Geologia węgla w ZSRR w okresie pięćdziesięciu lat Władzy Radzieckiej

Prof. dr N. w~ LOGWIfN1IENlKO

państwowy Um,wers)'tet lLen1n:g,raJd21ld

Geologia węgla w ZSRR

w okresie pięćdziesięciu lał Władzy Radzieckiei

OKJRES !PRZEDREWOLUCYJNY

W Rosji przedrewolucyjnej rozpoznanie i zagospodarorwanie ,złóż węgla było bardzo słabe. Zasoby węgli ustalono po raz pierWszy dopie- ro w 191'3 r. ^wzwiąiku 'z XIII sesją Międzynarodowego Kongr,esu Geo- logicznego. Wynosiły .o~e w tym czasie 234 mld t - 3,2"/0 światowych

zasobów .(5 miejsce w świecie), toczne wydobycie kształtowało się zaś

na poziomie 2'9 mln t - 2,4% wydobycia światOlwego'(6 miejsce w świe­

cis). Pomimo dość dużych zasobów wydobycie węgla :było .ogranicz,o- ne, a potrze.by !kraju w zalk,resie paliwa stał,ego były zaspolkajane prze- de wszystkim przez Doniecki !Basen Węglowy (8'"jQ/o wydobycia kra- jowego), a częściowo tylk.o przez inne doża: np. w ,eul'lopejskiej części

Rosji -:- !Basen !Podmoskiewski, na Uralu - KY'zył, na Syberii - iBasen Irkucki, na Dalekim Wschodzi,e - Suczan:a.

Geologiczne badania nauk-owe natomiast stały w Rosji na świato­

wym poziomie., Systematyczne badania ,złóż węgla w Rosji rozpoczął

w latach dziewięćdziesiątych wbiegłego stulecia L. Łutugin i jego współ­

pracownicy w Basenie Donieckim I(W ,ramach prac Eomitetu Geolo- gicznego), zakończono je j,uż w okreąie władzy radzieokiej.

,W 19114 r. badania prowadzono również w \Z~gł~biu Kuźnieckim.

P.oddą.no jednoc'ześnie rewizji, a w niektórych przypadkach przystąpio­

no

do

m. ,

Przez geologów szkoły lutugińskiej została opracowana metoda stra- t"yIgraficzno-litol.ogiczna'(makrolitológiczna) kartowania złóż węgla, po-

legająca na wydzieleniu w profilach oraz śledzeniu, po 1'Iozciągłości chaoo:

rakterystycznych poziomów !przewodnich (piaskowców, wapieni, węgli)

w połączeniu z kompleikJSowymfbadaniem paleonltologicznym, paleobota.., . nicznym' i chemicznym serii węglonośnej, .oraz pokładów węgla.

Metoda ta .okazała się szczególnie trafna, ponieważ monograficzne ba..,.

dania fauny ifl.ory nie zaws,ze nadążały za ,zdjęciem geologic2!Ilym~z 'po-

wodżeniem 'zastOSowan.o ją więc najpierw w Basenie Donieckim. a na- stępnie w Basenie !Kuźriieck~. Uno '

818 ^iN. W. Logwinienko

W wyniku przeprowadzonych 'badań sporządzono do 19117 r. "jedno-

wiorstwową" mapę geol~giczną Basenu Doniec!k:iego, częścioOwo skaIito- wan.o Basen Kuźniecld oraz niektóre inne zŁoża, Zlbadano karbońską

i permską florę i faunę (częściowo) w utworach węgl.onośnych oraz prze- prowadzono oryginalne studia warunków !powstawania węgla (M. Za- lesski, N. Lebiediew, F. CzeliIlyszew, W. JaworSki itp.).

W ten sposób jeszcze przed Rewolucją stworzono podstawy nauko- we geologii węgla wraz ze wszystkimi rozwijającymi się w jej. ramach kierunkami, jak stratygrafia i tektonika, korelacja przekrojów i syno- nimika pokładów węgla, litologia serii węglonośnych, chemia i petrogra- fia węgla i itp.

GEOLOGIA WĘGLA

.w

P.o Rewolucji Pa'rozierniJr-owej szerokim f!'lontem rozwinęły się prace- geologiczno-poszukiwawcze, geologiczno-rozpoznawcze i naukowo-badaw- cze w dziedzinie geologii węgla. W pracach tych oprócz pracowników

byłego Komitetu Geologicznego brali udział prac.ownicy licznych zjed-

noczeń geologicznych i zarządów ,geol.ogicznych, pracownilcy Akademii Nauk i wyższych uczelni. Początkow.o 'badania pro~ad'zono w ograni- czonym zakresie i ikoncentrowano je przede wszystkim na obszarach już

znanych basenów węglowych. Stopniowo zakres badań !'lozszerzano obej-

mując nlznjJ obszary słabo zbadane i nieztbadane.

Wszechstronne naświetlenie osiągnięć geologii węgla w okresie wła­

dzy radzieckiej nie jest możliwe w ramach jednego artykułu. DlategO'

też ogranic-zę się jedynie do omówienia ^głównych jej kierunków.

STRATYGR:AFIA, KORELACJA I SYNONIM1KA roKŁAlDÓW WĘGLA

W ,okresie lat 1917-1941 w oparciu .o florę, ramienionogi, małże~

otwornice, opracowano stratygrafię Basenu Donieckiego ora-z ^pierwszą

synonimikę pokładów węgla, stratygrafię Basenu Podmoskiewskiego, podstawy wapółczesnej stratygrafii Basenu Kuźnieckieg.o, Karagandy~

BasenU Minusińskiego, Basenu Irkuckiego, Basenu Leńskiego, Basenu

Kizył i in. Przystąpion.o do .opracowania stratygrarfii Basenu Peczorski~

go, Tajmyrskiego i Tungu2ikiego oraz szeregu ^złóż i basenów na Uralu ^p Sy:berii, rw Azji Środk.owej i na Daleklm Wschodzie.

Podstawową metodą !'lozpoziomowania i k.orelacji seri węgl.onośnych stanowiły studia flory i fauny w połączeniu z kryteriami mikrolitologicz- nymi. W przypadku basenów .typu limnicznego i patomiczneg.osZlCzegól- nie ważną r.olęodegrała flora ora·zf,auna słodJkoWO'dna 1 Ibrakiczna, dla basenów paralicznych - flora -oraz fauna brakiczna i m.orska. Ze wzglę­

du na charakter artyGcułu wymienię tylko wyróżniających się w tych badaniaoh paleontologów i !paleobotaników: M. ZaJesSk:i, J. C1)irkowa~

A. Rotaj, IB. Czernyszew, S. Semichatowa, J. GorBki, iD. Fied.otow, L.

Chalfin, D. Rogozin, O. Ejnor, M. Nejburg, A. KrisztoIowicz, iN. Jakow":' lew. Rozwój badań paleobotanicznych d.oprowadził do powstania nQwej

l. W końcu ubiegłego stułecia badaniem węgli tlonieckich w świetle przechodozllCYm.

i ,odbitym zajmowali się na Uniwersytecie Charikowskim,na długo przed pracami Mo Slt0iPS8, F. 2enłJUri1;t i N. Galdring. Pierwsze pet.rograficzne \prace z zakresu !Wę8k i łuiPk6W' pal- n,.~ prze:prowad2ił. w ilatacll dwudziestych M. ~eGlti. ..

Geologia węgla w ZSRR 819

ważnej biostratygraficznej metody, jaką jest analiza spor.ow<HPyłkowa

{I. Walc, A. Liiber, S. Natim.owa i in.~.

W latach trzydziestych pod wpływem prac J. ZemcZUŻllik.owa 2 i W.

Ba,turina po raz pierwszy przystąpiono do opracowania metody litologicz- nej T'Ozpoziomowania i ikarelacji przekr.ojów seriIi węgl.onośnej, makro-

łitologiczn,ej (analiza facjaln<rCykliczna~ .oraz mikrolitol.ogicznej (bada- nie ciężkich minerałów akcesorycznych). Na okres ten przypada również

pierwsze 'zastosowanie metod. geofizycznych d.o ,badania serii węglonoś­

nych, ściślej metody sejsmicznej, elektroprofi1owanie itp.

W .okresie p.owojennym (1945--1965) ,badania stratygraficzne i !kore-·

lację serii węglonośnych prowadzono !prawie we wszystkich basenach

węgl.owych .oraz na poszczególnych ,złożach Związku iRadziec'kiego.

Badania biostratygraficzne przekrojów serii węglonośnych ,znalazły

powszechne zastosowanie. W Zagłębiu Doniec'kim opracowane d.otychczas schematy uzupełniono stratygrafią oprac.owaną ,w oparciu o korale, gło­

won.ogi i zespoły sporow(}.-pyłkowe. M.onograficzne .oprac.owania fauny oraz rewizja flory d.oprowadziły do ponowneg.o rozpa,trzenia stratygrafii

Zagłębia Kuźnieckiego i Karagandy oraz do wyróżnienia w tych base- nach produktywnego karbonu dolnego i górneg.o.W ^Zagłębiu Pec·z.or- skim, nonieckim i in. opracowano małże ,brakiczne, w wielu basenach mezozoicznych oprócz flory opracowan.o również małżoraczki, kopalne' owady itd.

Zwiększono zakres badań flory, w szczególności zespołów sporowo-

-pyłkowych, występujących praktycznie we wszystkich seriach węglo­

nośnych. Na podstawie analizy sporowo-pyłk.owej ,otrzymano pomyślne

wyniki badań zarówn.o w znanych basenach 'węglowych, jak również na nowych zlożach mezozoicznych i kenozoicznych w azjatyc'kiej części

7SRiR.

Stratygrafia i korelacja utworów węglonośnych ZSRlR ,omawiana jest w formie syntetycznej w ąipowiednich rozdziałach monografii "Geologia

złÓŻ węgli i łupków palnych w ZSRR" 3.

Następuje dalszy rozwój metod lit.ologicznych. Dzięki pracom J. Zem-

czużnikowa i jeg.o uczniów opracowano ^metodę cyklów facjalnych. Zja- wiska sedymentacji cyklicznej (regularność występowania utworów róż­

nych facji rw przekroju) stwierdzono w ^Zagłębiu Donieckim, Podmos- kiewskim, fPeczorskim,' Kizyłowskim, Kańsk<MAczyńskim, Irkuckim oraz' na poszczególnych złożach węglowych w ZSRR. Stwierdzono cykliczność wielostopniową: 'oprócz !prostych elementarnych cyklów występują rów-

nież cykle wyższego rzędu. '

Opracowano ·metody mineralogiozn{)-fPetrograficzne rozpoziomowa- nia i :korelacji przekr.ojów według asocjacji minerałów akcesorycznych.

i skałotwórczych, według składu i właściwości konkrecji i kompleksów

!konkrecyjnych (Basen Doniecld i fPeczorski).

Na użytek synonimiki i korelacji pokładów węgla opracowuje się me-

t W :l.II36 r. ukazał się podręcznik prof. J. 2emczutn1kowa .. Ogólna geologia ikaustoibio-·

lit6w" ,(wyd. 'II, 11M18.r.), kt6ry odegrał wamą il"olę IW rozwo.lu geologU węela.

a W chwW. obecnej ukazały się nast~uj~ monogralfde tE ~ serU: l. Basen !Donieckl . 1 Il:łota na ,UJuainie, 2. Basen Podmoskie1llll!ki, 3. Basen Peczorskl, 4. Baseny Ka6slko-Aczyń­

iIk1 1 [X'k.udd. lO1'az TImguBk'l obISPr wę81.onOŚtly. S. !Złota p611n'OOllo-wsohQdnieJ części uJa- tycklej 'z SaR.

N. W. Logwinienko

tody petrograficzne - badanie zawartości składników mikroskopowych (:basen doniecki, kUŹIlieclki itd.). Te ostatnie mają szczególne znaczenie przy :badaniu morf.o1ogii i genezy pokładów węgla. .

Następuje dalszy rozwój geofizycznych metod korelacji. Profilowanie .otworów wiertniczych stało się jedną z podstawowych metod omacza-

nia pokładów węgla podczas wiercenia, ich porównania, a taikże skał za-

wierających węgiel.

'Ważną cechą prowadzonych .obecnie ^badań nad stratygrafią i kore-

lacją przekrojów serii węglonośnej jest ich kompleksowość. Równole- gle stosuje się różne metody: biostratygraficzną t{w .oparciu o florę, faunę,

;różne grupy .organizmów), Utologiczną, geochem.icmą i geofizyczną, przy równ,ocze.snym uwzgl~nianiu wykształcenia .:facjalneg.outworów .oraz je- g.o .zmiany w czasie i przestrzeni. ppracowan.o jedn.olite regionalne sche- maty stratygraficzne kompleksów osadowych, w tym również węglo­

nośnych.

LITOUO!GI:A SIDRII WĘGLONOŚNYCH

Okres radziecki (szczególnie powQjenny) charakteryzuje się ,szer·o- kim l"ozw.ojem lbadań litologicznych. Prace te pl"owadzQnebyły w różnych

kierunkach i mia~y na celU:

r.

gla.

2. :Studia nad zawartością utworów węglonośnych mające na celu

szczegół,QlWącharakterystykę ich składu ,oraz kopalin towarzyszących

~asen doniecki, ^kuźniecki itd.). Te ostatnie ^mają szczególne znaczenie dla pdtrze!b korelacji przeikJl'lojów.

3. Badania zmian wtórnych utworów węglonośnych celem poznania

p;rawidłowości "metamorfizmu" Skał i węgli.

We wszystkich powyższych dziedzinach uzyskano 'znaczne wyniki, któr·e przyczyniły się do wzbogacenia teorii· i praktyki geologii węgla.

Szczegół,owa charakterystyka facji utworów węglonośnych p.odana jest głównie w pracach J.Żemczużnikowa i lego uczniów. IPozwoliłQ to na szczegółowe zrekonstru.owanie w wielu basenach i .złożach w 'Związku

Radzieckim '(Basen Doniecki, [P,odmoskiewski, Kuźniecki, Irkucki, i in.) warunków paleogeograficznych powstawania ,osadów węglonośnych i po-

kładów węgla.

Wopal"ciu Q analizę facji i ich regularności występowania w przekro- jach .opracowano metodę cykli facjalnych (z wariantemfacjaln6-geo- tektonicznym G. Iwanowa!). Jest to nQwa metoda badania ·utworów wę­

glonośnych, ich stratygrafii i korelacji.

Szczegółowe badania ^Składu utworów węglonoOśnych były pomocne dla rek.onstrukcji paleogeograficznych (QkreśIaniezasięguąbszarów za- silania), charakterystyki ~opalin .oraz dla opracowania metod kQrelacji

mineralogiezno-petrograficmej. .

W wyniku tych badań ·dkreślQno zaSięg ---obszar zasilama ,ł>asenów sedyIlłentacyjnych w· .okresie epok węglonośnych VI ·basenach: ·Doniec- kim, lPodmoskiewskim, Kuźnieckim, Kańsko-Ac,zyńskim, :Ę>eczorskirn· i in.

Oprac.owan.o metody analizy konkrecyjnej, polegającej na rozpozio-

Geologia wę.gla w . ZSIm 821 mowaniu i ~or,elacji przekrojów na podstawie kompleksów konkrecji w 'Basenie Eeczorskim {A. iMakedonow), stwierdzono możliwość !korelacji

u~o~ów. węglonośnych według ~ompleks6w minerałów w Basenie Do- nIeckim ltd.

Badania zmian wtórnych ^skał serii węglonośnych pozwoliły na usta- lenie strefowości epigenetycmej przekrojów oraz porównanie stopnia zmian skał z metamorfizmem ,węgli. Możliwa jest też odwrotna sytua- cja: na podstawie stopn.ia2'lllliany skał można sądzić o składzie gatun- kowym węgli r(N.Łogwinienko, T. KarpowaJ). Badania zmian wtórnych

skał mają duże . znaczenie również dla l"ozwiązywaniazagadnień geolo-

giczmo-inżynierskich i geologiczno-górniczych.

CHEMIA I PETROGIRtAtF,1tA WĘGLA. OR'AZ ME'DAlMORlFlZIM WĘGLi!

Badanie składu chemicznego węgla posiada znaczenie nie tylko dla scharakteryzowania jego jako paliwa lub surowca chemicznego, ale tak-

że dla pomaniaprawidłowości powstawania ^{węgli Q} różnej jakości, ich klasyfikacji 'itp. Zagadnienia te zostały opanowane i ,wykorzystane już

we ,wczesnych etapach opracowania węgli przez geOlogÓ\y sz.koły. łutu­

gińskiej oraż rozwinięte w .okresie radzieckim przy rozpoznawaniu Ba- senu Donieckiego i in.

VI okresie radzieckim wykonano unikalne opracowanie ~ Mapę geo-

logiczn.o-chemiczną węgli Zagłębia Donieckiego, która jest dziełem zes-

połu pracowników Wszechzwiązkowego Naukowo--Badawczego Instytutu

Węglowego. Mapa ta 'została zestawiona na podstawie .ogromnej ilOOci

materiału faktyczneg.o z zakresu chemii węgla. Jej rezultatem było opra- oowanie klasyfikacji ^{węgli ' według} stopnia metam.orfizmu (zawartości części lotnych), zdolności utleniania się lub odtleniania (zawartośĆ tlenu przy tym samym wydzielaniu' się części lotnych) przy równoczesnym

uwzględnieniu innych właściw<>ścifizykochemicznych i technologicznych, a szczególnie koksowalności (w,skaźniki plastometryczne) i ^związanej z nimi rozpuszczalności w' rozpuszczalnikach organicznych. Wszystkie

węgle :basenu podzielono na 14 grup według zalWartości części lotnych oraz na 8 grup według stopnia ,odtleniania. Klasyfikacja ta. stanowi wzo- rzec przy klasyfikacji węgli innych 'basenów

w

nia, choć lIla mniejszą skalę, wykonano w innych basenach, co pązwoliło

na dogłębne poznanie struktury węgla, na stwierdzenie nowych jego

właśC~wości,a w szc,zególności odtleniania. . . E.'6wnolegle 'Z :badania'Itli chemicznymi rozwijały się róWnież badania petrograficzne węgla. Rozwój radzieckiej petrografii węgla związany jest z nazwiskiem prof . .T. 2emczużrukowa ,oraz licznych j,ego uczniów i współ­

pracoWników.

Duża różnorodność węgli w Zwią.zku Radzieckim pozwoliła wspom- 'Iiilanej Wyżej grupie uczonych w dkresie władzy radzi.eclde.j na' znaczne

pogłębienie i vozszer2:enie wiedzy o podstawowych Składnikach petrogra- ficznych węgla,

na

gli oraz powiązanie ich tworzenia się 'z facjami i warunkami przemiany substancji roślinnych (uwodnienie i przepływ, zż,elirfiikO'Wanie ifuzenity-

zacja; dalsze zmiany składników przy metamorfiźmie). ~badanorównież właściwości optyczne składników mikroskopowych różnych typów wę-

822 N. W. Logwinienko

gli 'Oraz opracowano metody ibadaniasilnie zmetamorfizowanych węgli

i antracytów. _

W związku z

xvn

ukazały się atlasy węgli wielu basenów węglowych ZwiąZku Radziec- kiego.

Wzwiąziku z problemem wzbogacania !Węgli, określaniem st'Opnia kok-

sowalności, opracowaniem racjonalnej metodyki przygotowania wsa- dów itp. -Ibadania petrograficzne ^węgli rozwijane ^są przez lo Amosowa i współpracowników. Grupa ,tych uczonych opracowała metoclyikę okreś­

lania zdolności odbijania i ~a.proponowała najbardziej szczegółowy po-

dział węgli na gatunki według -zdolności odbijania witry:nitu (2'2 po-

działy). . -

Nowy wariant klasyfikacji ^węgli na podstawie cech petrograficznych opraoowali pracownicy Instytutu Geologicznego Akademii Nauk ZSRR ,oraz L. Bogoliubowa i P. Timofiejew.

Jakość węgli, mimo charakteru wyjściowego materiału roślinnego

i pierwotnych procesów je.go przemiany, w dużym stopniu uzależniona

jest od późniejszych zmia.n - metamorfizmu. Obecnie wyróżnia się czte- ry rodzaje metamorfizmu: regionalny, termiczny, kontaktowy i dyna- miczny. .Aż do połorwy lat trzydziestych u nas i 'za granicą dominowała

teoria metamorfizmu dynamicznego.

W latach trzydziestych dzięki prac-om J. PogreJbickiego, prowadzonym na materiale z Basenu Donieckiego, ustalono,że stopień metamorfizmu

węgli uzależniony j,est od grubości utworów węglonośnych i pozycji stra- 'tygraficznej pokładu, a więc od gł~bokości zanurzenia pokładu przy po- wstawaniu serii węglonośnej. W ten sp'Osób ^została udowodniona d'Omi-

nująca rola metamorfizmu regionalnego. Następnie wniosek ten lzostał

potWierdzony w innych basenach węgl'Owych _ w ZSRR i za granicą.

Później, przeważnie w okresie powojennYIll, w Basenie Donieckim (M. Lewensztejn), w Basenie !Kuźnieckim (W. Skok), w Karagandzię

(!M. Golicyn, L. Dumlen) stwierdzono również zależniOŚĆ stopnia meta- monfizmu ·węgli od obecnego położenia hipsometrycznego pokładu (im

głębiej w chwili obecnej występuje pokład~ tym silniej jest on zmeta- morfizowany).

Niektóre 'zagadnienia nie są jeszcze rozstrzy:gnięte, np. wpływ róż­

nych czynników metamorfizmu, tempera,tury, ciśnienia, czasu trwania proc·esu przy różnych rodzajach metamorfizmu, a przede wszystkim 6ła­

bo Zbadane są zmiany mikrostruktury węgli (budowa cząsteczek, ich wią­

zań i ustawienia) w procesie metamorfizmu.

NAUKA O FORMlAICJAOH WĘGLONOśNYCH

Współczesny etap rozwoju geologii węgla _charakteryzuje cię szero- kim zastosowaniem w badaniach naukowych i w praktyce analizy for- macji,opracowanej przez g·oologów radzieckich w okresie ·ostatnich dwu- dziestu lat (M. Biełousow, !N. Szatski, N. Strachow, -W. :Popow, N. Che- raskow, L. 'Ruchin, W. Cha·in i in.). Formacje ,osadowe tworzą 'się przy

określonym typie stosunIków 'geotektonicznych ,oraz w konkretnych wa- runkach ikrajobrazowo-klimatycznych, które określają ich Skład i bu ...

Geologia węgla w ZSRR 823

dowę. Z powyższego wynika, że również w klasyfikacji formacji osado- wych należy uwzględniać stosunki gootektoniczne, iklimat i ikrajabraz.

Formacj-e węglonośne są szczególnym przypadkiem formacji osadowych, a ich tworzenie się podlega tym samym prawom.

Nauka. «) formacjach węglonośnych ;była 'przedmiotem badań wielu uczonych ~G. Iwanow, J. ŻemczUŻllikow, G. Kraszetninnikow, J. Pogre- bioki, A. Makedonow i in.). W chwili obecnej wię'kszQiŚć badaczy rozpa- truje formacje węglonoone jako złożone cykliczne utwory polifacjalne,

przeważnie terygeniczne, wZbogacone w substancje węgliste organiczne .

.Jedna/k!że ,t~ie wnioskowanie nie jest również uniwersalne, ponieważ

.spotyka się formacje, w których cY'klicmość nie występuje wyraźnie (trzeciorzędowe formacje węglowe w Basenie [)in.ieprowskim na Ukrainie i niektóre inne).

Klasyfikacja formacji węglonQŚnych dotychczas ,opierała się na za- sadzie geotektonicznej: wyróżniano formacje geosynklinalne', przejścio­

we i platformowe (G. Iwanow). Później klasyfikacja ta uległa znacznym zmianom i udoskonaleniu. Wyróżniono również· formacje węglonośne

w strefach niestabilnych geosynklin, stref sta.bilnych i części peryfe- rycznych geosynklin, zapadlisk czołowych, formacje platformowe starych .stabilnych i młodszych niestabil:nych platf,orm itp. (G. Kraszeninnikow,

G. lIWanow) .

. Kryteria geomorfologiczno-krajobrazowe wprowadził dla klasyfikacji ..formacji węglonośnych J. lPogrebiCki, który wyr6żn.ii w kaZdym typie .geotektonicznym podtyp, paraliczny i limniczny.

W .oparciu o czynniki 'geotektoniczne, krajobrazowe i klimatyczne. opracowano kla'syfikację formacji węgloIliOŚIlych ;(!N. ŁogwilIlienko, 1966).

Oprócz kla·syfi!kacji formacji węglonośnych uczeni radzieccy niejedno- kr.otIlie starali się opracować !klasyfikację basenów węgl'owych (p. Stie- panow, M. IPrigorowski, J. Pierepieczina, M. RiteDlberg i in.).

Rozwój nauki o formacjach węglonośnych jest wielkim .osiągnięciem

geologii węgla i jednym z dalszych kierunków jej badań. !Konieczność

opracowania właściwej klasyfikacji genetycznej formacji węglonośnych,·

poznania prawidłowCJiŚCi w na,gtępstwie formacji osadowych w czasie i przestrzeni oraz określenie położenia . w tych cyklach formacji węglo­

nośnych umają wszyscy badacze.

Na podstawie klasyfikacji genetycznej formacji węglonośnych moż­

na opracować również iklasyfikacjębasenów węglowych, która posiada

duże ,znaczenie w praktyce prac geologiczno-poszuikiwawczych oraz przy eksploatacji złóż węgla w kr,aju.

RRAlWIDŁOWJOśCI W ROZMIESZOZENIU ZŁOZ WĘGLA W pracach lP. Stiepanowa i jego zwolenników 'z-ostały wyjaśnione

,ogólne prawidłowości w rozmieszczeniu węgli na kuli ziemslciej (teoria stref i węzłów tworzenia się węgli). _

Na podstawie analizy rozmieszczenia zasobów węgli stwierdzono, że zł·oża węgla każdej epoki jego tworzenia się gromadzą się na kuli ziemskiej w granicach określonych stref, odpowiadających strefom kli- matu zwI"otnikowego, podzwrotnikowego i umiarkowanie wilgotnego.

W gxanicach stref tworzenia się węgli .obserwuje się zwiększone koncen-

824 N. W. Logwinienko

tracje złóż węglowych: węzły węglowe, uwarunkowane połączeniem

szeregu. sprzyjających czynników, jak określonych stosunków geotek- tonicznych, charakteru urze7Jbienia, właściwości klimatycznych itp. ów-

cześnie za najbardziej produktywną epokę węglonośną uważan.o trzecio-

rzęd i('Ponad 54% zasobów węgli!ku'li ziemskiej), a następnie karlbon-iperm,

jurę i !kredę. Teoria stref i węzłów ttworzenia się węgla jest duZym osiąg­

nięciem ,radzieckiejnaulki geologicznej. KOJllkretnym przylkłaJdemzaS'to­

sowania tej teorii w praiktyce z uwzględnieniem ge.otek!tornilCm~j historii regi.onu są prace d.otyczące Basenu Donieckiego.

Rozległy obszar !Występowania utworów węglowych na· południowych

obszarach europejskiej ^części ZSRR - od Biał.orusi do Morza Kaspij- skieg.o i od masywuwor.oneżskiego do ukraińskiego masywuk!'yStalicz- nego . - 'związany jest ze strefą karbońską tworzenia się węgla i jej

węzłem wschodnioeuropejskim. Tak więc na tym obszarze można. był.o spodziewać się dużych złóż węglowych. Rzeczywiście geolodzy ukraińscy

~S. K.omocki, W. iPopow, A Szirokow i in.) stwierdzili obecność pokła­

dów węgla w karbonie środkowym w zapadlisku dniepr.owsko-doniec- kim, na Biał.orusi, w Basenie Lw.owsko-Wołyńskim .oraz złoża o cha-

rakterzeprzemysł.owym w karbonie dolnym w zachodnim przedłużeniu

Basenu Donieekieg.o.oraz w zachodniej i północno-zachodniej części Ba- senu Lwowsko-Wołyńskieg.o.

Dalsze pogłębienie zasad teorii stref i ^węzłów tworzenia się węgla

w oparciu o· analizę geotektoniczną formacji· pozwoliło na wyjaśnienie

ogólnych prawidłowości w l'Io:zmieszczeniu złóż' węgla na obszarze ZSRR

~I.TorSki, A Jegorow, 1. Zw.onariew, G. Iwanow,

rwo

Obecnie stwi,erdzono, że ponad 3-70/0 wszystkich 'zasobów ,węgli ko- palnych ~RR sk.oncentrowane jest w utw.orach permskich, 2;9% w dol- nym mezozoiku (trias - jura środkowa), ~50/0 w mez'Ozoiku górnym (jura górna - !kreda), 7-8% w kar:bcm.ie i tyJaro ,okol1o 2~/0 w rtrzeciorzędzie . . ^Okoł.o 800/0 zasobów ^węgli k.opalnych ^występuje na wschód od Uralu.

Na obszarze całeg'O !kraju dla głównych epok węgl.owych (permska, d'OI- nomezoz'Oiczna, gOl'nomezozolcma, karbońSkaJ) 'wyznaeZiono strefy·· two- rzenia się węgla, występującego zgodnie·z dawnymi strefami klimatycz- nymiziemi, wyróżniono szereg typów f.ormacji węglonośnych, !które zaj-

mują akre!śloną pozycję ,w cyklach geotektonicznych .oraz konkretnych jednostkach tektonicznych.

Bogaty materiał f,aktyczny dotyczący 'złóż węgla w ZSRR pozwolił

na sporządzenie Atlasu map występowania węgli i prowincji węglonoś­

nych (11962) 'Oraz serii monograficznej pod tytułem "Geologia złóż węgli

kopalnych i łupków palnych" (19'63-19'6'7). Mapy zestawione zostały

przez zespół pracowników Zakładu Geologii Węgla AlNZSiRR (obecnie

Oddział Geol.ogii Węgla i Łupków Palnych ,Wszechzwiązk'Oweg.o Insty- tutu Geologicznego) pod kierunkiem 1. IGorSkiego i W. Mokrinskieg.o.

Wyk.onano je na podkładzie geotektonicznym i paleogoograficznym. Za-

wierają .one ogromny materiał faktyczny z zakresu rozmieszczenia· utwo- rów węglonośnych, .ich charakteru oraz jakości węgli. Na mapach wy- dzielono i oznaczono zasięgi prowincji węglonośnych trzeci.orzędu, me- zozoik,ugórnego, mezozoiku dolnego, permu, !karbonu i dew.onu.

Geologia węgla w ZSRR 82'5

[pierwszy bilans 'zasobów węgli w ~SRR zestawiony był w 1937 r.

'W zwilązkuz XVII sesją Międzynarodowego Kongresu Geologicznego., Ustalono ,zasoby --. 1'654 mld t, co wynosi 21% zasobów światowych

(drugie miejsce w świecie po USA). Przy ustalaniu zasobów po raz !pierw- szy uwzględniono zasoby węgli z obszarów ,zakrytych, charakteryzują­

cych się ,głębokim występowaniem pokładów węgla, tj. platformy rosyj- skiej, wschodnich zboczy Uralu ,oraz Azji Środkowej.

W latach 1940-<1941 pracownicy Wszechzwiązkowego instytu tu Ge- ologicznego, Instytutu Arktycznego i Budownictwa iDalekowscho4niego

sporządzili pierwszą mapę prognostyczną węgli w skali l : '5 000 000 całe­

go ,obszaru iZwiązku Radzieckiego. Mapa ta odegrała dużą rolę w planoO- waniu prac geologiczno-poszukiwawczych.

Następna mapa prognostyczna węgli, również w skali 1:50'00 0.0.0, ale z bardziej szczegółowymi objaśnieniami (z wydzieleniem gatunków,

węgli itp.), sporządzona była w latach 195'5'--iHJ56 (redaktor A. Matwie- jew).

Oprócz map prżeglądowych sporządzono róWnież dla 'zapewnienia

prawidłowego rozwoju poszczególnych okręgów przemysłowych mapy prognostyczne ^:węgli w skali ^małej i ^średniej, np. dla Kazachstan-u, Azji

Środkowej, Zagłębia Peczorskiego, IPodmoskiewskiego, !Donieckiego i sze- regu innych.

Wymienione mapy wykorzystano przy następnym ustalaniu ,zasobów

węgli ZSRR przeprowadzonym w latach 1'954---i195i5. Ustalenia zasobów

węgli kopalnych dokonały terenowe za-rządy geologiczne Ministerstwa Geologii ZSRR, 'zjednoczenia Ministerstwa Przemysłu WęgLow,ago i sze- reg instytutów naukowo-badawczych (:WSEGEI, Instytut Geologii Ar- ktyki i in.). Wy~onano ogromną pracę -zesta'wiając nie tylko zasoby pew';' ne i przypuszczalne, ale również -określono obszary perspektywiczne na podstawie ogólnych ibadań geologicznych, pojedynczych danych o wę­

glonośności obszaru, ,analogii z sąsiednimi znanymi dbszaTa,mi węglonoś­

nymi.

Według danych il955 r. zasoby węgli kopalnych ZSRR wynoszą 8670- mld t, co stanowi _5'2,'510/0 'zasobów światowych I(pierwsze miejsce w ^świe­

cie).

Przytoczone dane świadczą .o dużych ,osiągnięciach w dziedziniege- ologii ^węgla, wysokim poziomie ^badań teoretycznych i skutecznym ich stosowaniu wpraiktyce. Zadania przyszłych prac są: ikompleksowe ,bada- nia formacji węglonośnych, zmierzające do wyjaśnienia ich wewnętrz:­

nych i zewnętrznych zależności paragenetycznych w oparciu o analizę facjalną, mineralogiczno-<geochemiczną i 'geotektoniczną; wyjaśnienie

pozycji formacji węglonośnych związanych z formacjami cyklów geo- tektonicznych, ich zależności parag'enetycznych {w czasie -i przestrzeni}

oraz położeni.a w konkretnych strukturach; wszechstronne poznanie pro- cesów współczesnego tworzenia ^się torfów, jako pierwotnego etapu pow- stawania węgli kopalnych itp.

W dalszym ciągu doskonalona :będzie metodyka badań utWorów wę­

glonośnych i samego węgla pr,zy 'zastosowantu współczesnych osiągnięć

fizyki i chemii oraz metod matematycznych.

Streszczenie

.H. B. JIOI'BHHEHKO

'YJ'OJILHMI rEOJIonm B CCCP 3A IUITL,lI;ECRT JlET COBETCKO:R BJlACTH

Pe:nOMe

Hayrmt.Ie OCHOlnl yrOJII>lIOA: reoJIOI'HH 6:wm 3lUlO:&WlILI e~e '/1,0 pelIOmo~ xpymre:ib::tmMB

pycClCHMH reOJIOraMH JI. JIyryrJDILIM, M. 3aJIeccJmM, W. lIepm.mreBCXHM B .ZIP.

O,lUlaKO, yponeBh B3Y'fCBJlOCTB B ()CB()elIHSI yrOm.m.IX peccypcoB B '/1,OpeBomo~OBJIoA: POCCBH 6LDI JreBLICOKBM.

3a coBeTClOlil: nepBO,n: yrOJIbBllJI reonoI'WI CTJ,eJIaJIa 6om.ume ycneXH - pa3pa6oTaBa ee BaY'l- lio-reopeTIAectmJI OCHOBa B IIpOBe,n:ellLI olpOMBhIe reOJIOro-nOHCXOBLIe B pa:me'/1,o'l1lLle pa60TLI Ba BCe:ii TeppBTopm C'l'pa.BH.

3Ba'lHTe.1lJdllaIe ,n:OCTBlKeBml BMeIOTCg B 06.JIaCTH CTpaTBrPa4nm yrJIeUOCBldX TO~ H KOppe- .lIJIQBlI yr()JIb,llJ,Dt IIJIIICToB, JIBTononm, yrJIeXBMBB B yrneneTpOI'pa(Jm, Y'JI'lDIlI 06 yrJIeHOCBLIX

q,op~, BLIJIBJIellLI OCUOBULIe 3aJ1:0UOMepUOCTB ~Bml yrOJIbBLIX 6acceA:uOB B MeCTo- po~eUBil: Ba TepPHTOPHB CTpaBLL

Ha OCUo:aamm 3TBX BCCJIe,n:Oilamdt COCTaBJIeULI xapTLI IIporuooa yrJIeBOCHOCTH .wm BCeit -reppHTOPHB CCCP Hero OTl1.em.JILIX peruOBOB H npoB3Be,ll;ea ,D;e'I'aJIJ>lIL no'/1,C1reT 3anaCOB HCXo-

;naeMLIX yrJIeA:.

N. W. LOGVJlNIENKO

<lOAL GEOLOGY IN THE USSR D~G 50 YEABS OF THE SOVIET POWER Summ.ary

Scientific base of coal geology was elaborated still before the revolution by

·the prominent Russian 'geologists, among others by M. Lutugin, M. Zaless'ki, iF. Tshernyshev and others.

However, the degree of knowledge and reconnaissance of coal resources was lnsufficient in the pre-revolution period.

On the other ,hand, during the period of the Soviet power,coal geology acquired 'consi'lierable effects, maiD'ly as concerns elaboration of scientilfic4heoreflical prin-

ciples, and geological prospectiIllg 'and reconnaissance works conducted ,throughout

"the country.

Considerable .achievements are noted in stratigraphy of coal measures and in correlation of coal seams, as well as in lithology, chemistry and petrography of .coal, and in coal-bearing formations. Establishing of main regularities in distrLbu- tion of coal basins and coal deposits within the area of the country is also wOl1thy of being stressed here.

The results of these research works were basis to construct map of coal re- sources for the entire territory of the USSR and tor ilts individual regions, and to calculate in detaIl the coal resources of the country.