Prawo pełnoletniego dziecka do utrzymania w praktyce sądów włoskich

Kamila Naumowicz

Prawo pełnoletniego dziecka do

utrzymania w praktyce sądów

włoskich

Studia Prawnoustrojowe nr 16, 155-164

UWM 2012

S tu d ia Praw noustrojow e 16

Kamila Naumowicz

K ated ra P raw a Rzymskiego i Porównawczego Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

Prawo pełnoletniego dziecka do utrzymania

w praktyce sądów włoskich

W stęp

N iezaprzeczalnie obowiązek rodziców u trzy m an ia dziecka, obok obowiąz­ ku jego edukacji i wychowania, je s t niezbędnym gw arantem prawidłowego rozwoju młodego człowieka. Nie podlega dyskusji fakt, iż dziecko je s t zależne ekonomicznie od swoich rodziców, co też zostało dostrzeżone i uregulow ane przez włoskiego ustaw odaw cę w instytucji środków utrzym ania. Obowiązek te n n ab iera szczególnej wagi w przypadku separacji lub rozwodu rodziców, gdy dobro dziecka często bywa zagrożone. W tej sytuacji ustaw odaw ca prze­ widział rozw iązanie w formie zaliczki n a utrzym anie dziecka, płaconej przez jednego z rodziców n a rzecz tego, z którym dziecko faktycznie zam ieszkuje. Pewne kontrow ersje pojaw iają się w przypadku dziecka pełnoletniego - o ile zależność ekonom iczna dzieci niepełnoletnich od rodziców nie budzi w ątp li­ wości, o tyle w p rzypadku dzieci, które ukończyły 18 rok życia, pojaw ia się pytanie: w którym momencie obowiązek u trzy m an ia ustaje? J a k w ynika z orzecznictwa włoskiego sąd u kasacyjnego, które zostanie omówione poni­ żej, odpowiedź n a to pytanie nie je s t jednoznaczna.

O b o w ią zek u tr z y m a n ia d z ie c k a w e w ło sk im k o d e k sie c y w iln y m

Instytucja środków u trzy m an ia w praw ie włoskim wywodzi się z art. 147 włoskiego kodeksu cywilnego1, k tóry stanow i: „M ałżeństwo n a k ła d a na oboje m ałżonków obowiązek u trzy m an ia, wychowania i edukacji potom stwa,

1 Codice C ivile. R egio D ecreto z 16 m a rc a 1942, n. 262. N a m a rg in e s ie n a le ż y zaznaczyć, iż w e w ło sk im sy ste m ie p ra w n y m n ie m a w yodręb n io n eg o k o d e k su ro d zin n eg o , j a k to m a m iejsce w Polsce, a m a te ria p ra w a ro d zin n eg o j e s t re g u lo w a n a k o d e k se m cyw ilnym .

biorąc pod uwagę możliwości, wrodzone zdolności i aspiracje dzieci”2. Um iej­ scowienie tego a rty k u łu przez ustaw odaw cę w tytule VI „O m ałżeństw ie” akapicie IV „O obowiązkach i praw ach w ynikających z m ałżeństw a” mogłoby sugerować, iż obowiązek te n dotyczy u trzy m an ia wyłącznie dzieci zrodzonych w m ałżeństw ie. W łoski kodeks cywilny wciąż bowiem rozróżnia pojęcie dziecka m ałżeńskiego (figlio legittimo) i pozam ałżeńskiego (figlio naturale), co budzi liczne kontrow ersje przedstaw icieli doktryny3. Jed n ak że z później­ szych ustaw , a także orzecznictwa wynika, iż obowiązek rozciąga się także n a dzieci pozam ałżeńskie, dzieci rodziców rozwiedzionych lub w separacji na tak ich sam ych zasadach, n a jak ich praw o do u trzy m an ia posiadają dzieci zrodzone w m ałżeństw ie4. Przygotow ywany je s t też projekt ustawy, który przew iduje całkowite zniesienie rozróżnienia pomiędzy dziećmi n atu raln y m i (pozam ałżeńskim i) a praw nym i (m ałżeńskim i) n a gruncie włoskiego praw a cywilnego poprzez zastąpienie tych term inów jednolitym pojęciem „dziecko”5.

Dla celów niniejszego a rty k u łu podział n a dzieci m ałżeńskie i pozamał- żeńskie nie m a większego znaczenia, istotne je st nato m iast kształtow anie się obowiązku u trz y m an ia dziecka z rozróżnieniem potom stw a pełnoletniego i niepełnoletniego.

P o ję c ie n ie z a le ż n o ś c i e k o n o m ic z n e j d z ie c k a

P rzesłan k ą w aru n kującą istn ien ie obowiązku utrzy m an ia jest, obok po­ chodzenia dziecka od danych rodziców, b ra k niezależności ekonomicznej dziecka, k tó rą należy traktow ać jako elem ent konstytutyw ny samego praw a do utrzym an ia. W yraźny podział w ocenie niezależności ekonomicznej rysuje się w łaśnie n a gruncie ukończenia przez dziecko lub nie 18 roku życia. I tak , w przypadku żądania środków u trzym ania przez dziecko niepełnolet­ nie b rak niezależności ekonomicznej może być dorozumiany, zaś jeśli o przy­ 2 W szy stk ie zam ieszczo n e w n in iejszej p ra c y fra g m e n ty p rzep isó w lu b orzeczeń s ą tłu m a ­ czone p rzez a u to rk ę .

3 P rzew o d n iczący S to w a rz y sz e n ia W łoskich A dw okatów R o d zin n y ch (AM I) G ia n E tto re G a s s a n i u z n a je (szczególnie z u w a g i n a u ż y tą p rzez w łoskiego u sta w o d a w cę term in o lo g ię), iż p o d ział ta k i n ie m oże m ieć m ie jsc a w cyw ilizow anym sp o łeczeń stw ie. Por. G .E. G a ss a n i, K o m u ­ n ik a t p ra so w y z 19.05.2009 r. [online] <h ttp ://w w w .am i-a v v o c ati.it/c o m u n ic ati_ stam p a /2 0 0 9 - 05 -19_coppie_di_fatto.pdf>, dostęp: 22.08.2011.

4 P or. w y ro k S u p re m a C o rte d i C a s s a z io n e , se z io n e I c ivile, z 4 lis to p a d a 20 1 0 r. (n. 22502), k tó ry precy z u je, iż w p rz y p a d k u dzieci p o z a m a łż e ń s k ic h n a p o d sta w ie o d e słan ia z a r t. 4 u s ta w y n. 54 z 2006 r. m a ją z asto so w an ie te sa m e p rz e p isy k o d e k su cyw ilnego, k tó re d o ty czą d zieci pochodzących z m a łż e ń stw a .

5 P ro je k t te n o n azw ie “P ro p o s ta d i legge 2519 - M odifiche al codice civile in m a te ria di rico n o scim en to e d i su ccessio n e e r e d ita r ia d ei figli n a tu r a li ” z o s ta ł 30 czerw ca 2011 r. p rz y ję ty p rzez w ło sk i S ejm i j e s t obecnie d y sk u to w a n y w S enacie. W ięcej n a te m a t przygotow yw anej re fo rm y [o n lin e ] <h ttp ://w w w .s e n a to .it/s e rv ic e /P D F /P D F S e rv e r/B G T /0 0 6 0 3 6 6 9 .p d f>, d o s tę p 23.08.2011.

P ra w o p e łn o le tn ieg o d zie c k a d o u tr z y m a n ia w p r a k ty c e są d ó w w ło skich ₁₅₇

znanie środków u trzym ania ubiega się dziecko pełnoletnie, m usi bezpośrednio podnieść w pozwie, w którym dom aga się uzn an ia praw a do u trzym an ia, iż pozostaje zależne ekonomicznie od rodziców. N a zainteresow anym orzecze­ niem u s ta n ia obowiązku rodzicu spoczywa w tak im przypadku ciężar udo­ w odnienia, iż dziecko osiągnęło niezależność6. Z powyższego wynika, iż obo­ w iązek u trzy m an ia istnieje od m om entu urodzenia się dziecka do uzyskania przez nie pełnoletności, ale trw a również po ukończeniu 18 roku życia, o ile dziecko nie uzyskało niezależności ekonomicznej. Dom niem ywa się bo­ wiem, iż dziecko niepełnoletnie pozostaje zależne od rodziców, n ato m iast w przypadku dziecka pełnoletniego jego zależność ekonom iczną ocenia sąd, ilekroć którekolw iek z rodziców zwróci się do sąd u z żądaniem uznania, iż obowiązek u trzy m ania ustał.

Czym więc je s t owa niezależność ekonomiczna? Próby jej zdefiniowania sąd kasacy jny podejm ow ał w ielokrotnie, o k reślając j ą m .in. jak o sta n , w którym „dziecko osiągnie s ta tu s sam ow ystarczalności ekonomicznej (auto-

sufficienza economica), tj. otrzym a dochód odpowiedni do kw alifikacji zawo­

dowych, biorąc pod uwagę norm alne i konkretne w aru nk i n a ry n k u pracy”7. Ocena, czy dziecko osiągnęło lub nie s ta n niezależności ekonomicznej, należy do wyłącznej właściwości sędziego rozpatrującego spraw ę. W śród k ry ­ teriów, które sędzia powinien b rać pod uwagę, znajduje się ocena aspiracji dziecka, jego w ykształcenia oraz ak tualnej sytuacji na ry n k u pracy, ze szcze­ gólnym uw zględnieniem sektora, n a który dziecko ukierunkow ało swoje wy­ kształcenie i specjalizację8. Z analizy orzeczeń sądu kasacyjnego w ynika przede w szystkim obraz dyskrecjonalnej oceny sędziego i relatyw nych k ry te ­ riów pozwalających ustalić, czy dziecko osiągnęło niezależność ekonomiczną, czy też stopień osiągniętej autonom ii naw et w drodze działalności zawodowej nie pozwala n a pełną sam ow ystarczalność. Nie każde bowiem podjęcie przez dziecko działalności zarobkowej będzie tożsam e z osiągnięciem przezeń n ie­ zależności ekonomicznej, a więc nie zawsze będzie wiązało się z u stan iem obowiązku u trzym ania po stronie rodziców.

6 Zob. w y ro k C ass. civ., sez. I, z 15 lip c a 2010, n. 16612.

7 C a ss. civ., sez. I, z 17 lis to p a d a 2006, n . 24498. W z a k re s ie pojęcia n iez ale żn o ści ekono­ m icznej por. o rzeczen ie C a ss. Civ., sez. I, z 19 m a rc a 1984, n . 1862, k to re o k re ś la j ą ja k o m o żliw o ść z a s p o k o je n ia w o d p o w ie d n i sp o so w w ła s n y c h p o trz e b o ra z C a s s . civ, sez. I, z 7 lis to p a d a 1981, n. 5874 i C ass. civ., sez. I, z 28 czerw ca 1994, n. 6215, k to re po n ad to o k reślają, ab y zaspokojenie w ła sn y c h p o trzeb było zw iązan e z w łaściw ą pozycją (um iejscow ieniem ) d z ie ck a n a łonie sp o łeczeń stw a. D alsze dop recy zo w an ie p ojęcia z n ajd u je się w o rz ec ze n iu C a ss. civ., sez. I, z 4 m a rc a 1998, n. 2392, k to re sta n o w i, iż obow iązek u tr z y m a n ia d zieck a p ełn o letn ieg o u s ta je , gdy o siąg n ie ono s ta tu s sa m o w y sta rcz a ln o śc i ekonom icznej (a u to su ffic ie n za econom ica), tj. o sią g n ie dochód o d p o w iad ający k w a lifik ac jo m zaw odow ym w p o ró w n a n iu z n o rm a ln y m i i k o n k re tn y m i w a ru n k a m i ry n k u pracy, bez o d n ie s ie n ia się do sto p y życiowej rodzicow.

8 Zob. C ass. civ., sez. I, z 3 k w ie tn ia 2002, n. 4765; C a ss. civ., sez. I, z 24 lis to p a d a 2004, n. 22214; C ass. civ., sez. I, z 11 lip c a 2006, n . 15756.

N ie z a le ż n o ś ć e k o n o m ic z n a a r ó ż n e fo rm y z a tr u d n ie n ia W w yroku z dnia 6 kw ietnia 2009 r. sąd raz jeszcze podkreślił zasadę, iż obowiązek rodzica do do starczania dzieciom środków u trzy m an ia „nie u staje autom atycznie z osiągnięciem przez nie pełnoletności, lecz trw a dopó­ ki nie osiągną niezależności ekonomicznej poprzez aktyw ność zawodową d a­ ją c ą k o n k retn ą możliwość niezależności...”9. Z powyższej zasady zdaniem sąd u wynika, iż „wykonywanie pracy tymczasowej, ograniczonej w czasie, nie je s t w ystarczające, by uwolnić rodzica od obowiązku utrzy m ania, w d a­ nym przypadku nie m ożna bowiem uznać, że osiągnięta została niezależność ekonomiczna, k tó ra wym aga, ja k już w skazano, konkretnej perspektyw y kontynuacji”. W przedmiotowej spraw ie sąd przyznał zatem praw o do u trz y ­ m an ia dwóm dorosłym córkom, mimo iż obie ukończyły ju ż stu d ia wyższe i prowadziły działalność zawodową (choć o charakterze tymczasowym - przez rok, lub dorywczym — jako wolny zawód).

Także podjęcie pracy w ch arak terze p ra k ty k a n ta nie skutk uje ustan iem obowiązku utrzy m an ia — p rak ty k a zarówno pod względem treści stosunku, ja k i w arunków finansowych odróżnia się bowiem od typowych stosunków pracy i w tak im przypadku, zdaniem sądu, należy wziąć pod uw agę w ynagro­ dzenie dziecka10. N aw et wykonywanie pracy n a podstaw ie umowy n a czas nieokreślony nie g w arantuje u s ta n ia obowiązku utrzym ania, gdyż sąd za­ wsze może uznać, iż praca ta nie je s t ad ekw atn a do aspiracji i zdolności dziecka. Sąd kasacyjny wyrokiem z dnia 27 czerwca 2011 r. uznał, iż b ęd ą­ cy n a em eryturze ojciec je s t zobowiązany do łożenia n a utrzym anie 25-let- niej córki, k tó ra pracuje n a czas nieokreślony i ukończyła stu d ia z zak resu księgowości. W przedmiotowej spraw ie sąd orzekł, iż zatru d nienie (córka pracow ała n a pół e ta tu jako kelnerka) nie odpowiada wyuczonemu zawodowi i aspiracjom dziecka, a dochód w wysokości 650 euro nie może zostać u z n a ­ ny za gw arantujący niezależność ekonom iczną11.

Należy zwrócić uw agę n a pew ną sprzeczność w orzecznictwie sąd u k a s a ­ cyjnego, który z jednej strony wielokrotnie rozstrzygał n a korzyść dorosłych już dzieci, niejednokrotnie podejm ujących różne formy zatru d n ien ia, z d ru ­

giej zaś strony podkreślał zasadę, iż jeśli raz zajdą przesłanki do u sta n ia obowiązku u trzy m ania, nie może się on odnowić. Obowiązek te n zatem nie odnaw ia się, jeśli dziecko porzuciło podjętą działalność zawodową lub m iała ona negatyw ny przebieg12. P rzesłan k ą u s ta n ia obowiązku je s t zdaniem sądu

9 C a ss. civ., sez. I, z 6 k w ie tn ia 2009, n . 8227. 10 C ass. civ., sez. I, z 11 s ty c zn ia 2007, n. 407.

11 C a ss. civ., sez. I, z 27 czerw ca 2011, n. 14123, [online] <h ttp ://w w w .d iritto .it/d o c s/ 5 0 8 7 4 6 0 - a n c h e - i- f ig li- c h e - la v o ra n o - s ta b ilm e n te -v a n n o - m a n te n u ti- d a i- g e n ito r i? s o u r c e = 1 & ti- p o = n ew s>, d o stę p 22.08.2011.

P ra w o p e łn o le tn ieg o d zie c k a d o u tr z y m a n ia w p r a k ty c e są d ó w w ło skich ₁₅₉

m.in. w ykazanie się przez dziecko zdolnością do sam outrzym ania. J a k ocenia sąd zaistnienie tak ie zdolności? - nie inaczej niż n a podstaw ie wcześniej podejmowanego zatru dn ien ia. Obowiązek u trzy m an ia u staje wobec pełno­ letniego dziecka, k tóre - choć nie je s t ekonom icznie sam ow ystarczalne - w przeszłości podjęło zatru d nien ie, „dowodząc w te n sposób odpowiedniej zdolności do sam outrzym ania i skutk u jąc u stan iem obowiązku u trzy m an ia po stronie rodziców”13 .

Podobnie w orzeczeniu z dnia 21 lutego 2007 r. sąd uznał, iż obowią­ zek ta k i wygasa, jeśli dziecko podjęło wcześniej pracę (naw et jeśli nie było przez to całkowicie sam ow ystarczalne pod względem ekonomicznym), a n a ­ stępnie z niej zrezygnowało. Rezygnacja je s t bowiem wyłącznym wyborem dziecka, który naw et jeśli pociąga za sobą faktyczne pozbawienie go środków utrzy m an ia, nie może spowodować odnowienia obowiązku utrzym ania, gdyż jego p rzesłanki już ustały. Spraw a dotyczyła 27-letniego syna z dyplomem księgowego, który wykonywał pracę przez około rok, a n astępn ie z niej zre­ zygnował1 4. N atom iast w w yroku z dnia 22 listopada 2010 r. w ystarczającą p rzesłan k ą dla sądu do uzn an ia, iż obowiązek utrzy m an ia u sta ł, było wyko­ nyw anie przez pełnoletnie dziecko pracy n a czas określony15.

K ry teriu m p r a c y „ a d e k w a tn ej”

N ajbardziej problem atyczne k ry teriu m dotyczy wymogu, aby dziecko wy­ konywało pracę „adekw atną” do swojego w ykształcenia i aspiracji. N a d in te r­ pretacja tego pojęcia przez sądy prowadzi do absurdalnych niekiedy rozstrzy­ gnięć, n a mocy których mimo posiadania z a tru d n ien ia 30-letnie dzieci nadal otrzym ują środki u trzy m an ia od swych rodziców.

Przykładem takiego orzeczenia je s t wyrok z dnia 3 kw ietnia 2002 r., w którym sąd apelacyjny w Neapolu, a n astęp n ie sąd kasacyjny przyznały praw o do u trzy m an ia 28-letniem u synowi, który ukończył stu d ia praw nicze, je s t w spólnikiem i zarządcą w spółce, a także współwłaścicielem funduszu inwestycyjnego. Mimo posiadanego z a tru d n ie n ia oraz m ają tk u , zdaniem sąd u nie osiągnęło on n ad al niezależności ekonomicznej. W u zasadnieniu swej decyzji sąd odniósł się do przytoczonych już wyżej kryteriów, tak ich jak ocena aspiracji dziecka, jego możliwości, w ykształcenia oraz aktu alnej sy tu ­ acji n a ry n k u pracy, ze szczególnym uw zględnieniem sektora, n a który u k ie ­ runkow ało ono swoje w ykształcenie. N a podstaw ie tych kryteriów sąd orzekł,

13 C ass. civ., sez. I, z 7 lip c a 2004, n . 1247. 14 C ass. civ., sez. I, z 21 lu te g o 2007, n. 4102.

15 C ass. civ., sez. I, z 22 lis to p a d a 2010 r. n. 23590. B ra k je d n o lite j lin ii orzeczniczej ry su je się w y ra źn ie , je ś li ro z p a trz y m y to o rzeczen ie w p o ró w n a n iu z w y ro k iem z 6 k w ie tn ia 2009 r. n. 8227 czy te ż w y ro k iem z 27 czerw ca 2011 r. n . 14123, om ów ionym i powyżej.

iż „nie m ożna przypisać winy dziecku, ktore odm aw ia podjęcia pracy niead e­ kw atnej do jego specyficznego przygotowania, postaw i efektyw nych zain te ­ resow ań, przynajm niej w lim itach czasowych, w ktorych te aspiracje m ają ro zsąd ną szansę się zrealizować oraz pod w arunkiem , że ta postaw a odmowy je s t spojna z w a ru n k a m i ekonom icznym i rodziny”1 6. W przedm iotow ej spraw ie sąd uznał więc za uzasadnione praw o dziecka do utrzym ania, biorąc pod uwagę, iż oboje rodzice w ykonują pracę o podniosłych ch arak terze, a dziecko m a praw o do dalszego k ształcenia się, by w perspektyw ie uzyskać zawod odpowiadający jego potencjałowi i aspiracjom . W ocenie okoliczności spraw y sąd uzasadnił bowiem, iż 28-letni absolw ent praw a n ad al kształci się w celu przygotow ania się do wybranego przez siebie zawodu.

K ry teriu m w ie k u

Kolejnym k ry teriu m u sta n ia obowiązku utrzy m an ia pełnoletniego dziec­ k a je s t osiągnięcie przez nie wieku, n a podstaw ie ktorego m ożna przypusz­ czać, iż je s t ono zdolne samo się utrzym ać. Rownież to kry teriu m , ktore p otw ierdza w łoska d o k try n a17, bywa rożnie in terp reto w an e i stosow ane przez sądy.

D la p rzykładu : w yrokiem z d n ia 31 g ru d n ia 2001 sąd apelacyjny w P erugii stw ierdził u sta n ie obowiązku u trzy m an ia dwoch pełnoletnich co- rek (32 i 34 lata). Sąd te n u zasad nił swoją decyzję przekroczeniem pewnego lim itu wieku, powyżej ktorego „utrzym anie przekształca się w nadużycie” (dosłownie parassitism o — ‘pasożytnictw o’). Jed n ak że sąd kasacyjny wyro­ kiem z dnia 1 g ru d nia 2004 r.18 podważył powyższe orzeczenie i przekazał spraw ę do ponownego rozpoznania. J a k sąd u zasadnił tą decyzję? Przede wszystkim podkreślił zn aną już zasadę, iż obowiązek utrzy m an ia nie ustaje z ukończeniem przez dziecko 18 roku życia, lecz w momencie uzyskania niezależności ekonomicznej. Skrytykow ał tym sam ym decyzję sąd u apelacyj­ nego, tw ierdząc, iż nie m ożna u stalić abstrakcyjnego term in u dla u sta n ia obowiązku u trzy m an ia — ta k ja k to uczynił sąd apelacyjny — w raz z upływem określonego term in u od d aty uzyskania pełnoletności (upływ ktorego sk utk o­ wałby ustan iem obowiązku u trzy m an ia jako stanowiącego nadużycie tego prawa).

Zakaz u sta la n ia abstrakcyjnego term in u dla u sta n ia obowiązku (jak np. lim it wieku) sąd kasacyjny podkreślał wielokrotnie. Sąd apelacyjny we Flo­ 16 C ass. civ., sez. I, z 3 k w ie tn ia 2002, n. 4765, [online] <h ttp ://w w w .d iritto .it/se n te n z e / m a g istra to rd /c a ss _ 4 7 6 5 _ 2 0 0 2 .h tm l>, d o stę p 22.08.2011.

17 Zob. R. R ossi, I l m a n te n im e n to dei fig li, M ilano 2005, s. 37.

18 C a ss. civ., sez. I, z 1 g ru d n ia 2004, n . 22500, [online] <h ttp ://w w w .altale x .c o m /in - d e x .p h p ? id n o t= 2 3 9 8 >, d o stę p 22.08.2011.

P ra w o p e łn o le tn ieg o d zie c k a d o u tr z y m a n ia w p r a k ty c e są d ó w w ło skich ₁₆₁

rencji w w yroku z dnia 20 g ru d n ia 2002 r. powołał się n a wiek dziecka jako je d n ą z przesłanek u s ta n ia obowiązku u trzy m an ia (spraw a dotyczy­

ła 27-latka, który ukończył już stu d ia wyższe), lecz sąd kasacyjny w cytow a­ nym ju ż w yroku z dnia 21 lutego 2007 r. odwołał tę decyzję. Podobnie stało się, gdy sąd w Trieście przyznał praw o u trzy m an ia pełnoletniej studentce tylko do czasu ukończenia przez n ią 26 la t - lim itu ustalonego przez sąd na podstaw ie norm alnego czasu trw a n ia studiów n a danym k ie ru n k u (ok. 24-25 roku życia) oraz późniejszego znalezienia zatrudnienia (ok. 26 roku życia). Także w tym przypadku sąd kasacyjny orzekł ja k powyżej - ustalenie lim itu jest niemożliwe i sprzeczne z art. 147 włoskiego kodeksu cywilnego1 9.

C ięża r d o w o d u

W kw estii ciężaru dowodu orzecznictwo sąd u kasacyjnego je s t dość zgod­ ne (choć bywa niekiedy m ylnie in terp reto w ane przez doktrynę). To zagadnie­ nie o tyle problem atyczne, iż zgodnie z obowiązującymi zasadam i ciężar udow odnienia istn ien ia bądź u s ta n ia zależności ekonomicznej pełnoletniego dziecka spoczywa n a zainteresow anym rodzicu. Z asada ta była wielokrotnie p ow tarzana przez sąd kasacyjny: „osiągnięcie niezależności ekonomicznej po­ woduje wygaśnięcie zobowiązania ex lege (fatto estintivo di una obbligazione), toteż rodzic, który tw ierdzi, iż ustało prawo dziecka do u trzy m ania, m usi wykazać, że dziecko stało się autonomiczne i sam ow ystarczalne, nie zaś drugi rodzic (lub dziecko) wykazać trw anie sta n u zależności ekonomicznej”2 0. Tę linię orzeczniczą sąd utrzym ał również w wyrokach z dnia 3 kwietnia 2002 r.2 1, 1 gru dn ia 2004 r., 7 kw ietnia 2006 r.22

Z a w in io n y b r a k n ie z a le ż n o ś c i

Je śli b ra k niezależności ekonomicznej w ynika z winy dziecka, sąd rów­ nież orzeka o u sta n iu obowiązku u trzym ania. Winę m ożna przypisać dziec­ ku w sytuacji, gdy bezzasadnie odm aw ia wykonyw ania pracy, wykazuje po­

19 C ass. civ., sez. I, z 7 k w ie tn ia 2006, n. 8221.

20 C ass. civ. sez I, z 2 w rz e ś n ia 1996, n. 7990. P odobnie C a ss. civ., sez. I, z 29 g ru d n ia 1990, n . 12212, C ass. civ, sez. I, z 26 s ty c zn ia 1990, n. 475.

21 C ass. civ. sez I, 3 k w ie tn ia 2002 r. n . 4765. D o stęp n e [online] <h ttp ://w w w .altalex .co m / in d ex .p h p ?id str= 2 0 & id n o t= 4 3 8 2 >, d o stę p 21.08.2011. C ięż ar dow odu spoczyw a n a ty m z ro d zi­ ców, k tó ry tw ierd z i, iż obow iązek d o s ta rc z e n ia środków u tr z y m a n ia u s ta ł, n ie z a ś n a dziecku, k tó re w ta k im w y p a d k u m u siało b y dow odzić, iż n a d a l z n ajd u je się w s ta n ie zależn o ści ekono­ m icznej.

22 C ass. civ. sez I, z 1 g ru d n ia 2004, n. 22500; z 7 k w ie tn ia 2006, n. 8221. O bow iązek u tr z y m a n ia tr w a „dopóki rodzic z a in te re s o w a n y n ie d o sta rcz y dow odu” o sią g n ię cia p rzez dziec­ ko n iezależn o ści.

staw ę bierności w poszukiw aniu pracy odpowiadającej jego zdolnościom, od­ m aw ia okazjom, które są m u oferowane, porzuca bez uspraw iedliw ionych powodów miejsce pracy23. Ocena winy dziecka opiera się n a analizie okolicz­ ności - sąd bierze pod uwagę, czy dziecko, mimo iż rodzice stw orzyli m u niezbędne (i wystarczające) w arun k i do ukończenia podjętych studiów i uzy­ skan ia ty tu łu niezbędnego do w ykonyw ania wybranego zawodu, nie um iało skorzystać z powodu nieuzasadnionego zaniedbania lub wolnego (lecz dysku­ syjnego) w yboru z oferowanych m u szans lub też nie było w stanie osiągnąć sam ow ystarczalność ekonomicznej z w łasnej winy (per propria colpa)24.

Każdorazowo jed n a k ciężar dowodu, iż dziecko - mimo najlepszych s ta ­ r a ń rodziców - nie osiągnęło niezależności ekonomicznej z własnej winy, spoczywa n a rodzicu. Z asada ta je s t w praktyce niezwykle tru d n a do zreali­ zowania, szczególnie w p rzypadku dzieci dorosłych, które od w ielu la t pozo­ s ta ją n a u trzy m an iu rodziców. Wiąże się to z faktem , iż we Włoszech nie istn ieją granice w ieku an i lim it trw an ia studiów wyższych - stąd też trudno je st udowodnić winę dziecku, k tó re p rzedłuża czas studiów z 5 do n iek ie ­

dy 15 la t (w orzecznictw ie znane są ta k ie przyp adk i - sąd kasacyjny w w yroku z d n ia 30 sie rp n ia 1999 r. orzekł o u s ta n iu obow iązku u trz y m a ­ n ia wobec 35-letniego syna, k tóry od ponad 15 la t studiow ał n a u n iw ersy ­ tecie m edycynę, nie kończąc studiów i nie poszukując pracy25). Nie zawsze je d n a k będziem y m ieli do czynienia z ta k skrajnym i przypadkam i - zd arza­ j ą się bowiem sytuacje, iż dziecko będące na utrzy m an iu rodziców kończy jedne stu d ia i zaczyna kolejne - tym sam ym przedłużając znacznie czas swej zależności ekonomicznej od rodziców, którzy są zobowiązani do jego u trz y m a n ia 26.

W n iosk i

J a k w ynika z powyższych przykładów, w prowadzenie zasady, iż dziecko pełnoletnie uzyskuje niezależność, gdy podejmie zatru dn ienie adekw atne do jego zdolności, ambicji oraz sytuacji m aterialn ej rodziny, w prowadza nierów ­

ność w sytuacji dzieci zamożnych i wysoko wykwalifikowanych rodziców oraz tych, które nie m iały takiego szczęścia. Sędzia bowiem, opierając się na ta k zdefiniowanych kryteriach, przyzna dziecku z rodziny lepiej sytuow anej więcej czasu n a znalezienie zatru d n ien ia odpowiadającego jego aspiracjom, nato m ia st pozostali powinni się zadowolić jakąkolw iek posadą. Prow adzi to

23 C ass. civ., sez. I, z 1 g ru d n ia 2004, n. 22500. 24 C ass. civ., sez. I, z 7 k w ie tn ia 2006, n . 8221. 25 C ass. civ., sez. I, z 30 s ie rp n ia 1999, n. 9109.

26 Por. C a ss. civ., sez. I, z 10 lis to p a d a 2010 — 26 s ty c z n ia 2011, n. 1830, [online] <h ttp ://w w w .altale x .c o m /in d ex .p h p ?id str= 3 2 1 & id n o t= 5 1 5 0 5 >, d o stę p 23.08.2011.

P ra w o p e łn o le tn ieg o d zie c k a d o u tr z y m a n ia w p r a k ty c e są d ó w w ło skich ₁₆₃

do paradoksalnej sytuacji, w której „problem” ze znalezieniem pracy (jed­ nakże „odpowiedniej do aspiracji”) m ają dobrze w ykształcone dzieci bogatych rodziców, pozostające n a ich u trz y m a n iu do ukończenia 30, a niekiedy i 35 roku życia27. Dzieci tak ie nazyw ane są bamboccioni, co m ożna p rz e tłu ­ maczyć jako ‘duże dzieci’.

Bamboccioni stały się problem em społecznym i praw nym we Włoszech,

a naw et przedm iotem w ystąpień włoskiego m in istra R. B ru n etta. J a k za­ znaczają M. B erru ti i G. Facchini28, sąd doprowadzając do sytuacji, że em e­ ryci m uszą n ad al utrzym yw ać swoje 30-, a naw et 40-letnie dzieci, nie bie­ rze pod uw agę kryzy su ekonomicznego ani tego, iż w obecnej sytuacji rynkowej dziecko powinno dążyć do ja k najszybszego uniezależnienia się od rodziców, podejm ując ta k ą pracę, ja k ą u da m u się znaleźć, a ew entualnie w następnej kolejności poszukiw ać z a tru d n ien ia odpowiadającego jego asp i­ racjom. Sytuacje tak ie prow adzą do wypaczenia roli pokoleń.

Być może rozw iązaniem problem u byłoby w prowadzenie lim itu w ieku - bądź w oparciu o k ry teriu m średniego czasu trw an ia studiów (jak już to próbowały czynić niektóre sądy), bądź np. 30 roku życia, powyżej którego istniałoby dom niem anie osiągnięcia niezależności ekonomicznej przez dziec­ ka. Z pewnością jed n a k - co podkreśla również G.E. G assani29 - konieczne je s t przerzucenie ciężaru dowodów z rodzica, który w ielokrotnie nie je st w stanie udowodnić osiągnięcia niezależności lub winy za jej b ra k po stronie pełnoletniego dziecka w łaśnie n a to dziecko, a naw et w prowadzenie dom nie­ m an ia winy dziecka, gdy nie kończy ono studiów w norm alnym term inie lub też po ukończeniu n au k i odm aw ia podjęcia zatru d n ien ia, choćby nie było ono spełnieniem jego aspiracji.

S u m m ary

A d u lt c h ild ’s r ig h t to m a in ten a n ce in th e p r a c tic e o f I ta lia n cou rts

K eyw ords: m a in te n a n c e o b lig atio n , p a r e n ts , a d u lt child, ju ris p ru d e n c e , Italy.

The aim of th is article is to p resen t how the provisions of th e Ita lia n Civil Code regard ing th e obligation of p a re n ts to m ain ta in th e child, are being im plem ented in practice in th e sentences of Ita lia n courts.

27 Por. chociażby om ów iony ju ż w y ro k C ass. civ., sez. I, z 3 k w ie tn ia 2002, n. 4765. 28 M. B e rru ti, G. F a c ch in i, I “bam b o ccio n i” n e lla p ro s p e ttiv a g iu r id ic a e psicosociale, ap-

p u n t i p e r la c o m p re n sio n e d e l fe n o m e n o , [o n lin e] <h ttp ://w w w .m in o rie fa m ig lia .it/\d o w n lo -

a d \b a m b o c c io n i_ fa c c h in i_ b e rru ti.P D F >, d o stę p 21.8.2011.

29 Por. G .E. G a ss a n i, K o m u n ik a t p ra s o w y z 8 w rz e ś n ia 2 008, [online] <http ://w w w .am i- av v o cati.it/co m u n ica ti_ stam p a/2 0 0 8 -0 9 -0 8 _ b am b o cc io n i_ o k .p d f>, d o stę p 21.08.2011.

The reference point for th e foregoing analysis will be the article 147 of th e Ita lia n Civil Code an d its in te rp re ta tio n , provided by th e doctrine and th e Ita lia n Suprem e C ourt of C assation (Suprem a Corte di Cassazione). The controversy arises as the courts often g ra n t th e rig h t to m ainten an ce even to th irty - or forty-year old children. This cannot lead in fact to positive econo­ m ical or social changes, resu ltin g in th e appearance in Italy of a growing n u m ber of bamboccioni - so-called boom erang kids.