Postawy Polaków w obec Niemców oraz zjawisk wojennych i okupacyjnych
w krakowskiej prasie konspiracyjnej obozu demokratycznego lat 1939-1945
Ugrupowania tworzące tzw. obóz demokratyczny w wydawanej przez siebie prasie konspiracyjnej w latach 1939-1945 w Krakowie dużo uwagi poświęcały stosunkowi Polaków do Niemców oraz zajmowanym przez nich postawom wobec różnych prze
jawów wojny i okupacji1. Prezentowano z jednej strony modele zachowań i oczeki
wanych postaw wobec okupantów, a z drugiej - oceniano rzeczywiste2. Problema
tykę tę przedstawiano przy pomocy różnych form wypowiedzi: artykułów ogólnych o aktualnym stanie rzeczy, sugerujących podjęcie określonych działań lub mówią
cych o ich realizacji, komentarzy do wydarzeń zawierających określone postulaty, relacji z konkretnych wypadków, w których akcentowano przede wszystkim zajmo
wane przez Polaków postawy uznawane za pozytywne lub negatywne. Podl<xeślano, aby w stosunkach z Niemcami Polacy pamiętali, że bezwzględność Niemców nie po
zwala na kompromisy, że wrogiem Polaków („śmiertelnym”) są nie tylko faszyści, ale także większość Niemców i Niemek3. Kontakty z Niemcami (towarzyskie, handlowe, inne) uznano za zabronione i traktowano je za „akt zdrady narodowej”.
Od Polaków oczekiwano postawy aktywnej, polegającej na „budzeniu i kształceniu odwagi we wszelkiej formie”, wyrażającej się w miarę możliwości w czynnej walce z okupantem, obowiązkiem bowiem każdego Polaka jest walka o wyzwolenie kraju, a bierne czekanie na zakończenie wojny nie przystoi narodowi polskiemu. Specjalne miejsce zajęła teza, że symbolem walki z okupantem jest każda manifestacja polskości
1 Badaniami została objęta prasa konspiracyjna ugrupowań wchodzących w skład tzw. obozu demo
kratycznego (Stronnictwo Demokratyczne „Prostokąt”, Stronnictwo Polskiej Demokracji, Związek Rewolucyjno-Niepodległościowy, Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa, Ruch Młodej Demokracji, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej, szersze porozumienia demokratyczne z udziałem SD lub SPD - Społeczna Organizacja Samoobrony, Centralizacja Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych, Zjednoczenie Demokratyczne) wydawana w Krakowie w latach 1939-1945.
Takiego określenia w odniesieniu do wymienionych partii i porozumień używa wielu znawców pro
blematyki. Zob. np. J. Jarowiecki, Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Kraków 1980; K. Przybysz, Polska myśl polityczna 1939-1945, Warszawa 2000.
2 Analizowaną problematykę podejmowano przede wszystkim w publikacjach krakowskich dwóch głównych nurtów Stronnictwa Demokratycznego - Stronnictwa Demokratycznego „Prostokąt” i Stron
nictwa Polskiej Demokracji oraz Związku Odbudowy Rzeczypospolitej.
3 Trzy Króliki w drodze na Wawel, „Watra” nr 9, 13.11.1943, s. 8.
(nie tylko działania zbrojne czy dywersyjne)4. W większości wypowiedzi prasowych apelowano o solidarność Polaków i współpracę w walce z okupantami5. Podkreśla
no, że . warunkiem niezbędnym dla [...] osiągnięcia decydujących sukcesów w walce z Niemcami jest [...] postawa całego narodu”6. Polacy mieli walczyć z okupantami w zależności od możliwości i potrzeb różnymi środkami: od biernego oporu, wyda
wania i kolportowania prasy podziemnej, afiszów i ulotek, przez sabotaż, aż do akcji dywersyjnych i walki zbrojnej. Prezentowane postawy wobec okupantów w większości wypadków były akceptowane przez przeważającą część społeczeństwa polskiego.
Wskazywano na konieczność zorganizowania samoobrony i jej istotę7. W wielu pismach charakteryzowano szczegółowo podstawowe zasady obywatelskiego postępo
wania. Wśród nich wymieniono m.in.: walkę z okupantem (czynną i bierną), podpo
rządkowanie się zarządzeniom władz polskich reprezentowanych w kraju przez Pełno
mocnika Rządu i Komendanta Sił Zbrojnych oraz podlegające im organy, obowiązek udzielania pomocy osobom zagrożonym przez władze okupacyjne za ich walkę (pomoc finansowa, kwatery, dokumenty), solidarność i samopomoc w stosunku do osób do
tkniętych ciężarami wojny, szczególnie zapewnienie opieki i pomocy dzieciom oraz młodzieży (akcja mieszkaniowa, dożywianie szkolne itp.)8. Nakazywano, aby kierować się „w życiu zbiorowym i osobistym pełnym godności postępowaniem9. Za „nakazy chwili” uznano „zachowanie zimnej krwi i opanowanie nerwów” nawet w obliczu bru
talnego terroru10. Zapewniano: „postawa nasza będzie nadal niezmienna i twarda”11.
Omawiano metody i środki, którymi powinni posługiwać się Polacy w walce z oku
pantami. Sądzono, że dla zorganizowania akcji propagandowej będącej podstawą czyn
nej walki cywilnej powinny być używane różne środki, m.in.: ulotki, gazety, wiersze, rysunk:, napisy, informacje ustne. Do środków biernego oporu zaliczono: uchylanie się od pracy oraz pracę mało wydajną, wstrzymywanie się od wszelkich świadczeń na rzecz okupanta, nieudzielanie informacji o charakterze prawnym w zakresie admini
stracji wroga (zeznania urzędowe), sabotaż cywilny, propagowanie postawy czynnej wobec wszelkich przejawów działalności okupantów, pracę wychowawczo-samokształ- ceniową, zwłaszcza wśród młodzieży, organizowanie samopomocy społecznej, troskę o narodową kulturę. Sądzono, że za pomocą odpowiednich działań można większość Polaków zaktywizować do walki12.
Stosunkowo rzadko pisano o Polakach, którzy ulegając „psychozie strachu” bądź apatii pozostali bierni oraz kolaborantach (współpracownicy i konfidenci gestapo, donosiciele, prowokatorzy, „zbyt gorliwi wykonawcy zarządzeń niemieckich”) 13.
4 Źródła otuchy, „Tygodnik Polski. Organ Demokratyczny’' nr 8, 15.05.1943, s. 2.
5 O samoobronę wsi, „Tygodnik Polski. Organ Demokratyczny” nr 15, 03.07.1943, s. 1.
6 Nakazy chwili, „Dziennik Polski” nr 690, 22.07.1944, s. 3.
7 O samoobronę wsi, op. cit.
8 Zob. np. Nakazy d n ia ,,Jutro Polski. Organ Demokratyczny” nr 1, s. 2.
9 Ciągle dwa fronty, „Watra” nr 10, 27.11.1943, s. 2 -3 .
10 Fala niemieckiego terroru, „Dziennik Polski" nr 710, 10.08.1944, s. 3.
11 Trwamy w niezależnym oporze, „Gazeta Polska” 02.07.1941, s. 4.
12 Zob. np. Przegląd prasy, „Jutro Polski. Organ Demokratyczny” nr 2, 06.07.1942, s. 4.
13 Walka z okupantem i zdrajcami, „Tygodnik Polski. Organ Demokratyczny” nr 8, 15.05.1943,
W „Dzienniku Polskim” opublikowano treść dekretu rządu polskiego na emigracji przewidującego postępowanie karne wobec osób popełniających czyny niedozwolo
ne14. Na temat przestępstw popełnianych w czasie wojny i okupacji sporo szczegóło
wych informacji zamieszczał „Tygodnik Polski”15. W „Kurierze Powszechnym” uka
zała się notatka, że do walki z przestępczością powołano Placówkę Ekspozytury' Śled
czej (P E S )16. Zamieszczano informacje o wyrokach wydanych przez Kierownictwo Walki Cywilnej17. Podawano przykłady niepożądanych postaw Polaków. Jednak gene
ralnie przedstawiano społeczeństwo polskie jako zintegrowane w walce z okupantem.
Postawę Polaków wobec niemieckiej ludności cywilnej przedstawiono jako mniej jed
nolitą, choć także negatywną. Przestrzegano przed zemstą i naśladowaniem metod hi
tlerowskich, domagając się sprawiedliwego ukarania wszystkich winnych. Z dezapro
batą wyrażano się o folksdojczach, twierdząc, że są oni często bardziej bezwzględni w stosunku do Polaków niż rdzenni Niemcy.
Wielokrotnie podkreślano, że naród polski zjednoczony wolą walki, po czasowej przegranej (klęsce wrześniowej), walczy z okupantami, wierząc w bliskie zwycię
stwo. Dla udokumentowania tej tezy informowano o różnych formach aktywno
ści społeczeństwa polskiego. W „W atrze” powiadomiono o rozkolportowaniu przez polskich konspiratorów na ulicach Krakowa nadzwyczajnego wydania „Gońca Kra
kowskiego”, w którym podano „Obowiązki Polaków w obecnej sytuacji wojennej”18.
Donoszono o rozlepianiu w Krakowie afiszów naśladujących urzędowe obwieszcze
nia, zredagowanych w języku niemieckim i polskim19. W związku z rocznicą wybu
chu wojny zakomunikowano: „Dzień 1 września miną! w Krakowie pod znakiem zespolenia się całego społeczeństwa polskiego”20. Informowano o gestach pamięci w dniach narodowych świąt, m.in. o Święcie Żołnierza Polskiego21, o krakowia
nach, którzy czcili miejsca masowych egzekucji Polaków płonącymi zniczami i wią
zankami kwiatów22. „Naród polski pierwszy stawił czoło przemocy i przez cztery lata nie bacząc na ofiary prowadzi walkę z okupantem” - pisano23. Apelowano do biernych obywateli, dla których celem stała się jedynie ochrona życia, aby przyłą
czyli się do walki24. Z pogardą wspomniano o poszukiwaczach łatwego i szybkiego sposobu wzbogacenia się25, o spekulantach i kombinatorach. Jak podkreślano, tylko nieliczni Polacy ze strachu łub z chęci zysku wpisywali się na niemiecką listę naro
14 Doniosły dekret rządu polskiego, „Dziennik Polski” nr 430, 20.10.1942, s. 1.
15 Komunikaty Walki Cywilnej, „Tygodnik Polski. Organ Demokratyczny” nr 11 (23), 05.06.1943, s. 4.
16 Rząd polski w walce z przestępczością, „Kurier Powszechny” nr 2, 06.09.1944, s. 3.
17 Wyrok, „Dziennik Polski” nr 533, 17.06.1943, s. 3.
18 Z wydarzeń, „Watra” nr 2, 07.1943, s. 6 -7 .
19 Wiadomości lokalne, „Dziennik Polski” nr 509, 22.04.1943, s. 4.
20 Wiadomości lokalne, „Dziennik Polski”, 2.09.1940, s. 2.
21 15 sierpnia, „Watra” nr 3, 21.08.1943, s. 7.
22 Katyń w Krakowie, „Watra” nr 8, 30.10.1943, s. 5.
23 Z frontu walki podziemnej, „Watra” nr 1, 08.01.1944, s. 18.
24 Blaski i cienie naszego życia wewnętrznego, Ju tr o Polski. Biuletyn Informacyjny” nr 297, 29.11.1941, s. 3 -4 .
25 Ibdiem, s. 4.
dową lub współpracowali z okupantem. Ostrzegano przed ludźmi pracującymi dla gestapo i policji niemieckiej26.
Ogólne zalecenia, co do pożądanych postaw i zachowań Polaków wobec okupan
tów były często konkretyzowane. Wskazywano np., w jaki sposób Polacy powinni za
chowywać się na ulicy27.
Swoisty zestaw postaw kierowano do różnych grup społeczeństwa, w tym m.in.
kobiet, młodzieży i inteligencji. Głównym obowiązkiem kobiet miała być ochrona, wychowanie i nauka dzieci, walka z demoralizacją oraz samokształcenie. Apelowa
no, aby kobiety chroniły życie i zdrowie dzieci, nie dopuszczały do ich germaniza
cji i robiły wszystko (włącznie z ukrywaniem), by nie dopuścić do wywożenia dzieci w tych celach do Niemiec28. Obowiązkiem kobiet była ochrona dzieci przed wstrzą
sami psychicznymi29. Okupacyjne szkoły, ograniczone zakazami i nakazami niemiec
kimi, me spełniają należycie swych zadań, należy więc douczać dzieci w domu, gdyż w przeciwnym razie, zgodnie zamierzeniami okupanta, zapomną, czego się uczyły.
Uważano, że nawet w czasie okupacji, gdzie w walce z wrogiem wiele zadań wysuwa się na plan pierwszy, kobiety powinny walczyć z demoralizacją, będącą skutkiem woj
ny30. Kobiety powinny myśleć również o swojej przyszłości po wojnie, dlatego nawet w tych trudnych chwilach warto znaleźć czas na naukę i pracę nad sobą, a także zachęcać innych do samokształcenia, gdyż powojenna Polska będzie potrzebować wykwalifikowanych pracowników. Stawano po stronie kobiet, które chciały pracować w konspiracji. Uważano, że nawet najbliższa rodzina nie powinna zabronić kobietom udziału w różnych formach walki z okupantami. Akcentując ich odwagę i bohater
stwo, przypominano o tradycji, o udziale polskich kobiet w walkach o niepodległość, począwszy od powstań narodowych, poprzez lata niewoli, aż do odrodzenia Polski31.
Ważnym zadaniem kobiet było również organizowanie pomocy sąsiedzkiej, szcze
gólnie dla sierot, wdów, rodziców, których dzieci zginęły lub zostały zamordowane, uchodźców, przymusowo wysiedlonych32.
Znaczącą rolę w walce z okupantem wyznaczono młodzieży, która - jak podkre
ślano - w olbrzymiej większości podjęła walkę o wolność kraju. Twierdzono, że pracy jest tak wiele, iż młodzież (drogą selekcji) powinna skoncentrować się na dwóch, jak to określano, „frontach walki”: teraźniejszości i przyszłości. Bezpośrednia walka z oku
pantem w zależności od sytuacji i możliwości powinna przybierać różne formy: od tzw.
małego sabotażu, dezorganizowania codziennego życia okupanta, do walki zbrojnej.
Opróc2, przygotowania bojowego i walki z okupantem młodzież z myślą o niepodległej Polsce powinna pracować nad sobą33. Powinna się uczyć (tajne komplety, samokształ
cenie) nie tylko przedmiotów ogólnych (szczególnie języka polskiego, historii, geografii
26 Z wydarzeń. Ostrzeżenie, „Watra” nr 6, 02.10.1943, s. 5.
27 Jak zachować się na ulicy, „Watra” nr 8, 30.10.1943, s. 17.
28 Młode pokolenie w obecnej dobie, „Dziennik Polski” nr 586, 21.10.1943, s. 4. Zob. także np.
Źródła otuchy, op. cit.
29 Szkoła na ulicy, „Watra” nr 12, 22.04.1944, s. 2.
30 Poprzez rytm serca matek, „Jutro Polski. Biuletyn Informacyjny” nr 334, 23.02.1942, s. 3.
31 Zob. np. Kobieta w walce, „Watra” nr 9, 13.11.1943, s. 1.
32 Pobór na roboty polskiej młodzieży, „Komunikat Wolnej Polski” nr 24, 09.03.1941, s. 2.
33 Propozycje, perspektywy, „Watra” nr 1, 06.1943, s. 3.
itp.), ale także takich, które przygotowują do przyszłego zawodu34. Często dowodzono, że obecny kataklizm przyniósł młodzieży nie tylko zło, ale równocześnie „dal zastrzyk [...] hartu”35. Część młodych ludzi czekała biernie na koniec wojny lub jeszcze gorzej - piła alkohol albo szukała źródeł szybkiego wzbogacenia się. Tych potępiano, oskarża
jąc o tchórzostwo i brak patriotyzmu.
Wiele zadań w walce z okupantem wyznaczono także inteligencji. Sporo pisano o poświęceniu nauczycieli i innych grup zaangażowanych w tajnym szkolnictwie.
Zwracano uwagę na postawy literatów pozostałych w kraju i walczących z okupan
tami - tworzących utwory o aktualnej tematyce, a często także walczących czynnie 0 wyzwolenie kraju w organizacjach konspiracyjnych. Doceniano wysiłek Polaków organizujących podziemne życie kulturalne36.
Relacjonując przykłady życzliwości, wzajemnej pomocy, a często nawet poświę
cenia, propagowano organizowanie pomocy dla uchodźców, przede wszystkim z ziem wschodnich i (zwłaszcza po powstaniu) z Warszawy. Podkreślano, że jest to obo
wiązek narodowy i jedna z form walki z wrogiem37. Uważano też, że Polacy powinni wspomagać inne okupowane narody. Podawano przykłady udzielania pomocy Ży
dom38. Opisując tragedię Żydów, twierdzono, że przez ich zagładę Niemcy próbują odwrócić uwagę Polaków od działań mających na celu zniszczenie Polaków i wszel
kich przejawów polskości39. Podawano przykłady pozytywnego stosunku Polaków do Żydów i Żydów do Polaków40. Informowano, że Polska Rada Narodowa w Londy
nie podjęła uchwały o włączeniu walk Żydów polskich do ogólnych walk o wolność 1 niepodległość Polski i uchwaliła, aby zwrócić się do wszystkich wolnych państw o udzielenie pomocy uciekinierom żydowskim41. Wielokrotnie podkreślano, że po eksterminacji Żydów nastąpi planowe wyniszczenie narodu polskiego42. Twierdzono, że za morderstwa dokonywane na Żydach i innych narodowościach odpowiedzialni są wszyscy Niemcy (choć oczywiście w różnym stopniu), którzy nie walczą przeciwko systemowi hitlerowskiemu.
* # #
Na lamach prasy wydawanej przez ugrupowania demokratyczne prezentowano najczęściej Polaków, których negatywna postawa wobec faszystów' niemieckich wyra
żała się w różnych formach aktywności. Nie ukrywano zróżnicowania postaw wobec
34 Ibidem Zob. także: Apel do Polek, „Dziennik Polski” nr 691, 25.07.1944, s. 3; Zamach na polską młodzież, „Tygodnik Polski” nr 61, 07.06.1944, s. 6 -7 .
35 Kolacja na raty, „Watra” nr 10, 27.11.1943, s. 6.
36 Zwyciężę na tej ziemi, „Watra” nr 6, 02.10.1943, s. 1.
37 Zarządzenie, „Watra" nr 12, 25.12.1943, s. 10.
38 Czarne nasienie, „Jutro Polski. Organ Demokratyczny” nr 9, 07.09.1942, s. 4.
39 Migawki, „Dziennik Polski”, 17.08.1940, s. 2.
40 Obozy - miejsca kaźni i zbrodni, „Dziennik Polski" nr 705, 15.08.1944, s. 3.
41 Rok w Treblince, „Tygodnik Polski. Organ Stronnictwa Polskiej Demokracji” nr 63,04.07.1944, s. 7.
42 O samoobronę wsi, op. cit. Por. także: Niebezpieczne zobojętnienie, „Młoda Demokracja” nr 5, 20.02.1944, s. 4 -5 .
zjawisk wywołanych wojną i okupacją - od bohaterstwa, przez strach, lęk, zagubie
nie, do tchórzostwa i sporadycznie występującej kolaboracji43. Starano się jednak do
wieść, że szok wywołany klęską wrześniową minął i większość społeczeństwa w na
dziei na szybkie zwycięstwo zmobilizowała się do walki z Niemcami przy pomocy róż
nych środków i metod. Apelowano o organizowanie indywidualnej i zbiorowej samo
obrony, upowszechniając akcje niesienia pomocy ludności najbardziej zagrożonej, w tym także ochronę i obronę Żydów. Tych, którzy wspierali działania okupantów, traktow ano jak wTogów', przyzwalając bowiem na stosowanie terroru bezpośredniego i pośrednio przyczyniali się do eksterminacji narodu polskiego.
43 Por. A. Dmitrów, Niemcy i okupacja hitlerowska w oczach Polaków. Poglądy i opinie z lat 1 94 5 -1 94 8 , Warszawa 1987; J. Chrobaczyński, Wojna a społeczeństwo. Ze studiów nad społecznością okupowanego Krakowa 1939-1945, Kraków 1989; B. Pasierb, Polska myśl polityczna okresu II wojny światowej wobec Niemiec, Poznań 1990; H. Wosiński, Stronnictwo Demokratyczne w latach II wojny światowej, Warszawa 1980.
