, na ile to było możliwe, starano się poddawać krytycznej analizie. Podjęto również próbę zebrania konkretnych da ­ nych biograficznych o pochowanych osobach. W tym celu przeprowadzono kwerendę źródłową. Najistotniejsze znaczenie miały poszukiwania w Londynie

— w zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego oraz w Bi ­ bliotece Polskiej w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym. W pierwszej z wymienionych placówek przechowywane są m.in. dokumenty wytworzone przez Komitet Polskich Uchodźców w Jerozolimie oraz Katolickie Duszpaster ­ stwo Polskie w Palestynie, w tym (fragmentaryczna niestety) ewidencja urodzin, chrztów i zgonów. Z kolei kwerenda w Bibliotece Polskiej w Londynie umożli­

wiła dotarcie do szeregu unikalnych tytułów prasowych i druków ulotnych, wy­

dawanych przez polskich uchodźców na Bliskim Wschodzie w latach wojny ituż po niej. Dużą wartość dla historyka ma Archiwum Osobowe Emigracji im. Bohdana Jeżewskiego, obszerny zbiór nekrologów i informacji biograficz­

nych o Polakach zmarłych poza granicami Kraju. Kartoteka, uzupełniana na bie­

żąco, obejmuje aktualnie kilkanaście tysięcy nazwisk 1 .

1 Twórcą Archiwum Osobowego Emigracji był Bohdan Olgierd Jeżewski (1900-1980), dzien­

nikarz, bibliograf i wydawca, od 1940 r. zamieszkały w Wielkiej Brytanii. Przez dziesięciolecia gromadził drobiazgową dokumentację dotyczącą życia i działalności Polaków na obczyźnie. Po jego śmierci zbiory trafiły do Biblioteki Polskiej w Londynie. Najważniejszym dziełem Jeżewskie­

go był Rocznik Polonii, wydawany w latach 1947-1959 (ukazało się w sumie 7 tomów). Wydaw­

nictwo to przynosiło szczegółowe informacje o Polonii na całym świecie. S.S. Nicieja, Bohdana Jeżewskiego Archiwum Osobowe Emigracji [w:] Biblioteka Polska w Londynie 1942-1992. Komi­

tet red. Z. Jagodziński et al., Londyn 1993, s. 85-87.

Wykorzystano również dokumentację dotyczącą inwentaryzacji i renowacji polskiej kwatery cmentarza w 2006 r. Autorem projektu była arch. Krystyna Malkiewicz z Wrocławia, a inwestorem Konsulat Polski w Tel Awiwie. Doku ­ mentacja ta przechowywana jest w Wydziale Konsularnym Ambasady Rzeczy ­ pospolitej Polskiej w Izraelu i została mi udostępniona dzięki życzliwości Pana konsula Janusza Połowniaka, kierownika Wydziału.

Z tytułów prasowych najbardziej pomocna okazała się „Gazeta Polska.

Dziennik Informacyjny Polaków na Bliskim Wschodzie ”. Pismo to było wyda­

wane w Jerozolimie w latach 1941-1948 i jest bardzo ważnym źródłem do dzie­

jów polskiego wychodźstwa w Palestynie. Na jego łamach ukazywały się m.in.

nekrologi i wspomnienia pośmiertne o zmarłych przedstawicielach tej uchodź­

czej społeczności. Niejednokrotnie materiały te (obok inskrypcji nagrobnej) to jedyny ślad umożliwiający ustalenie przynajmniej niektórych wątków biografii postaci mniej znanych.

W nakreśleniu kontekstu historycznego pomogło sięgnięcie do publikacji książkowych, w pierwszym rzędzie wspomnień oraz monografii. Ich wykaz Czytelnik znajdzie na końcu niniejszego opracowania.

Pracę uzupełnia Aneks, w którym zamieszczono niepublikowane dotąd doku­

menty. Są wśród nich m.in. materiały związane z głośną swego czasu sprawą zabójstwa w lutym 1948 r. byłego konsula RP w Jerozolimie Witolda Hulanic ­ kiego i dziennikarza Stefana Arnolda.

Mimo podjętych starań nie o wszystkich osobach pochowanych w polskiej kwaterze udało się znaleźć konkretne informacje. Toteż z wdzięcznością przyj- mę każdą wiadomość, która uzupełni lub skoryguje tę pracę. Być może, zapro­

ponowany przez piszącego te słowa, sposób edycji tekstów nagrobnych nie za ­ dowoli specjalistów w tej dziedzinie. Świadomie decydując się na taki, a nie inny układ książki kierowałem się chęcią nadania jej większej przejrzystości, a także zainteresowania szerszego grona Czytelników, w tym, coraz liczniej od ­ wiedzających Jerozolimę, naszych Rodaków.

Pragnąłbym podziękować tym wszystkim, wobec których podczas powsta ­ wania tej pracy zaciągnąłem dług wdzięczności. Nieoceniona pomoc, uśmiech i życzliwość ze strony pracowników Biblioteki Polskiej POSK w Londynie, In ­ stytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego oraz biblioteki Instytutu Histo­

rii UJ zaoszczędziły mi wielu godzin pracochłonnej kwerendy. Serdecznie dzię ­ kuję Ojcu Jerzemu Krajowi OFM z Kustodii Ziemi Świętej za udostępnienie mi swoich zbiorów dotyczących polskiej kwatery cmentarza w Jerozolimie, w tym licznych fotografii. Za trud lektury maszynopisu i rzeczowe uwagi chciałbym podziękować koledze dr. Rafałowi Kosińskiemu z Uniwersytetu w Białymsto­

ku oraz Recenzentowi wydawniczemu dr. hab. Andrzejowi L. Sowie z Uni ­ wersytetu Jagiellońskiego. Podziękowania zechcą przyjąć również Pani arch.

Krystyna Malkiewicz za zgodę na wykorzystanie opracowania Jej autorstwa, dr Roman Baron z Akademii Nauk Republiki Czeskiej w Pradze za konsultacje w zakresie inskrypcji w języku czeskim, mgr Ewa Węgrzyn za pomoc w wyko ­ naniu fotografii cmentarza oraz za życzliwość — Siostra Sabina Rojek FMM z Jerozolimy, Siostry Elżbietanki ze Starego i Nowego Domu Polskiego w Jero­

zolimie, Konsul Janusz Połowniak z Tel Awiwu, Państwo Wanda Jankowska i Don Legg z Londynu, dr Stanisław Szuro z Krakowa oraz Pan Tomasz Tekieli z UJ. Osobne podziękowania należą się dyrektorowi Instytutu Historii UJ prof.

Stanisławowi A. Sroce za zachętę do napisania tej książki i wsparcie finansowe pozwalające pokryć koszta wyjazdów do Izraela. Praca ukazała się dzięki życz­

liwości władz Wydziału Historycznego UJ oraz Towarzystwa Wydawniczego

„Historia Iagellonica”.

10 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

2. Polacy w Ziemi Świętej

Dla chrześcijan Ziemia Święta ma znaczenie szczególne jako Ojczyzna Chry­

stusa i miejsce uświęcone obecnością Boga. Ziemia ta, jak żadna inna na świe- cie, rozpalała emocje i pobudzała wyobraźnię.

Polacy docierali tu już od średniowiecza, ale aż do XX w. nie wytworzyli większych skupisk 1. Jedni przybywali jako pielgrzymi, inni — jak syn Bolesła ­ wa Krzywoustego, książę Henryk sandomierski — uczestniczyli w wyprawach krzyżowych w obronie Ziemi Świętej. Pielgrzymowali tu m.in. historyk Jan Dłu ­ gosz (1415-1480), kaznodzieja i profesor Akademii Krakowskiej św. Jan Kanty (1390-1473), późniejszy hetman wielki koronny Jan Tarnowski (1488-1561).

Najbardziej znana była religijna wyprawa księcia Mikołaja Krzysztofa Radzi­

wiłła „Sierotki” w latach 1582-1584, który pozostawił barwną relację, cieszącą się w swoim czasie olbrzymią popularnością 2. Gdy w epoce romantyzmu wzro­

sło zainteresowanie Orientem obok pątników coraz częściej interesowali się nią podróżnicy. Podróż taką odbył m.in. wieszcz Juliusz Słowacki, a jej owocem jest wydany pośmiertnie poemat dygresyjny Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu.

Przez Palestynę przewinęli się też Polacy pozostający w służbie tureckiej — żołnierze, inżynierowie, lekarze — po części polityczni emigranci. Kraj ten od XVI w. był częścią Turcji sułtańskiej, która w okresie zaborów Rzeczypospolitej odgrywała znaczącą rolę w polskich planach jako potencjalny przeciwnik Rosji.

1 Szerzej zob. J. Bystroń, Polacy w Ziemi Świętej, Syrji i Egipcie 1147-1914, Kraków 1930;

S.A. Korwin, Stosunki Polski z Ziemią Świętą, Warszawa 1958, s. 37-176; A. Klugman, Polonica w Ziemi Świętej, Kraków 1994, s. 5-28; Polacy jerozolimscy. Echa minionych lat, „Gazeta Polska”

(Jerozolima), 6 VIII 1941, s. 3. Syntetyczny zarys w Encyklopedii Katolickiej, t. VII, Lublin 1997, kol. 1193-1195 (M. Wójcik, Jerozolima. Polonika).

2 Relacja ukazała się pierwotnie w wersji łacińskiej (1601), a następnie w języku polskim jako Peregrynacja albo podróżowanie do Ziemi Świętej (1607). Wydanie z 1962 r. pt. Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu (Warszawa 1962). Zob. J. Bystroń, op.cit., s. 28-40.

3 W pierwszych zbiorowych pielgrzymkach, zorganizowanych przez franciszkanów z Komisa­

riatu Ziemi Świętej dla Galicji w 1907 i 1909 r., wzięło udział łącznie prawie 1000 osób. Dla uczestniczących w nich Polaków było to duże przeżycie duchowe i patriotyczne. Z. Janicki, Pierw­

sza polska pielgrzymka do Ziemi Świętej 1907 r [Kraków 1907]; tegoż, Wspomnienia II Polskiej Pielgrzymki do Św. Ziemi w r 1909, Kraków 1910. Autor był wicekomisarzem Komisariatu Ziemi Świętej dla Galicji. Por. też J. Wiśniewski, Pamiętnik podróży do Ziemi Świętej, Warszawa 1908.

Chociaż Polacy od wieków odwiedzali Grób Boży, nie posiadali swojego ho ­ spicjum w Jerozolimie. Jego utworzeniu nie sprzyjał czas rozbiorów. Tymcza­

sem rosła liczba pątników, którym należało zapewnić opiekę 3. Pierwsza próba

zorganizowania schroniska dla polskich pielgrzymów, podjęta przez franciszka ­

nina o. Jukundyna Bielaka w 1876 r., nie okazała się trwała, gdyż po wyjeździe duchownego w 1894 r. placówka ta, borykająca się z różnymi trudnościami, przestała pełnić rolę polskiego hospicjum4.

4 Schronisko zajmowało nieduży piętrowy budynek opodal Bazyliki Grobu Świętego. Ojciec Jukundyn Bielak (imię świeckie Antoni, 1834-1900) święcenia kapłańskie przyjął w 1857 r. w Lu­

blinie. Zagrożony zesłaniem na Syberię, za udział w manifestacjach patriotycznych w 1861 r., wy­

jechał do Rzymu. Po złożeniu stosownego egzaminu, w 1862 r. jako misjonarz apostolski i apo­

stolski penitencjarz przybył do Jerozolimy. Przez wiele lat pracował w sekretariacie Kustodii Ziemi Świętej, opiekował się polskimi pielgrzymami. Chory, w 1895 r. powrócił do Krakowa. Zo­

stał pochowany w grobowcu franciszkanów-reformatów na Cmentarzu Rakowickim. A. Szteinke, O. Jukundyn Bielak O.F.M. (1834-1900) i jego działalność w Ziemi Świętej, „Nasza Przeszłość.

Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, t. 55, Kraków 1981, s. 179-214; bio­

gram w Encyklopedii Katolickiej, t. II, Lublin 1985, kol. 530 (autor: J. Szteinke).

5 Siostra Innocenta Gierszewicz (imię świeckie Maria, 1883-1947) do Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety wstąpiła w 1905 r. W marcu 1931 r. razem z dwiema innymi siostrami została wysłana do Jerozolimy, by objąć opiekę nad Domem Polskim. Jako przełożona placówki przebywała w Ziemi Świętej do 1947 r. Zmarła w czasie pobytu w Poznaniu. Pod jej kierownictwem Stary, a następnie Nowy Dom Polski stały się ważnym ośrodkiem życia polskiego w Palestynie, szcze­

gólnie w latach drugiej wojny światowej. W pamięci tych, którzy ją znali, zapisała się jako osoba o nieprzeciętnej indywidualności i poświęceniu. [Ks. D.], Śp. Matka Innocenta. Przełożona Domu Polskiego w Jerozolimie, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, R. II, Kraków 1949, s. 296-299; F. Ziebu- ra, Śp. Matka Innocenta i jej dzieło, „Narodowiec” (Lens), 20 VI 1962, s. 6; biogram w Encyklope­

dii Katolickiej, t. V, Lublin 1989, kol. 1066.

6 Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (dalej IPMGS), A. 77/2, „Dom Polski” Jerusalem (ulotka informacyjna); A. Borkowski, Przewodnik po Ziemi Świętej, Jerozolima 1942, s. 213; A. Klugman, op.cit., s. 33-38; Encyklopedia Katolicka, t. VII, kol. 1194 (tu informa­

cja, jakoby prowadzenie placówki przejęły elżbietanki śląskie). O powodach zakupu domu w Jero­

zolimie i przeznaczenia go na polskie hospicjum ks. M. Pinciurek napisał w broszurze: Jubileusz

— dwadzieścia pięć lat pobytu w świętem mieście Jeruzalem, Jeruzalem [1926]. Zgromadzenie Sióstr św. Elżbiety (Congregatio Sororum a Sancta Elisabeth, CSSE) powstało w połowie XIX w., łączy służbę Bogu z posługą człowiekowi. Siostry pracują m.in. jako pielęgniarki, katechetki, pro­

wadzą domy dziecka, domy opieki, zakłady wychowawcze.

Kolejną próbę podjął ks. Marcin Pinciurek, syn chłopa spod Biłgoraja.

W 1908 r. częściowo z własnych oszczędności, a częściowo z zebranych skła ­ dek, zakupił niewielki piętrowy budynek w chrześcijańskiej dzielnicy Starego Miasta w Jerozolimie i zaadaptował go na „Dom Polski ”, który bardzo szybko stał się punktem oparcia dla Polaków-katolików. Ks. Pinciurek zarządzał nim do swej śmierci w 1930 r. By zabezpieczyć dalsze jego istnienie zapisał hospicjum w testamencie, na rzecz Narodu Polskiego, pod opiekę prymasa ks. kardynała Augusta Hlonda. Prymas bezpośrednie prowadzenie Domu powierzył polskim siostrom ze Zgromadzenia Zakonnego Sióstr św. Elżbiety (prowincji poznań ­ skiej). Pierwsze trzy elżbietanki przybyły z Poznania do Jerozolimy w 1931r.

Do końca dekady przyjechały kolejne cztery (jedna powróciła). Przełożoną

Domu Polskiego została s. Innocenta Gierszewicz 5 . Siostry zabrały się bardzo

energicznie do dzieła i w krótkim czasie zapuszczony budynek przekształciły

w hospicjum z prawdziwego zdarzenia. Siostry elżbietanki opiekują się placów ­

ką, znaną dziś jako „Stary Dom Polski”, do chwili obecnej 6.

12 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

Rosnący ruch pielgrzymkowy z II Rzeczypospolitej spowodował, że niewiel ­ kie hospicjum okazało się wkrótce za ciasne. Postanowiono wybudować nowy i większy obiekt. Powstał on poza murami Starego Miasta w dzielnicy Musrara zamieszkałej w większości przez Żydów ortodoksyjnych. Środki potrzebne na zakup parceli siostry zbierały własnymi siłami, wykonując szkaplerze, organizu­

jąc kwesty itp. Duszą całego przedsięwzięcia była Matka Innocenta. W dużej mierze to dzięki niej powstała w Jerozolimie druga polska placówka. „Nowy Dom Polski ”, także prowadzony przez elżbietanki, gotowy w stanie surowym do wybuchu wojny, został wykończony przy pomocy stacjonujących w Palestynie żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich (którzy dobrowolnie opodatkowali się na ten cel) i oddany do użytku w 1943 r. W murach obydwu Domów, w latach drugiej wojny światowej, znalazło schronienie wielu polskich uchodźców — żołnierzy i osób cywilnych. Siostry prowadziły tu ochronkę dla dzieci emigrantów, udzielały pomocy ambulatoryjnej. W tamtych trudnych cza ­ sach Stary i Nowy Dom stanowiły dla licznej rzeszy tułaczy prawdziwą ostoję polskości i były kawałkiem Polski na obczyźnie. Tam miały miejsce uroczysto­

ści narodowe, odbywały się odczyty, schodziła się cała palestyńska Polonia 7 .

7 Biblioteka Polska w Londynie (dalej BPL), sygn. 1608, Nowy Dom Polski w Jerozolimie [w:] „Sprawy Bliskiego i Środkowego Wschodu” (Bejrut), t. II, nr 8-9 (20-21), 15 VI - 15 VII 1949, s. 171-172; R. Nir, Szkice z dziejów Polonii, Orchard Lake 1990, s. 439-440; S.A. Korwin, op.cit., s. 210-211; Z. Wyrzykowski, Polskie ślady na Ziemi Świętej (wywiad „Gazety Polskiej”

zks. prałatem Tomaszem Reginkiem), „Gazeta Polska”, 27 VII 1944, s. 3; Dom Polski — Izrael (http://poznan.elzbietanki.pl/kosciolowi-tab/42-dom-polski-izrael). Adresy internetowe aktualne (o ile nie zaznaczono inaczej) na dzień 3 stycznia 2010 r.

8 Szerzej zob. K. Bojko, Emigracja polskich Żydów do Palestyny i Państwa Izrael od końca wieku XIX do czasów współczesnych, „Portolana. Studia Mediterranea”, vol. 3: „Przepływ idei, ludzi i rzeczy w świecie śródziemnomorskim”, pod red. D. Quirini-Popławskiej, Kraków 2007, s. 387-403. Por. też w dalszej części rozdziału.

Wychodźstwo polskie w Palestynie okresu drugiej wojny światowej łączy w sobie kilka jakości. To czas swoistej tułaczej pielgrzymki do Ziemi Świętej, nadziei na szybki powrót do wyzwolonej ojczyzny i próby stworzenia na ob ­ czyźnie namiastki życia narodowego, swego rodzaju „Polski w Palestynie ” .

W latach wojny polskie uchodźstwo na Bliskim Wschodzie było pod wzglę­

dem znaczenia drugim, po Wielkiej Brytanii, skupiskiem polskiej emigracji nie­

podległościowej. Polacy przewinęli się przez wiele krajów tego regionu. Pale­

styna była jednym z nich. Dla wielu tułaczy Ziemia Święta, a szczególnie europejski z ducha Tel Awiw, wydawały się w jakimś sensie swojskie. W okresie międzywojennym z Polski wyemigrowało do Palestyny sto kilkadziesiąt tysięcy Żydów i sporo z nich zachowało w nowym miejscu związki z kulturą kraju swe ­ go urodzenia. Na ulicach wielu miast rozbrzmiewał język polski i można było natknąć się na szyldy i ogłoszenia w tym języku8 .

Kraj, do którego przybywali Polacy, nie był jednak ziemią spokojną. Strate­

giczne położenie oraz obecność miejsc świętych dla żydów, chrześcijan i muzuł­

manów od dawna budziły poważne sprzeczności. Zaostrzyły się one po przejęciu

w 1917r. kontroli nad Palestyną przez Wielką Brytanię. Formalnie sprawowała ona zarząd nad Ziemią Świętą z ramienia Ligi Narodów, jako terytorium manda­

towym (od 1920r.). Brytyjczycy zobowiązali się do stworzenia tutaj „żydow ­ skiej siedziby narodowej”, nie przewidzieli jednak reakcji Arabów, którzy sprze­

ciwili się napływowi Żydów, ponieważ pociągało to za sobą nieuchronną zmianę układu sił (zob. tab. 1). Konflikt arabsko-żydowski nasilał się z każdą dekadą.

Z czasem jedną z jego stron został również sam mandatariusz 9 10 . W latach czter ­ dziestych sprawa palestyńska stanowiła już bardzo poważny problem polityczny.

9 Sprawy te mogą tu być jedynie zasygnalizowane. Szerzej zob. m.in. N. Bethell, The Palestine Triangle. The Struggle between the British, the Jews, and the Arabs, 1935-48, London 1979; A.M.

Hyamson, Palestine under the Mandate, 1920-1948, London 1950; T. Segev, One Palestine, Com­

plete: Jews and Arabs under the British Mandate, London 2000.

10 R. Bachi, The Population of Israel, Jerusalem 1974, s. 399; Great Britain and Palestine 1915-1945 (ed. by The Royal Institute of International Affairs), London-New York 1946, s. 61.

11 Część spośród nich, kilkaset osób (w większości grupa uchodźców, którzy tymczasowe schronienie znaleźli na Cyprze, ówczesnej kolonii brytyjskiej), jeszcze przed końcem 1941 r. prze­

transportowano do brytyjskich ośrodków w Rodezji Północnej (obecna Zambia). E. Wróbel, J.

Wróbel, Rozproszeni po świecie. Obozy i osiedla uchodźców polskich ze Związku Sowieckiego 1942-1950, Chicago 1992, s. 142-143; R. Królikowski, Operation Polejump, „Zeszyty Historycz­

ne”, z. 14, Paryż 1968, s. 152-154.

Tab. 1. Ludność Palestyny w okresie mandatowym10

rok łącznie muzułmanie żydzi chrześcijanie inni

1922 752 048 589 177 83 790 71 464 7 617

1932 ¹ 052 872 771 174 180 793 90 624 10 281

1942 1 620 005 995 292 484 408 127 184 13 121

1947 1 933 673 1 157 423 614 239 146 162 15 849

Polscy uchodźcy wojenni przybyli do Palestyny w dwóch etapach — naj­

pierw szlakiem przez Bałkany, a następnie ze Związku Radzieckiego poprzez

Iran. Pierwszym z nich napłynęli uciekinierzy z Polski zajętej przez III Rzeszę

i ZSRR. Drugim — byli zesłańcy i więźniowie sowieckich łagrów, którym

w 1942 r. udało się wydostać z ZSRR z armią gen. Władysława Andersa. Cywil ­

ni i wojskowi uchodźcy z Polski przybywali tu już od jesieni 1939 r. Najpierw ci

ewakuowani na Węgry i do Rumunii, a po niemieckiej agresji na Jugosławię

i Grecję w kwietniu 1941 r. także z innych krajów bałkańskich. Część napłynęła

samorzutnie rozmaitymi sposobami, większość jednak zorganizowanymi przez

rząd gen. Władysława Sikorskiego transportami uchodźczymi via Turcja i stąd

statkami do Hajfy. Dalszy pobyt Polaków na Węgrzech i w Rumunii, szczególnie

po przystąpieniu jesienią 1940 r. tych krajów do Paktu Trzech, stwarzał dla

uchodźców (wśród których byli urzędnicy państwowi, działacze polityczni i ofice ­

rowie) poważne niebezpieczeństwo. Ogółem do połowy 1941 r., w porozumieniu

z władzami brytyjskimi, ewakuowano do Palestyny około 3 tys. osób cywilnych11 .

14 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani.

Równocześnie trwała rekrutacja żołnierzy do formowanej Brygady Strzelców Karpackich (od 12 stycznia 1941 r. Samodzielnej Brygady Strzelców Karpac­

kich). Początkowo formacja ta była organizowana za zgodą władz francuskich na terytorium mandatowym w Syrii. Po kapitulacji Francji, została przeniesiona do Palestyny pod dowództwo brytyjskie, gdzie uzyskała status samodzielnej jed­

nostki wojskowej 12.

12 Ośrodek Zapasowy brygady znajdował się w Latrun (między Jerozolimą a Tel Awiwem).

Szerzej zob. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich w dziesięciolecie jej powstania. Zbioro­

wa praca historyczna i literacka żołnierzy S.B.S.K., Londyn 1951; M. Młotek, Krótki zarys historii Brygady Strzelców Karpackich 1940-1942, Londyn 1989; Z. Picheta, Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich: 2 IV1940 - 2 V1942. Spis żołnierzy, Londyn [ca 1998] (wykaz zawiera 5885 nazwisk). Por. też wspomnienia dowódcy: S. Kopański, Wspomnienia wojenne 1939-1946, Warszawa 1990, rozdz. „Z Brygadą Karpacką na Lewancie”, s. 110-128.

13 Pomoc uchodźcom żydowskim z Polski, „Gazeta Polska”, 5 VIII 1941, s. 3.

14 IPMGS, A. 11E/1230, Sytuacja Polaków w Palestynie (sprawozdanie z 16 II 1948 r.); BPL, 1608, Dane o Polakach i obywatelach R.P. w Palestynie (Styczeń 1948) [w:] „Sprawy Bliskiego i Środkowego Wschodu. Miesięczny Komunikat Wewnętrzny Spółki Wydawniczej „REDUTA”

wJerozolimie”, no 4, 16 I 1948, s. 4; J. Draus, Oświata i nauka polska na Bliskim i Środkowym Wschodzie 1939-1950, Lublin 1993, s. 16-19, 25-28.

Liczba Polaków w Ziemi Świętej wzrosła po ewakuacji z ZSRR w 1942 r.

armii gen. Andersa. Wprawdzie cywile tymczasowe schronienie znaleźli w Ira­

nie, ale w kraju tym trudno było stworzyć należyte warunki dla tak dużej liczby osób. Dlatego kierowano ich dalej — do Afryki, Indii, Nowej Zelandii, Meksyku i Palestyny. Do tej ostatniej do końca wojny ewakuowano łącznie 3712 uchodź­

ców cywilnych. Znaczący odsetek stanowiła wśród nich inteligencja — nauczy ­ ciele, inżynierowie, lekarze, naukowcy, dziennikarze, prawnicy, artyści. Opiekę nad uchodźcami roztoczyła podległa władzom RP w Londynie Delegatura Mini­

sterstwa Pracy i Opieki Społecznej z siedzibą w Jerozolimie i jej Ekspozytura w Tel Awiwie. Z różnych form pomocy Delegatury w sierpniu 1944 r. miało ko ­ rzystać prawie 6 tys. osób (por. tab. 2). Obywatelami polskimi pochodzenia ży­

dowskiego zaopiekowały się także organizacje żydowskie13.

Tab. 2. Polscy uchodźcy cywilni w Palestynie w latach 1941-1948 14 koniec 1941 — około 2200 osób

czerwiec 1943 — 5918

styczeń 1944 ^{— 4655}

sierpień 1944 ^— 5912

czerwiec 1945 — 7208

lipiec 1947 — około 3300

styczeń 1948 — 1183

16 lutego 1948 — około 600

Równocześnie z uchodźcami cywilnymi do Palestyny przybywali także pol ­ scy żołnierze. W maju 1942 r., w wyniku połączenia Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich z jednostkami piechoty ewakuowanymi z ZSRR, powsta ­ ła 3 Dywizja Strzelców Karpackich, która jednak wkrótce, jesienią tego roku, przeszła do Iraku, gdzie weszła w skład formowanej Armii Polskiej na Wscho ­ dzie (APW). W sierpniu i wrześniu 1943 r. z Iraku przegrupowano do południo­

wej Palestyny wyodrębniony z APW 2. Korpus Polski gen. W. Andersa. Oddzia ­ ły polskie, liczące w sumie prawie 53 tys. żołnierzy, rozmieszczono między Tel Awiwem a granicą z Egiptem i, w sensie operacyjnym, podporządkowano do ­ wództwu brytyjskiemu. Celem przegrupowania było nadanie oddziałom goto ­ wości bojowej i przygotowanie do działań zbrojnych na froncie włoskim, dokąd skierowano je, przez Egipt, na przełomie 1943 i 1944r. Na miejscu pozostał trzeci rzut APW (jednostki pomocnicze, szkoły junackie, zakłady służby zdro ­ wia itp.) przemianowany w 1944 r. w Jednostki Wojskowe na Środkowym Wschodzie. Stacjonowały one m.in. także w Palestynie15 .

15 Szerzej zob. B. Wroński, Wojsko Polskie na Środkowym Wschodzie [w:] Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. T. 2, Kampanie na obczyźnie, cz. 2, wyd. Komisja Historyczna Pol­

skiego Sztabu Głównego w Londynie, Londyn 1975, s. 299-344; P. Żaroń, Armia Andersa, Toruń 1996, s. 155-196; K. Jarkiewicz, Polskie ślady. Pobyt 2 Korpusu gen. Andersa w Palestynie, „Zie­

mia Święta” (Kraków) 1999, nr 4, s. 54. Por. też W. Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnie­

nia z lat 1939-1946, Londyn 1959, rozdz. „Na Bliskim Wschodzie”, s. 143-182 (wyd. krajowe, Bydgoszcz 1989).

16 Według danych z 1944 r. Tel Awiw liczył wtedy 166,7 tys. mieszkańców, Jerozolima — 157,1 tys. The Statesman ’s Year-Book. Statistical and Historical Annual of the States of the World for the year 1947, ed. S.H. Steinberg, London 1947, s. 213.

Najwięcej polskich uchodźców cywilnych w Ziemi Świętej osiadło w Tel Awiwie i Jerozolimie, największych miastach tego kraju 16 . Mniejsze skupiska istniały w Rechowot i Jaffie koło Tel Awiwu, w Hajfie oraz w rejonie Jerozolimy

— w Ain Karem, Betanii, Betlejem i Ramallah. Polacy rozwinęli szeroką aktyw ­ ność społeczno-kulturalną i oświatową. Mobilizowały ich do tego tęsknota za krajem, wzgląd na psychiczną kondycję uchodźców jak również pilna potrzeba zapewnienia opieki nad dziećmi i młodzieżą oraz uchronienie ich przed demora ­ lizacją i wynarodowieniem. Głód polskiego słowa był szczególnie wyraźny wśród niedawnych zesłańców i więźniów sowieckich łagrów. O powodzeniu działalności polskich środowisk zadecydował w dużym stopniu ich społeczny i zawodowy skład, w tym znaczący odsetek osób z wyższym wykształceniem, gdyż to one właśnie, w pierwszym rzędzie, w poczuciu zagrożenia emigrowały po upadku Polski.

Przez Palestynę przewinęło się w latach wojny wiele osób, które na trwałe

zapisały się w dziejach polskiej kultury i nauki. Byli wśród nich m.in. Cezaria

Baudouin de Courtenay-Jędrzejewiczowa, Roman Brandstaetter, Władysław

Broniewski, Józef Czapski, Jerzy Giedroyc, Marian Hemar, Anatol Krakowiec-

ki, Beata Obertyńska, Hanka Ordonówna, Teodor Parnicki, Stanisław Swianie-

16 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

wicz, Melchior Wańkowicz, Wiktor Weintraub. Przez czas dłuższy lub krótszy przebywali na tym terenie także znani politycy i wojskowi: generałowie Włady ­ sław Anders, Kazimierz Fabrycy, Stanisław Kopański, byli premierzy Janusz Ję- drzejewicz i Sławoj Felicjan Składkowski, wielokrotny minister rolnictwa Ju­

liusz Poniatowski i inni. Fakt ten nie mógł pozostać bez wpływu na aktywność polskich środowisk.

Aktywność tę koordynowały powstałe w 1941r. Komitety Uchodźców Pol­

skich w Tel Awiwie i Jerozolimie. Przy Komitetach organizowano świetlice, biblioteki, czytelnie, dziesiątki kursów dokształcających, przysposobienia zawo­

dowego i nauki języków obcych. Urządzano uroczystości patriotyczne i amator­

skie przedstawienia artystyczne. W 1945 r. na zebraniu w Konsulacie General ­ nym RP w Jerozolimie utworzono Radę Naczelną Uchodźstwa Polskiego w Palestynie, która miała reprezentować interesy polskie. Jej prezesem został działacz Polskiej Partii Socjalistycznej i były poseł na sejm Antoni Pająk, póź ­ niejszy premier Rządu RP na Uchodźstwie (w latach 1955-1965)17.

17 IPMGS, A. 11E/1230, Sytuacja Polaków w Palestynie (16 II 1948), s. 4.

18 Ks. Karol Radoński (1883-1951), od 1929 r. biskup włocławski, opuścił kraj po wybuchu wojny. Początkowo przebywał na Węgrzech, gdzie rozwijał opiekę duchową nad polskimi uchodź­

cami. Po przybyciu do Palestyny organizował duszpasterstwo dla polskiej emigracji w Ziemi Świętej. W marcu 1942 r. wyjechał do Londynu, gdzie został powołany w skład Rady Narodowej.

Ks. Tomasz Reginek (1887-1974), wieloletni dziekan dekanatu rybnickiego, od 1942 r. był wika­

riuszem generalnym wojsk polskich na Bliskim Wschodzie, a także wizytatorem szkół polskich i kuratorem obydwu Domów Polskich w Jerozolimie. Po wojnie przebywał w USA. Do kraju powrócił krótko przed śmiercią. J. Dębiński, Biskup włocławski Karol Mieczysław Radoński (1883-1951). Zycie i działalność, Toruń 2001 (tamże dalsza bibliografia); biogram ks. Reginka w„Polskim Słowniku Biograficznym”, t. XXX, Wrocław 1987, s. 734-736 (autor: A. Brożek).

Swój pobyt w Palestynie ks. Reginek opisał w książce Ku Wolności. Z teki ks. Tomasza Reginka, Detroit 1950, s. 38-46, 55-56, 62-64.

19 Dokumenty dotyczące działalności Katolickiego Duszpasterstwa Polskiego znajdują się w zbiorach IPMGS, zespół: Katolickie Duszpasterstwo Polskie w Palestynie (Ref. A. 77/1-8);

R. Nir, op.cit., s. 442-458; Z. Werra, Działalność duszpasterska w 2. Korpusie Polskich Sił Zbroj­

nych na Zachodzie gen. Władysława Andersa 1941-1947, Warszawa 2009, s. 103-164.

W życie polskich uchodźców aktywnie włączał się Kościół katolicki. Potrze ­ by religijne i duchowe wiernych zapewniało, zorganizowane przez biskupa Ka­

rola Radońskiego i ks. Tomasza Reginka 18, Katolickie Duszpasterstwo Polskie w Palestynie. Ich dzieło kontynuował ks. kanonik Stefan Pietruszka, który pozo ­ stał w Jerozolimie aż do śmierci w 1973 r.19 Działalność Duszpasterstwa wydat­

nie wspomagał Instytut „Marianum” w Jerozolimie (Instytut Najświętszej Maryi Panny Zwycięskiej „Marianum” ).

Świadectwem żywotności polskich uchodźców były liczne organizacje i in ­

stytucje o charakterze społeczno-kulturalnym i zawodowym. Swoje stowarzy ­

szenia mieli m.in. dziennikarze (Związek Dziennikarzy RP Sekcja Bliskiego

Wschodu), inżynierowie (Stowarzyszenie Inżynierów i Techników), lekarze

(Koło Lekarzy Polskich w Palestynie), nauczyciele (Zrzeszenie Nauczycielstwa

Polskiego w Palestynie), prawnicy (Stowarzyszenie Prawników Polskich), byli wojskowi (Związek Ogólny byłych Żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, Związek Inwalidów Wojskowych Armii Polskiej w Wielkiej Bryta­

nii — Oddział Wschód w Jerozolimie i in.), ślązacy (Koło Ślązaków). Działały placówki badawcze, jak Biuro Studiów Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz powstały na jego bazie w 1945 r. Polski Humanistyczny Instytut Naukowy, oba z siedzibą w Jerozolimie. Własne przedstawicielstwa miały tu: Polski Czerwony Krzyż, Związek Harcerstwa Polskiego, ugrupowania polityczne 20 .

20 J. Draus, op.cit., s. 200-206; “Gazeta Polska” (Jerozolima), 31 I 1946, s. 2 (nekrolog konsula generalnego RP w Jerozolimie Aleksego Wdziękońskiego podpisany przez 34 polskie organizacje i instytucje w Palestynie).

21 J. Kowalik, Czasopiśmiennictwo [w:] Literatura polska na obczyźnie 1940-1960. Praca zbiorowa wydana staraniem Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, pod red. T. Terleckiego, t. 2, Londyn 1965, s. 434-440; S. Zarzewski, Czasy nadziei. Działalność oświatowo-polityczna wJWSW, Londyn 1972, s. 35-40; M. Danilewicz-Zielińska, Szkice o literaturze emigracyjnej, Pa­

ryż 1978, s. 102-107; J. Myśliński, Polska prasa emigracyjna w latach drugiej wojny światowej [w:] Prasa polska w latach 1939-1945, Warszawa 1980, s. 148-149.

22 Gazeta nosiła podtytuł „Dziennik Informacyjny Polaków na Bliskim Wschodzie”. Opis bi­

bliograficzny w: J. Kowalik, Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami Kraju od września 1939 roku, t. 1, Lublin 1976, s. 182. Autor podaje, że pismo ukazywało się do 1947 r. Od 1 XII 1947 r., wobec zmniejszenia się liczby czytelników — wskutek wyjazdu wojska i większości uchodźców — gazeta wychodziła w zmniejszonym formacie, odbijana na powielaczu. IPMGS, A. 11E/1230, Sytuacja Polaków w Palestynie (16 II 1948), s. 4.

23 A. Bogusławska, Książki dla dzieci i młodzieży [w:] Literatura polska na obczyźnie 1940­

1960, s. 304-309; S. Pazyra, Z dziejów książki polskiej w czasie drugiej wojny światowej, Warsza­

wa 1970, s. 324-333; J. Draus, op.cit., s. 220-223; M. Danilewicz-Zielińska, op.cit., s. 107-112.

Ukazywały się liczne tytuły prasy, zarówno cywilnej jak i wojskowej. Były wśród nich pisma informacyjne, naukowe, literackie, harcerskie, religijne, sy ­ gnowane przez stowarzyszenia zawodowe i partie polityczne. W sumie do

1948 r., łącznie z efemerycznymi, można się doliczyć około 150 tytułów 21. Naj ­ popularniejszą była wydawana od lipca 1941 do marca 1948 r. „Gazeta Polska” . Dziennik ten kolportowano również do polskich skupisk w innych krajach tego regionu 22 . Znaczenie szczególne miały pisma żołnierskie, spośród których wska ­ zać można, założony jeszcze w czasie pobytu polskiego wojska w ZSRR i wę­

drujący przez kolejne etapy postoju Armii Polskiej na Wschodzie, tygodnik

„Orzeł Biały” (uznawany za główny organ ideowo-polityczny APW) oraz wy­

chodzący w Jerozolimie „Tygodnik APW” (1944-1947).

Palestyna w latach drugiej wojny światowej była również jednym z najważ ­ niejszych ośrodków wydawniczych polskiej książki na obczyźnie. W tutejszych oficynach, cywilnych i wojskowych, ukazały się setki książek w języku polskim, od przedruków klasyki poprzez utwory powstałe na uchodźstwie (literatura pięk ­ na, prace o tematyce historycznej i naukowej) po wydawnictwa religijne i pod­

ręczniki szkolne. Książki te trafiały do polskich żołnierzy i uchodźców cywil ­

nych na całym Bliskim Wschodzie 23 .

18 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

Szczególną troską otoczono dzieci i młodzież. Za jedno z priorytetowych za ­ dań uznano zapewnienie im odpowiednich warunków do nauki i wychowania.

Wybuch wojny przerwał edukację, a zesłanie w ZSRR pogłębiło braki w wy­

kształceniu. Toteż nacisk położono na treści patriotyczne i przygotowanie do ży­

cia w wyzwolonej Polsce, a także na ogólny rozwój fizyczny. Pierwsza polska szkoła powstała w grudniu 1940 r. w Tel Awiwie i obejmowała nauczanie w za­

kresie podstawowym i średnim. Liczba placówek wzrosła po ewakuacji uchodź­

ców z Iranu w 1942 r. Poza Tel Awiwem polskie szkolnictwo zorganizowano także w Ain Karem (zespół szkół żeńskich: powszechna, gimnazjum i liceum), Jerozolimie i Jaffie. Na terenie szkół działały drużyny harcerskie. Szczególnie prężny ośrodek udało się stworzyć w Ain Karem (na zachód od Jerozolimy), gdzie w roku szkolnym 1944/1945 uczyło się około 180 dziewcząt. Kontynu ­ owanie dalszej nauki umożliwiały Wyższe Kursy Naukowe. Istniały one w la­

tach 1941-1944 i miały charakter rocznego studium dokształcającego 24 .

24 Ain Karem. Ośrodek polskich dziewcząt. Palestyna 1942-1947, oprac. I. Stypułkowska przy współpracy C. Pichety i K. Kindlein, Londyn 1988. Por. też J. Draus, op.cit., s. 75-80, 113-130, 248-251.

25 Księga Pamiątkowa Junackiej Szkoły Kadetów 1942-1948, pod red. A. Czeremskiego i J. Kozłowskiego, Londyn 2000 (zbiór relacji); Junackie Szkoły Mechaniczne. Wydawnictwo pa­

miątkowe pod redakcją Adolfa Kołodzieja, Hove 1983; Od Buzułuku do Chicago. Monografia Junackich Szkół Mechanicznych. Praca zbiorowa, komitet red. W. Czepiel et al., Birmingham 1985, szczególnie część II („Wspomnienia ze szkół junackich”, s. 61-104) i część III („Życie wju- nackich szkołach na Sr. Wschodzie”, s. 105-208); T. Bugaj, Dzieci polskie w krajach pozaeuropej­

skich 1939-1949, Jelenia Góra 1984, s. 65-75; P. Żaroń, op.cit., s. 242-245.

26 W 1946 r. wróciło do Polski 340 osób, w 1947 r. — 874, w 1948 r. — 164. K. Kersten, Repa­

triacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Studium historyczne, Wrocław 1974, s. 240-241.

27 Zarządzenie Władz Brytyjskich w sprawie ewakuacji JWSW do Wielldej Brytanii, „Gazeta Polska”, 22 VIII 1947, s. 2.

Równolegle rozwijało się szkolnictwo wojskowe. W ramach tzw. szkół ju­

nackich działały placówki różnego typu. Były wśród nich m.in. Junacka Szkoła Kadetów, Szkoła Młodszych Ochotniczek (obejmowała szkołę powszechną, gimnazjum i liceum ogólnokształcące, gimnazjum kupieckie, liceum pedago ­ giczne i in.), junackie szkoły powszechne, zawodowe. Znajdowały się one m.in.

w Nazarecie, Rechowot, Sarafand oraz w miejscach postoju wojsk (Barbara, Quastina i in.). W sumie uczyło się w nich około 4000 dziewcząt i chłopców.

Szkolnictwo cywilne i wojskowe działało do 1947 r. Latem 1947 r. istniejące jeszcze placówki zostały przeniesione do Wielkiej Brytanii 25 .

Po zakończeniu wojny dalszy pobyt uchodźców cywilnych i wojskowych

w Palestynie tracił rację bytu. Większość, nieufna wobec prosowieckich władz

w Warszawie, zdecydowała się pozostać na emigracji. Do Polski, według oficjal ­

nych danych, w latach 1946-1948 powróciło zaledwie 1378 osób 26. Stacjonujący

w Palestynie żołnierze i członkowie ich rodzin oraz młodzież junacka zostali

ewakuowani do Wielkiej Brytanii 27. Innymi zajęła się Międzynarodowa Organi­

zacja ds. Uchodźców (International Refugee Organization, IRO), która w kilku turach w 1947 i 1948 r. przewiozła do obozów przejściowych w Europie około

1800 Polaków. Część (200-300 osób) na początku 1948 r. przeniosła się do sąsied­

niego Libanu 28. Na miejscu pozostali nieliczni, w pierwszym rzędzie ci, którzy założyli tu rodziny. W grudniu 1949 r. liczbę Polaków w Ziemi Świętej, głównie w Jerozolimie, szacowano na 115-130 osób, z tego około 35-50 osób po stronie arabskiej. Było wśród nich kilkunastu duchownych, księży i zakonnic, w tym jezuita o. Ludwik Semkowski, dyrektor Papieskiego Instytutu Biblijnego w Je ­ rozolimie (Pontificio Istituto Biblico), ks. kan. Stefan Pietruszka oraz siostry elż ­ bietanki z obydwu Domów Polskich29 .

28 W jednym z ostatnich transportów IRO, zorganizowanym 15 II 1948 r., wyjechało 471 Pola­

ków do obozów przejściowych we francuskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Ludzie ci z reguły pozostawali już na emigracji, m.in. w krajach Europy Zachodniej i Ameryce Północnej. IPMGS, A. 11E/1230, Sytuacja Polaków w Palestynie (16 II 1948).

29 BPL, 1608, Polacy w Ziemi Świętej, „Sprawy Bliskiego i Środkowego Wschodu” (Bejrut), t. II, nr 12 (26), 20 XII 1949, s. 269.

30 BPL, 1608, Sytuacja Polaków w Palestynie, „Sprawy Bliskiego i Środkowego Wschodu”, nr4, 16 I 1948, s. 1.

31 Ibidem, s. 3.

32 BPL, 1608, Nowy Dom Polski w Jerozolimie.

33 Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej. T. III: Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych, red. naukowa E. Pawłowski, Pruszków 1994, s. 17. Por. też T. Sobieraj, Golgota Zachodu, Ząbki 2007, s. 32; Ain Karem, s. 385-386.

Dłuższemu pobytowi Polaków w Palestynie nie sprzyjała także sytuacja poli ­ tyczna w tym kraju. Po uchwaleniu 29 listopada 1947 r. rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie podziału Palestyny na państwo żydowskie i arabskie nasiliły się walki między Arabami a Żydami. Zdarzało się, że Polaków pode ­ jrzewano o sprzyjanie już to Arabom, już to Żydom. Swoją rolę odgrywała tu propaganda komunistyczna (zarówno miejscowa, jak i związana z Warszawą) przekonująca, że emigracja polska jest faszystowska i wysługuje się polityce bry ­ tyjskiej30. Nie bez znaczenia był smutny fakt znalezienia się wśród rzeszy uchodźczej kilku awanturników i poszukiwaczy przygód i łatwego zarobku, zde­

moralizowanych wojną i wędrówkami po łagrach sowieckich 31. Gdy 14 maja 1948 r. Żydzi proklamowali utworzenie Izraela, sąsiednie państwa arabskie do ­ konały ataku. W trakcie walk poważnym uszkodzeniom uległ Nowy Dom Pol­

ski32. W latach 1949-1967, gdy Jerozolima była miastem podzielonym, obydwie polskie placówki znalazły się w dwóch państwach: Nowy Dom w Izraelu, a Sta­

ry — w Jordanii. Kontakty między nimi, mimo niewielkiej odległości (kilkaset metrów), były w tym czasie niezwykle utrudnione.

Po pobycie polskich uchodźców w Ziemi Świętej pozostało wiele śladów. Są wśród nich żołnierskie mogiły na cmentarzach w Jerozolimie, Jaffie (od 1950 r.

dzielnica Tel Awiwu), Hajfie, Ramli; w sumie — według Księgi pochowanych

żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej — 337 grobów na terenie 9

obiektów cmentarnych33 .

20 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

Zachowały się tablice pamiątkowe fundowane przez polskich żołnierzy, m.in.

w kościele Pater Noster na Górze Oliwnej (tekst modlitwy „Ojcze nasz ” w ję ­ zyku polskim) 34 i klasztorze św. Anny w Jerozolimie (aktualnie przechowywana w Nowym Domu Polskim) oraz wzniesiony w 1945 r. kamienny pomnik-ołtarz z płaskorzeźbą Matki Boskiej Częstochowskiej i wizerunkiem Orła Białego na dziedzińcu kościoła św. Piotra w Tyberiadzie, nad Jeziorem Genezaret. Dzięki inicjatywie ks. Stefana Pietruszki-Jabłonowskiego, szefa Katolickiego Duszpa ­ sterstwa Polskiego w Palestynie, III i IV Stacje Drogi Krzyżowej uzyskały wy­

raźnie polski charakter narodowy. Obydwie stacje (odległe od siebie o kilkadzie ­ siąt metrów) znajdowały się pod zwierzchnictwem ormiańskiego Kościoła katolickiego, ale były w bardzo złym stanie technicznym. Ksiądz Pietruszka-Ja- błonowski wystarał się o przekazanie przez Ormian czasowej opieki nad obu sta­

cjami Polakom. W zamian Polacy mieli je własnymi siłami i na swój koszt odbu­

dować. Rekonstrukcja stacji była możliwa dzięki wsparciu materialnemu przez byłych żołnierzy i uchodźców, których los rzucił w latach wojny do Ziemi Świę ­ tej. Rozpoczęła się w 1947 r. i trwała kilka lat 35. Sanktuaria ozdobiono polskimi motywami. Wewnątrz kaplicy III Stacji znajduje się m.in. wykonana z białego marmuru płaskorzeźba Chrystusa upadającego pod krzyżem (autorstwa por. Ta­

deusza Zielińskiego)36 , fresk „Droga Krzyżowa Polaków ” oraz przymocowany do ściany krzyż niesiony przez polskich uchodźców w czasie Drogi Krzyżowej, w Wielki Piątek 1941 r. Przebudowę Stacji upamiętnia dwujęzyczna tablica (wję- zyku polskim i francuskim). Ołtarz IV Stacji, także dłuta Zielińskiego, podpiera­

ły dwa orły, a centralne miejsce zajmowała płaskorzeźba, wykonana w białym marmurze — przedstawiająca spotkanie Jezusa z Matką 37 .

34 Inicjatorem wystawienia tablicy był franciszkanin o. Aureliusz Borkowski, który w latach wojny niósł wsparcie duchowe polskim uchodźcom i żołnierzom 2. Korpusu. D. Baldi, W ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej. Uzupełnił A. Kowalski, Kraków-Asyż 1993, s. 124.

35 IPMGS, A. 77/2, Listy posła RP w Bejrucie Zygmunta Zawadowskiego do ks. kan. Stefana Pietruszki (Bejrut, 8 V 1951 i 14 X 1954 r.); BPL, 1608, Polacy w Ziemi Świętej, s. 269-270;

A. Klugman, Polonica, s. 72-76. Z czasem ks. Pietruszka przyjął drugi człon nazwiska (Jabło­

nowski) w nawiązaniu do rodzinnej tradycji. Zob. biogram w części „Teksty inskrypcji” (nr 83).

36 Dziełem Tadeusza Zielińskiego jest również wspomniany kamienny pomnik-ołtarz na dzie­

dzińcu kościoła św. Piotra w Tyberiadzie. Zieliński (1907-1993), żołnierz 2. Korpusu, w czasie wojny więzień Kozielska, jest także autorem znanego wizerunku Matki Boskiej Kozielskiej w ko­

ściele św. Andrzeja Boboli w Londynie i współtwórcą projektu wnętrza tej ważnej dla londyńskiej Polonii świątynii. Jego twórczość wyróżniała się dużym ładunkiem ekspresji. Po wojnie osiadł w Wielkiej Brytanii. I. Grzesiuk-Olszewska, Rzeźbiarze polscy w Londynie [w:] Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, pod red. K. Dybciaka i Z. Kudelskiego, t. 1, Lublin 2000,

s. 381-384.

37 Ołtarz ten, w chwili pisania tych słów (wrzesień 2009 r.) zdemontowany, znajdował się na dziedzińcu ormiańskiego kościoła katolickiego Matki Boskiej Bolesnej w Jerozolimie.

Polska opieka nad obydwu stacjami trwała 50 lat. W 1996 r., zgodnie z umo­

wą, rektor Polskiej Misji Katolickiej w Ziemi Świętej ks. Tadeusz Nosal oddał

klucze do stacji ormiańsko-katolickiemu patriarchatowi w Jerozolimie, ale stro ­

na ormiańska zobowiązała się do zachowania w nich polskich motywów 38. Oby­

dwie stacje stanowiły świadectwo głębokiego przywiązania polskich wygnań­

ców do narodowych wartości. Po wyjeździe do Wielkiej Brytanii prezesa Rady Naczelnej Uchodźstwa Polskiego — Antoniego Pająka (26 stycznia 1948r.), ks. Pietruszka-Jabłonowski przejął pieczę nad ogólnymi sprawami Polaków, któ ­ rzy pozostali w Palestynie 39 .

38 A.K., Klucze oddane Ormianom. Utrata dwóch „polskich” stacji Drogi Krzyżowej w Jero­

zolimie, „Rzeczpospolita” (Warszawa), 30-31 III 1996, s. 17 (dodatek „Plus Minus”, nr 13). Także film dokumentalny „Polska Via Dolorosa” (2003) w reżyserii Michała Nekandy-Trepki. W filmie m.in. wywiad z Andre Bedoghlianem, egzarchą katolickiego patriarchatu ormiańskiego.

39IPMGS, A. 11E/1230, Sytuacja Polaków w Palestynie, s. 4. Zob. biogram duchownego w „Polskim Słowniku Biograficznym”, t. XXVI, Wrocław 1981, s. 185-186 (autor: A.J. Szteinke).

40 S. Galińska, Działalność sióstr elżbietanek w Ziemi Świętej, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, t. 55, Kraków 1981, s. 420-422; A. Strus, Na Górze Oliwnej, „Tygodnik Powszechny” (Kraków), 13 IV 1975, s. 4-5.

41 Po 1990 r. przez Izrael przewinęło się kilkadziesiąt tysięcy polskich gastarbeiterów, którzy w większości pracowali na czarno. R. Frister, Saksy na Ziemi Świętej, „Polityka” (Warszawa)

1997, nr 3, s. 40-41.

42 Zob. stronę internetową: Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Palestyńskiej (http://www.tppp.org/

ona.htm); A. Patek, Z kart polskiej obecności w pozaeuropejskiej części świata śródziemnomor­

skiego po II wojnie światowej, „Portolana. Studia Mediterranea”, vol. 3, s. 384.

Po wojnie sześciodniowej (1967) polskie elżbietanki zorganizowały sieroci ­ niec dla dzieci arabskich, zwany Domem Pokoju (Home of Peace). W miarę swoich możliwości, starały się stworzyć tym dzieciom namiastkę ciepła rodzin­

nego, zapewnić im, poza jedzeniem i ubraniem, także podstawy wykształcenia.

Sierociniec miał być otwarty dla dzieci różnych wyznań i narodowości. Jego sie­

dziba mieści się na zboczu Góry Oliwnej w Jerozolimie, w budynku ufundowa­

nym głównie ze składek Polonii amerykańskiej, i jest trzecią placówką w Ziemi Świętej prowadzoną przez polskie siostry 40 .

Polacy w Izraelu i Autonomii Palestyńskiej to w większości osoby duchowne oraz rodziny mieszane, polsko-żydowskie i polsko-arabskie 41 . W 1991r. w Hajfie powstało Towarzystwo Polonijne „Piast”. Skupiało ono wyznawców chrześci ­ jaństwa, judaizmu i islamu, dla których płaszczyzną porozumienia była Polska.

Stawiało sobie za cel podtrzymywanie więzi z krajem pochodzenia, kultywowa­

nie polskich tradycji i języka. Na obszarze Autonomii Palestyńskiej w 1995 r.

rozpoczęło działalność Towarzystwo Przyjaźni Palestyńsko-Polskiej w Gazie, oficjalnie zarejestrowane w 1999 r. Liczyło ono około 60 członków, w tym Pale­

styńczyków — absolwentów polskich uczelni. Towarzystwo prowadziło kursy języka polskiego, organizowało uroczystości związane ze świętami narodowy ­ mi, spotkania z gośćmi z Polski. W swej działalności opierało się na ścisłej współpracy i pomocy ze strony Ambasady RP w Tel Awiwie42. Od 1970 r. posłu­

gę duszpasterską wśród Polaków i hebrajskojęzycznych katolików pełnił ks. pra ­

łat Grzegorz Pawłowski z parafii św. Piotra w Jaffie. W Nowym Domu Polskim

22 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

w Jerozolimie ma swoją siedzibę Polska Misja Katolicka w Ziemi Świętej.

Ważną rolę w podtrzymywaniu związków z Polską i upowszechnianiu polskiej kultury odgrywają Instytut Polski w Tel Awiwie i Ambasada RP w Izraelu43 .

43 Sługa Mesjasza. Z księdzem Grzegorzem Pawłowskim — Jakubem Herszem Grinerem roz­

mawia Lucyna Montusiewicz, Lublin 2005.

44 C. Goldscheider, Israel's Changing Society. Population, Ethnicity and Development, Boul­

der, Col. 1996, s. 47; Immigration to Israel by Country (1948-1995) [w:] Jewish Virtual Library (http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/immigration_by_country.html).

45 A. Klugman, Polska kolonia nad Morzem Śródziemnym, „Midrasz” (Warszawa), nr 5 (145), maj 2009, s. 21.

46 W sumie do 2000 r. ukazało się w Izraelu 159 tytułów książek w języku polskim. R. Löw, Polskojęzyczne życie literackie w Izraelu. Wstępne rozpoznanie, „Kontury. Wybór prozy i poezji autorów piszących po polsku w Izraelu”, vol. XII, Tel Awiw 2001, s. 145-156; K. Famulska- -Ciesielska, Polacy, Żydzi, Izraelczycy. Tożsamość w literaturze polskiej w Izraelu, Toruń 2008, s. 29-80 (rozdz. „Literatura polska w Izraelu — ogólna charakterystyka”). Por. wspomnienia wie­

loletniego pracownika redakcji „Nowin Kuriera” Aleksandra Klugmana Spojrzenie wstecz, Łódź 2000. „Nowiny Kurier” powstały z połączenia trzech pism: „Nowin Izraelskich” i „Nowin Poran­

nych” (wydawane w latach 1952-1958) i „Kuriera Powszechnego” (styczeń - listopad 1958) i po­

czątkowo nosiły tytuł „Izraelskie Nowiny i Kurier”.

*

Osobny rozdział zapisali, wywodzący się z ziem Rzeczypospolitej, polscy obywatele pochodzenia żydowskiego. Do emigracji skłoniły ich czynniki gospo ­ darcze i polityczne (w tym przejawy antysemityzmu), ale rolę szczególną odgry ­ wały względy ideowe — budowa własnej siedziby narodowej, a następnie pań ­ stwa w biblijnej Ziemi Izraela. Szacuje się, że przed wybuchem drugiej wojny światowej emigranci z Polski stanowili trzecią część żydowskich mieszkańców Palestyny, a po utworzeniu Izraela do 1995 r. migrowało tam dalszych 171,8 tys.

Żydów. W sumie w XX wieku do Palestyny i Izraela przybyło z Polski ponad 350 tys. osób 44. Spora część tej społeczności poczuwała się do związków z kra ­ jem swojego urodzenia, zachowując znajomość języka polskiego. Jak pisze

Aleksander Klugman, był czas, że w Tel Awiwie na dziesięciu przechodniów co najmniej sześciu-siedmiu rozumiało język polski45 .

Żydzi z ziem dawnej Rzeczypospolitej odegrali znaczną rolę w ukształtowa­

niu i rozwoju Izraela. To z Polski pochodzili m.in. premierzy Dawid Ben Gurion, Menachem Begin, Icchak Szamir oraz obecny prezydent tego kraju Szimon Pe­

res. Mocną pozycję uzyskali w kulturze, biznesie i życiu społecznym.

Przybysze z Polski utworzyli szereg organizacji i instytucji łączących ich z krajem urodzenia. W Tel Awiwie działa utworzony jeszcze przed wojną Zwią­

zek Żydów Polskich. Ukazywały się po polsku książki, wychodziło około czter ­ dziestu tytułów prasowych — od dzienników po miesięczniki. Najdłużej utrzy­

mał się na rynku, wydawany w latach 1958-1991, dziennik „Nowiny Kurier ”

(przekształcony potem w tygodnik, wychodził do połowy 2009 r.) 46. Warto

wspomnieć o działającej w latach 1958-2004 księgarni polskiej Edmunda Neu-

„Nowiny Kurier” — najdłużej ukazujące się w Izraelu pismo w języku polskim steina w Tel Awiwie. Neustein (1917-2001), emigrant z Polski, do Izraela przy­

jechał w 1957r. W jego księgarni można było kupić polskie książki wydawane nad Wisłą (także w okresie, gdy Polska i Izrael nie utrzymywały stosunków dy­

plomatycznych), odbywały się tam spotkania autorskie, zachodzili ludzie pió ­ ra 47. Przy izraelskiej Federacji Związków Pisarzy (The Israeli Federation of Writers' Union) w 1986 r. utworzono Związek Autorów Piszących po Polsku, który zaczął wydawać własny almanach pt. „Kontury ” o charakterze literackim ihistoryczno-literackim. W latach 1988-2006 ukazało się w sumie 16 tomów tego wydawnictwa. Publikowali w nim m.in. Miriam Akavia, Halina Birenbaum, Ida Fink, Natan Gross, Maria Lewińska, Ryszard Low (wieloletni redaktor na ­ czelny pisma), Stanisław Wygodzki. To polskojęzyczne życie znajdowało oparcie w takich organizacjach jak: Związek Krakowian w Izraelu, Fundacja Kultury Izrael-Polska, Towarzystwo dla Rozwoju Przyjaźni Izrael-Polska, a także w przedsięwzięciach prywatnych 48 .

47 R. Löw, Końcówki. Rzecz o polskich księgarzach i księgarniach w Tel-Awiwie [w:] tegoż, Pod znakiem starych foliantów. Cztery szkice o sprawach żydowskich i książkowych, Kraków 1993, s. 77-81; tegoż, „Księgarnia Polska”, „Kontury. Wybór prozy i poezji autorów piszących po polsku w Izraelu”, vol. XII, Tel Awiw 2001, s. 9-11 (wspomnienie o Edmundzie Neusteinie).

48 Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, s. 182-183 (hasło „Kontury” — autor S.J. Żurek); K. Famulska-Ciesielska, op.cit., s. 69-74 (część: „Pisarze polscy w Izraelu”);

P. Tański, „Kontury” — izraelskie pismo literackie, „Archiwum Emigracji”, z. 3, Toruń 2000, s. 301-307.

Z czasem wiele tych instytucji zaczęło jednak tracić podstawy istnienia, po­

nieważ kurczyło się środowisko polskojęzycznych Izraelczyków. Młode pokole­

nie na ogół szybko asymilowało się i przyjmowało język hebrajski.

24 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

3. Polska kwatera na cmentarzu katolickim w Jerozolimie a)

z kart historii

Cmentarz katolicki w Jerozolimie jest jedną z kilku chrześcijańskich nekro ­ polii na górze Syjon. Swoje „miasta umarłych ” mają tutaj również Ormianie, prawosławni Grecy i protestanci1 . Nieopodal miejsce wiecznego spoczynku zna ­ leźli także sefardyjscy Żydzi (cmentarz Sambuski)2 .

1 M. Benvenisti, City of Stone. The Hidden History of Jerusalem, Berkeley-Los Angeles-Lon­

don 1996, s. 256-257.

2 Błędna nazwa cmentarza (Sambusaki Cemetery) na skądinąd rzetelnej mapie Jerozolimy wy­

dawnictwa Freytag & Berndt (Jerusalem. City map, Wien 2006), a także m.in. w G. Heck, Izra­

el, Bielsko-Biała 2006 (tłum. z języka niemieckiego, Ostfildern 2006; seria „Marco Polo”, plan Jerozolimy na przedostatniej stronie okładki; tu jako „Sambursky Cemetery”).

3 Informacje o. Jerzego Kraja OFM (Jerozolima, 11 IX 2009 r.). Kustodia Ziemi Świętej (Cu­

stodia Terrae Sanctae) jest samodzielną kościelną jednostką administracyjną, którą zarządza Zakon Braci Mniejszych (franciszkanie). Założył ją w 1342 r. papież Klemens VI. Jej zadaniem była opieka nad miejscami związanymi z działalnością Chrystusa, pozostającymi wówczas pod władzą muzułmanów. Kustodia zajmuje się również m.in. organizowaniem pielgrzymek do Ziemi Świętej

Góra Syjon to nie tylko synonim Jerozolimy i symbol tęsknoty Żydów za Ziemią Obiecaną, ale również miejsce bardzo ważne dla chrześcijan. Tu, nieda ­ leko (symbolicznego?) grobu króla Dawida, znajduje się Wieczernik, gdzie we­

dług tradycji Chrystus spożywał z apostołami Ostatnią Wieczerzę. W pobliżu wznosi się, widoczny z daleka, kościół Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, zbu­

dowany w miejscu, gdzie dokonać się miał ziemski żywot Matki Bożej. Nieco dalej, na wschodnim zboczu Syjonu, stoi katolicki kościół św. Piotra „in Galli- cantu ”, którego łacińska nazwa wskazuje, że właśnie tu „kur zapiał ”, a apostoł Piotr trzykrotnie wyparł się Jezusa.

Na tym samym stoku góry, na południe od jerozolimskiej starówki, tuż obok ruchliwej ulicy Hativat Yerushalaim, położony jest cmentarz katolicki. Składa się z dwu osobnych części, z których każda ogrodzona jest murem. Północ ­ no-wschodnią działkę zajmuje tzw. stary cmentarz, założony w XIX w. i znisz­

czony w czasie walk o Jerozolimę w 1948 r.; dziś już nieużywany dla celów grzebalnych. Nowy cmentarz zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie, w odległości kilkunastu metrów. Nekropolia należy do parafii łacińskiej w Jero­

zolimie, a jej prawnymi opiekunami są ojcowie franciszkanie z Kustodii Ziemi

Świętej3 . Obiektu, który w ciągu dnia jest ogólnie dostępny, pilnuje wynajęty

przez parafię pracownik.

Plan 1. Współczesna lokalizacja cmentarza katolickiego w Jerozolimie

Centralny dworzec autobusowy

, 1 Dzielnica Î , chrześcijańska

Dzielnica muzułmańska

Góra Oliwna STARE MIASTO

Dzielnica ormiańska

Dzielnica żydowska

Cmentarz i- ; katolicki

1. Brama Damasceńska Dolina Gehenny

2. Stary Dom Polski 3. Bazylika Grobu Świętego 4. Wzgórze Świątynne 5. Ściana Płaczu 6. Brama Syjońska

7. Ulica Hativat Yerushalaim 8. Jaffa Road

9. Hotel Króla Dawida (King David Hotel) oprac. autora

Teren nowego cmentarza łagodnie opada w kierunku południowym. Dalej, na południe, znajduje się znana z przekazu biblijnego dolina Gehenny. Północną część, bliżej bramy wejściowej, zajmuje taras górny. Na niższy poziom prowa ­ dzi, usytuowana pośrodku, kamienna klatka schodowa. Na granicy między oby ­ dwu tarasami znajduje się wysoka na kilka metrów i długa na kilkadziesiąt

ły, rozwija działalność naukową. Posiada swoje przedstawicielstwa w wielu krajach, m.in. w Polsce.

Komisariat Ziemi Świętej (http://www.terrasancta.pl/kust.html); A. Dylewski, Izrael. Praktyczny przewodnik, Bielsko-Biała 2008, s. 162.

26 Artur Patek Polski cmentarz w Jerozolimie. Polacy pochowani...

Plan 2. Orientacyjny plan cmentarza katolickiego w Jerozolimie

Polska kwatera

— alejki, ścieżki

X X

X

X X ^X

X X X

X

X X X‘

X X X

X X ¡X

X X X

X X X

X X X

X _X y

X X 1 ■

X X X X Y

2 3

4 X X X x

X X X

X X X

X X X

'/ / X < X X_X

X X X

X X X

X X X

X X X

X X X

X X X

X ^X

x

<1

A — grób Oskara Schindlera Groby: 1 — Zofii Rakowskiej

2 — Kunegundy Eisen 3 — Anny Rychter-May 4 — Stanisławy Klapy 5 — Janiny Menson

6 — Pawła Rajskiego-Engelbacha

7 — Zofii Rajskiej oprac. autora