I NSTRUKCJA
D LA K OORDYNATORÓW P OWIATOWYCH
D OTYCZĄCA B ADANIA S OCJODEMOGRAFICZNEGO
„P ORTRET Z BIOROWOŚCI L UDZI B EZDOMNYCH
W OJEWÓDZTWA POMORSKIEGO ”
Gdańsk 2009
Spis treści
I. Ogólne informacje o badaniu……….. s. 3.
II. Cel badania………..………. s. 4.
1. Cel główny……….. s. 4.
2. Cele szczegółowe………..…………. s. 4.
III. Teoretyczne podstawy - przyjęte definicje bezdomności……… s. 6.
IV. Grupa docelowa………..………. s. 7.
1. Osoby bezdomne bez dachu nad głową………..………. s. 7.
2. Osoby bezdomne bez własnego domu………..………. s. 7.
V. Najczęstsze błędy ankieterskie………. s. 10.
1. Ogólne błędy popełniane przez ankieterów……… s. 10.
2. Błędy popełniane przez ankieterów w miejscach niemieszkalnych……… s. 10.
3. Błędy popełniane przez ankieterów w miejscach mieszkalnych…………. s. 12.
4. Błędy wynikające ze strony organizatorów badania……… s. 13.
VI. Skategoryzowany wywiad kwestionariuszowy …..………... s. 14.
1. Definicja wywiadu……… s. 14.
2. Wywiad jako sytuacja społeczna……….. s. 14.
3. Zachowanie się respondenta i ankietera……… s. 15.
4. Rzetelność wywiadu i trafność danych………. s. 15.
5. Warunki określające poprawne przeprowadzenie wywiadu w badaniach
socjodemograficznych………. s. 15.
6. Aranżacja wywiadu……….. s. 16.
7. Najważniejsze pojęcia metodologiczne………. s. 16.
I. OGÓLNE INFORMACJE O BADANIU
„Socjodemograficzny porter zbiorowości osób bezdomnych województwa pomorskiego” to przed- sięwzięcie realizowane od 2001 roku na terenie całego województwa pomorskiego. Badanie rozpo- czyna się we wszystkich miejscowościach województwa pomorskiego dnia 04 grudnia 2009r. o go- dzinie 20:00 (w uzasadnionych przypadkach - np. przeprowadzenie sondażu na klatkach schodowych lub w wagonach kolejowych - badanie można rozpocząć później).
Koniec badania w miejscach niemieszkalnych przewidziany jest na 05 grudnia o godzinie 04:00.
Wyjątkiem odnośnie godziny rozpoczęcia badania są placówki dla osób bezdomnych, w których prze- bywa duża liczba osób bezdomnych. W placówkach takich sondaż rozpoczynamy w godzinach wie- czornych, natomiast w placówkach penitencjarnych, szpitalach, ZOL, badanie może zostać zrealizo- wane w przeciągu całego dnia.
Zdecydowaliśmy, ze w pewnych okolicznościach badanie można reali- zować w ciągu dnia 4 grudnia. Chodzi o ankietowanie osób przebywających w różnego rodzaju mieszkaniach wspieranych oraz osoby przebywające na działkach i altanach w miejscach o których lokalni pracownicy wiedzą, że osoby te zastaną w dzień w takich miejscach. Jednocześnie zastrzega- my, że w miejscach niemieszkalnych (np. działki) w przypadku niezastania osób w dzień bezwarun- kowo należy te miejsca odwiedzić w godzinach wieczornych.
Realizatorem projektu badawczego jest Pomorskie Forum rzecz Wychodzenia z Bezdomności zaś nad stroną merytoryczną w zakresie zmian w narzędziach badawczych, analizy statystycznej oraz stworzenia raportu z przeprowadzonych badań czuwa Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego.
Wprawdzie Forum jest głównym realizatorem projektu badawczego, ale de facto to partnerzy przedsięwzięcia w głównej mierze odpowiedzialni są za sprawne przygotowanie i zrealizowanie bada- nia terenowego. Konieczne jest odpowiednio wcześniej zawiązanie możliwe najpełniejszych koalicji na rzecz badania. Podczas każdego badania realizatorzy badania zapraszają do współpracy:
a) Ośrodki Pomocy Społecznej b) Ośrodki Pomocy Rodzinie,
c) Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie,
d) placówki świadczące różnorodną pomoc ludziom bezdomnym, e) Policję,
f) Straż Miejską, g) Straż Ochrony Kolei, h) Służbę Więzienną, i) Straż Graniczną j) Służbę Zdrowia.
II. CEL BADANIA
1. Cel główny:
Głównym celem przeprowadzenia socjodemograficznych badań wśród osób bezdomnych jest ustale- nie ich liczby oraz podstawowych danych społeczno-demograficznych. Chodzi tutaj o dokonanie diagnozy w takich aspektach jak:
a) płeć b) wiek
c) wykształcenie
d) miejsce i forma przebywania e) korzystanie z pomocy
f) doświadczenie bezdomności: niezależne i zależne przyczyny bezdomności, długość pozosta- wania osobą bezdomną
g) zdrowie osób bezdomnych
h) aktywność zawodowa osób bezdomnych i) sytuacja mieszkaniowa
2. Cele szczegółowe:
Obok celu głównego badania można wskazać również na cele szczegółowe, nie związane bezpo- średnio z uzyskaniem danych naukowych, lecz uzyskaniem praktycznych informacji służących syste- mowi pomocy osobom bezdomnym. Wszystkie poniższe cele szczegółowe dotyczą w dużej mierze osób bezdomnych przebywających poza placówkami. Do celów szczegółowych zaliczyć można:
a) stworzenie „map” przestrzennych przebywania osób bezdomnych poza placówkami Cel ten jest szczególnie ważny z punktu widzenia systemu pomocy osobom bezdomnym. Dzięki jego osiągnięciu istnieje możliwość stworzenia dokładnych miejsc przebywania osób bezdomnych w miej- scach niemieszkalnych, a to z kolei może warunkować niesienie bardziej wszechstronnej pomocy.
W codziennym tworzeniu map biorą udział streetworkerzy pracujący na terenie Gdańska, Sopotu, Gdyni oraz Słupska.
b) lepsze poznanie charakteru miejsc przebywania osób bezdomnych.
Wymierną korzyścią z realizowanych badań socjodemograficznych jest również fakt lepszego pozna- nia charakteru miejsc, w których przebywają osoby bezdomne. Chodzi tutaj przede wszystkim o roz- poznanie bieżących potrzeb osób bezdomnych i przekazanie ich do osób i instytucji świadczących pomoc osobom bezdomnym.
c) sprowadzenie osób bezdomnych do placówek w sytuacji zagrożenia życia
W przypadkach bezpośredniego zagrożenia życia podczas realizowanych badań istnieje możliwość przeniesienia osób bezdomnych do specjalistycznych placówek a w razie konieczności do placówek ochrony zdrowia. W poprzednich latach sytuacje takie zdarzały się dość często i dotyczyły przede wszystkim osób chorych.
d) nagłośnienie problematyki bezdomności
Socjodemograficzne badania są (i zawsze były) doskonałą okazją do zwrócenia uwagi społeczeństwa na problem bezdomności. Nie chodzi tutaj jedynie o zaangażowanie mediów, ale przede wszystkim o udział wielu instytucji niekoniecznie bezpośrednio związanych z systemem pomocy osobom bez- domnym. Za każdym razem żywe zainteresowanie badaniem przejawili politycy oraz osoby kluczowe w organizacjach pozarządowych. Dzięki temu mogła nawiązać się platforma regionalnego porozumie- nia w walce z bezdomnością.
e) współpraca międzysektorowa
Kluczowym elementem metodologii realizacji takiego badania jest zawiązanie współpracy z wie- loma podmiotami zajmującymi się bezpośrednio lub pośrednio ludźmi bezdomnymi. Jeśli myślimy o rzetelnym przygotowaniu badania w miejscach niemieszkalnych należy przedsięwziąć szeroko za- krojoną współpracę ze wszystkimi instytucjami, które mają dostęp do tej problematyki, począwszy od służb mundurowych (np. porządkowych) na grupach lokalnych społeczności skończywszy. Ważnym elementem realizacji tak dużego przedsięwzięcia jest nawiązanie współpracy z mediami.
f) stworzenie materiału do analiz porównawczych mających za zadanie określenie dyna- miki zjawiska bezdomności w województwie pomorskim
Badanie socjodemograficzne to również doskonały materiał naukowy, który można wykorzystać w procesie upowszechniania problematyki bezdomności. Po każdym badaniu spisywany jest obszerny raport, który z roku na rok zawiera coraz więcej wiedzy specjalistycznej, wniosków i rekomendacji dla organów polityki społecznej. Poprzez cykliczną realizację badań istnieje możliwość określenia dyna- miki zjawiska bezdomności w województwie pomorskim
g) udoskonalanie metodologii badania problematyki bezdomności.
Podczas realizowanych badań narzędzie badawcze ulega stopniowym modyfikacjom. Również w roku 2009 kwestionariusz wywiadu różni się nieco od tego, który został zastosowany w roku 2007. Ciągłe doskonalenie kwestionariusza wywiadu oraz eliminowanie błędów badań terenowych czyni metodolo- gię badań socjodemograficznych bardziej skuteczną w badaniu problematyki bezdomności.
Zdecydowaliśmy, że pytania w narzędziu badawczym podzielimy na dwie kategorie, te które będą stanowić rdzeń ankiety (w perspektywie wielu lat będą poddawane jedynie zmianom kosmetycznym) i blok pytań, który będzie wymienny. W każdym badaniu partia pytań poświęcana będzie innemu zagadnieniu.
Zmieniliśmy pytania dotyczące przyczyn bezdomności, należy zwrócić szczególną uwagę na to, że wskazaliśmy na to, że uzależnienie, rozpad związku partnerskiego może być przyczyną zależną (np.
alkoholizm samej osoby) od osoby bezdomnej lub niezależną (np. alkoholizm partnera).
W tym roku postanowiliśmy zamieścić blok pytań poświęconych wychodzeniu z bezdomności i ocenie pomocy niesionej osobom bezdomnym, jako narzędziu służącemu usamodzielnieniu się. Pytamy min.
o to, jak same osoby bezdomne postrzegają swe szanse na usamodzielnienie się. Jak postrzegają po- moc, którą otrzymują, czy pomoc ta stanowi dla nich ułatwienie w wychodzeniu z bezdomności.
Przy zaznaczaniu miejsca realizacji badania uszczegółowiliśmy kategorię Działki i altany oraz rozbili-
śmy ją na dwie podkategorie: Działki i altany o wysokim standardzie (spełniające warunki mieszkalne)
i te o niskim standardzie – takich warunków nie spełniające. Bardziej niż o odniesienie do formalnych
ujęć chodzi tu o subiektywne określenie jakości życia. Chcielibyśmy rozróżnić działki, których miesz-
kańcy zapewnili sobie relatywnie wysoką jakość życia oraz te, których lokatorzy mieszkają w warun-
kach uwłaczających godności ludzkiej.
III. TEORETYCZNE PODSTAWY – przyjęte definicje bezdomności
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na potrzeby badania socjodemograficznego posługuje się opisaną powyżej typologią opartą na Europejskiej Typologii Bezdomności ETHOS do- stosowanej do polskich realiów.
Definicja Bezdomności do badadania Scjodemograficznego 2009
w oparciu o Europejską Typologię Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS 2008*
Kategoria
Koncepcyjna Kategoria Operacyjna Sytuacja śyciowa Definicja Generalna
Bez dachu nad głową BEZDACHO WOŚĆ
1
Ludzie mieszkający w przestrzeni publicznej - „śpiący pod chmurką”
1.1 Publiczna lub zewnętrzna przestrzeń
śycie na ulicy lub w miejscach publicznych, bez schronienia, które moŜe zostać uznane za pomieszczenie mieszkalne
2 Ludzie w zakwaterowaniu
awaryjnym/interwencyjnym 2.1 Noclegownie
Ludzie bez stałego miejsca zamieszkania, korzystający z placówek oferujących nocleg, placówki
bezpośredniego i łatwego dostępu (niskoprogowe)
Bez miejsca zamieszkani a
BEZ- MIESZKANI OWOŚĆ
3 Ludzie w placówkach dla bezdomnych
3.1 Schronisko dla Bezdomnych
Gdzie z załoŜenia czas zamieszkiwania powinien być krótki
3.2 Zakwaterowanie tymczasowe 3.3 Przejściowe zakwaterowanie
wspierane
4 Ludzie w schroniskach dla
kobiet 4.1 Zakwaterowanie w schronisku
dla kobiet
Ludzie zakwaterowani z powodu doświadczania przemocy w rodzinie (głównie kobiety1), gdzie pobyt z załoŜenia powinien być krótkoterminowy
5 Ludzie w zakwaterowaniu dla imigrantów
5.1
Tymczasowe
zakwaterowanie/ośrodki
recepcyjne Recepcyjne lub krótkotrwałe zakwaterowanie z powodu imigracji lub uchodźctwa
5.2 Zakwaterowanie dla migrujących pracowników
6 Ludzie opuszczający instytucje
6.1 Instytucje penitencjarne/karne Brak dostępu do mieszkania przed zwolnieniem z instytucji2
6.2 Instytucje medyczne Pozostawanie dłuŜej niŜ potrzeba ze względu na brak mieszkania
7
Ludzie otrzymujący stałe, długoterminowe wsparcie ze względu na bezdomność
7.1 Opieka nad starszymi ludźmi
bezdomnymi Długoterminowe zakwaterowanie z opieką i pomocą dla ludzi kiedyś bezdomnych (zazwyczaj pobyt dłuŜszy niŜ rok)
7.2 Wspierane mieszkalnictwo dla uprzednio bezdomnych ludzi 8
Ludzie Ŝyjący w niezabezpieczonym (niepewnym) mieszkaniu
8.1 Tymczasowo u rodziny lub przyjaciół
śycie w konwencjonalnym mieszkaniu, ale nie w swoim stałym miejscu zamieszkania z powodu braku domu3
11
Ludzie Ŝyjący w tymczasowych/
niekonwencjonalnych/
nietrwałych konstrukcjach (strukturach)
11.1 Mobilne domy Nieprzeznaczone jako stałe miejsca zamieszkiwania 11.2 Niekonwencjonalne budynki Prowizoryczne schronienie, szałas, szopa lub inna
konstrukcja
11.3 Tymczasowe konstrukcje Nie w pełni stałe/trwałe struktury budy, chaty lub domki letniskowe
Uwaga: Pobyt krótkoterminowy jest normalnie zdefiniowany jako krótszy niŜ jeden rok; pobyt długoterminowy jest określony jako dłuŜszy niŜ rok Definicja ta jest kompatybilna z definicjami do Spisów Powszechnych rekomendowanych przez UNECE/EUROSTAT (raport 2006).
* ETHOS – www.feantsa.org; tłum. P. Olech oraz na podstawie tłum. J. Wygnańskiej www.bezdomnosc.edu.pl
1 Kobiety przebywające w CIK i SOW.
2 Za osobę bezdomną będzie się uważać taką, która, na sześć miesięcy przed opuszczeniem zakładu karnego nie ma określonego miejsca, do którego może się udać po opuszczeniu obecnego miejsca przebywania. Za określa- nie tego, czy osoba przebywająca w zakładzie jest bezdomna (nie ma się gdzie udać po jego opuszczeniu) od- powiadają wychowawcy, zatem przy przygotowywaniu badania należy się skontaktować z osobą ze służby wię- ziennej.
3 Osoby przebywające w melinach mieszczących sie w mieszkaniach, ale o bardzo niskim standardzie. Osoby, którym udziela się pomocy ze względu na bezdomność, a przebywają w takich miejscach. Policja oraz pracowni- cy socjalni z określonego rejonu powinni znać umiejscowienie melin w swoim rejonie.
IV. GRUPA DOCELOWA - RESPONDENCI
Na potrzeby operacjonalizacji powyższych definicji osoby bezdomnej przyjęto i posłużono się Euro- pejską Typologią Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS, typologia ta stała się zatem dla nas najważniejszym elementem określającym grupę odbiorców naszego przedsięwzięcia.
1. Osoby bezdomne – BEZ DACHU NAD GŁOWĄ
Kategorię osób „bez dachu nad głową” opisuje „bezdomność pozainstytucjonalna”, przy czym pozainstytucjonalność wcale nie oznacza tutaj całkowitej rezygnacji z usług oferowanych przez pod- mioty zajmujące się pomocą bezdomnym, a raczej stan sporadycznego korzystania z pomocy i funk- cjonowania przede wszystkim poza sferą oddziaływania instytucji. W kategorii tej znajdują się przede wszystkim osoby, które wieczór i noc, w którą realizowane jest badanie spędzają poza jakąkolwiek instytucją funkcjonującą całodobowo. Znajdują się w niej tzw. „rough sleepers” to znaczy osoby „śpią- ce pod chmurką”, czyli osoby przebywające w tzw. miejscach niemieszkalnych.
Miejsca, w których ankieterzy mogą poszukiwać osób bezdomnych:
• Dworce kolejowe i autobusowe oraz ich okolice;
• Tereny ogródków działkowych, domki letniskowe;
• Garaże;
• Kanały i węzły ciepłownicze;
• Ulice;
• Plaże;
• Pustostany, budynki do rozbiórki;
• Bunkry;
• Lasy i parki;
• Miejsca na cmentarzach;
• Centra handlowe, parkingi;
• Opuszczone samochody, przyczepy kempingowe;
• Klatki schodowe, zsypy, piwnice; strychy; śmietniki;
• Złomowce
• Ziemianki.
• Wagony i bocznice kolejowe
Osoby bezdomne bez dachu nad głową to również osoby przebywające w ogrzewalniach (zmu- szone do przebywania kilka godzin poza placówką, w miejscu publicznym). Zadaniem ogrzewalni jest zapewnienie bezpiecznego i ciepłego miejsca pobytu w nocy (nie ma łóżek, są tylko krzesełka), oso- bom które z różnych przyczyn nie chcą skorzystać z oferty placówkowej. W ogrzewalni można prze- bywać pod wpływem alkoholu, jeśli to nie zagraża samej osobie bezdomnej i innym osobom. Odbiorcy tej usługi sporadycznie korzystają z pomocy instytucji stąd zakwalifikowani zostali do kategorii „bez- domności pozainstytucjonalnej”.
2. Osoby bezdomne – BEZ WŁASNEGO DOMU
Drugą kategorię osób stanowią bezdomni,„bez własnego domu”. W ramach tego podziału za- kwalifikowano tutaj wszystkie osoby, które przebywały w instytucjach zapewniających całodobowe schronienie. Znajdują się w niej przede wszystkim te osoby bezdomne, które przebywają w placów- kach zapewniających pomoc w postaci schronienia (domy, schroniska, noclegownie, domy i schroni- ska dla samotnych matek), osoby bezdomne przebywające w mieszkaniach treningowych (wspiera- nych i kontraktowych), zakładach penitencjarnych (zakłady karne i areszty śledcze), w szpitalach i izbach wytrzeźwień.
Kategoria ta opisuje tą część osób bezdomnych, które w sposób bezpośredni lub pośredni nie są zagrożeni utratą zdrowia, mają także możliwości zaspokajania fundamentalnych potrzeb, zachowywa- nia higieny, spożywania posiłków czy godziwego noclegu. Osoby te mają zapewnioną pomoc całodo- bową, a często oprócz schronienia, osoby te mają dostęp do innych form pomocy np. finansowej, rzeczowej, psychologicznej czy edukacyjnej. To co charakterystyczne dla tej kategorii osób to fakt nie posiadania własnego domu, w większości przepadków osoby te nie posiadają własnego lokalu miesz- kalnego lub nie mają do niego prawa (brak meldunku), wprawdzie mają „dach nad głową” ale mają
utrudnione możliwości zaspokajania potrzeb społecznych – wyższego rzędu (brak prywatności, intym- ności, brak możliwości nawiązywania swobodnych relacji międzyludzkich).
Główną zbiorowością ludzi bezdomnych reprezentowaną w tej kategorii to oczywiście dorośli mężczyźni, kobiety oraz dzieci przebywające w wyspecjalizowanych całodobowych placówkach przeznaczonych dla osób bezdomnych. Placówki te mają różne formy od schronisk o krótkim okre- sie pobytu poprzez domy o długim okresie pobytu dla osób starszych po mieszkania treningowe ofe- rowane usamodzielniającym się osobom bezdomnym. Osoby pozostające w placówkach i mieszka- niach treningowych pomimo tego, że mają zapewnione tymczasowe schronienie, w związku z brakiem własnego miejsca mieszkalnego, w myśl przyjętych definicji w sposób oczywisty pozostają jednak osobami bezdomnymi. Do tej kategorii zakwalifikowano także osoby przebywające w mieszkaniach wspieranych. Mieszkania wspierane na potrzeby badania zostały zdefiniowane jako mieszkania wspierane przez instytucje i organizacje (finansowo, praca socjalna), a w których przebywają osoby bezdomne i z tytułu bezdomności otrzymują w nich pomoc. Mogą być to zarówno mieszkania wspie- rane, których właścicielem jest gmina lub organizacja, ale mogą być to też stancje lub wynajmowane pokoje, a jednocześnie z tytułu bezdomności wspierane przez pomoc społeczną (mieszkania wspiera- ne). Forma taka rozpowszechniona jest w mniejszych gminach nieposiadających placówek dla bez- domnych, rozwiązanie takie jest mniej „inwazyjne” oraz sprzyja zapobieganiu uzależnieniu od pomocy, ponieważ osoby pozostają jednak w ich „naturalnym” środowisku.
W ramach tej kategorii zakwalifikowano także osoby, które przebywają w zakładach penitencjar- nych. Typologia ETHOS przewiduje zakwalifikowanie do kategorii „bez domu” jedynie osoby opusz- czające instytucje karne, a jednocześnie nieposiadające własnego miejsca zamieszkania, w konse- kwencji po wyjściu skazanych na bezdomność. Przy czym część krajów okres opuszczania zakładu ustala pomiędzy trzema a sześcioma, a czasem dwunastoma miesiącami do wyjścia na wolność. Ta- kie ujęcie tematu pomaga ustalić potencjalną liczbę osób, które w stosunkowo niedługim okresie cza- su najprawdopodobniej będą beneficjentami systemu pomocy bezdomnym. W naszym badaniu nie- stety, pomimo podejmowanych starań, nie udało się ustalić liczby osób opuszczających instytucje karne w przeciągu dwunastu miesięcy. Ustalono jednak precyzyjnie liczbę osób bezdomnych w myśl obu przyjętych definicji. Jednocześnie zrezygnowano z uwzględniania w ramach badania osób z bar- dzo długimi wyrokami pozbawienia wolności.
Kolejną grupą osób zakwalifikowaną w ramach tej kategorii to osoby bezdomne (zgodnie z defini- cjami) przebywające w szpitalach. Umieszczono tutaj część osób bezdomnych przebywających w szpitalach w tym także w szpitalach psychiatrycznych, przede wszystkim na odtruciu alkoholowym lub na terapii oraz część osób przebywających także w Zakładach Opieki Zdrowotnej lub Leczniczej, gdzie podawane są różnego rodzaju zabiegom rehabilitacyjnym. Ponadto umieszczono tutaj osoby bezdomne przebywające w izbach wytrzeźwień, osoby znajdujące się pod wpływem alkoholu mają tutaj zapewnioną całodobową opiekę i pomoc, stąd takie sklasyfikowanie tego miejsca. W związku jednak z tymczasowym charakterem pobytu w izbach wytrzeźwień (do czasu odzyskania trzeźwości) trudno orzec czy osoby bezdomne w nich przebywające rekrutują się z miejsc niemieszkalnych czy też z placówek dla bezdomnych. Należy jeszcze podkreślić, że w województwie pomorskim powoli zamy- kane są izby wytrzeźwień, a liczba osób bezdomnych w nich przebywających jest śladowa.
Następną grupą osób zakwalifikowaną do tej kategorii są ludzie Ludzie żyjący w niezabezpieczonym (niepewnym) mieszkaniu, tymczasowo u rodziny lub przyjaciół. Chodzi tu o życie w konwencjonalnym mieszkaniu, ale nie w swoim stałym miejscu zamieszkania z powodu braku domu (Mamy na myśli osoby przebywające w melinach mieszczących sie w mieszkaniach, ale o bardzo niskim standardzie. Osoby, którym udziela się pomocy ze względu na bezdomność, a przebywają w takich miejscach. Policja oraz pracownicy socjalni z określonego rejonu powinni znać umiejscowienie melin w swoim rejonie.)
Reasumując osoby bez własnego domu to:
• Osoby przebywające w noclegowniach
• Osoby bezdomne przebywające w całodobowych schroniskach dla osób bezdomnych
• Osoby bezdomne przebywające w schroniskach dla kobiet, Centrach Interwencji Kryzysowej, Specjalistycznych Ośrodkach Wsparcia
• Osoby bezdomne przebywające w zakładach penitencjarnych
• Osoby bezdomne przebywające w szpitalach i izbach wytrzeźwień
• Osoby bezdomne zakwaterowane w mieszkaniach wspieranych (mieszkalnictwo treningowe, chronione)
• Osoby bezdomne przebywające we wcześniej zidentyfikowanych przez pracowników socjal- nych, bądź policję melinach.
NAJCZĘSTSZE BŁĘDY ANKIETERSKIE
Pomimo niewątpliwego zaangażowania w badanie ponad 100 instytucji i ponad 400 osób badanie terenowe nie było wolne od błędów ankieterskich. Doświadczenie w realizowaniu badań terenowych pozwala na spisanie ich i podzielenie ze względu na miejsce występowania. Ogólnie rzecz biorąc błędy popełniane przez ankieterów można podzielić na trzy zasadnicze grupy.
1. Ogólne błędy popełniane przez ankieterów.
a) Niewypełnienie miejscowości i powiatu oraz miejsca pobytu osób bezdomnych
Bezwzględnie należy określić powiat i miejscowość w której realizowany jest dany wywiad. Informacja ta nie zawsze była zaznaczana, a ma oma kluczowe znaczenie przy określaniu rozkładu bezdomności na obszarze województwa pomorskiego.
b) Pośpieszne i nieuważne realizowanie wywiadów.
Ze względu na brak solidności niektórych ankieterów oraz ze względu na warunki realizacji badań terenowych (warunki atmosferyczne, brak oświetlenia) część wywiadów została wypełniona w sposób pośpieszny i nieuważny. Skutkiem takiego postępowania był fakt niechlujnego wypełniania kwestiona- riuszy wywiadu. Osoby zajmujące się wpisywaniem danych do komputera niejednokrotnie miały trud- ności z jednoznacznym zakwalifikowaniem udzielonej odpowiedzi albowiem zaznaczona odpowiedź była albo nieczytelna, albo niejednoznaczna. Każda odpowiedź powinna zostać zaznaczona kółkiem a ankieta powinna być wypełniana długopisem nigdy nie ołówkiem.
c) Niepełne wypełnianie wywiadów.
Podczas wprowadzania wyników do bazy danych okazało się, że część ankiet była wypełniona po- bieżnie, nie do końca. Często miano do czynienia z sytuacjami, kiedy ankieta rozwiązana była do po- łowy (1 strona ankiety) i nagle odpowiedzi urywały się. W większości przypadków wynika to zapewne z pośpiechu poszczególnych ankieterów wyłączając te przypadki, w których osoby bezdomne nie były w stanie udzielać odpowiedzi (ze względu na chorobę czy bycie pod wpływem alkoholu bądź środków odurzających). Skutkiem tego błędu była duża ilość braków danych w niektórych pytaniach dochodzą- ca prawie do 10%. Jeśli ankieter przerwie z jakiegoś powodu wypełnianie kwestionariusza powinien powód tego przerwania opisać w ankiecie w miejscu UWAGI.
d) Nieczytanie wszystkich pytań i wszystkich możliwych odpowiedzi do końca
Bardzo ważnym błędem ankieterskim było nieczytanie do końca wszystkich pytań i wszystkich możli- wych odpowiedzi do końca. Skutkiem takiego błędu było uzyskiwanie odpowiedzi niemiarodajnych, niezgodnych z przekonaniem osoby bezdomnej. Ankieterzy zawsze powinni przeczytać pytania i wa- chlarz odpowiedzi do końca a w przypadku wyraźnej prośby osoby bezdomnej jeszcze raz je powtó- rzyć. Nawet jeśli osoba bezdomna jest pewna udzielonej odpowiedzi (a ankieter nie skończył czytać kafeterii odpowiedzi) ankieter jest zobowiązany przeczytać wszystkie możliwości odpowiedzi. Może bowiem dojść do takiej sytuacji, kiedy osoba bezdomna zmieni już udzieloną odpowiedź w momencie usłyszenia kolejnych możliwości odpowiedzi.
e) Nie stosowanie się do reguł przejścia
Zdarzały się przypadki, że ankieterzy nie stosowali się do zawartych w kwestionariuszu reguł przej- ścia. Pomimo czytelnych zaleceń czytano te pytania, których czytać się nie powinno ze względu na wcześniej udzieloną odpowiedź. Tymczasem przyjęta zasada w badaniach społecznych mówi o tym, że bezwzględnie należy stosować się do załączonych do pytań instrukcji (w tym do reguł przejścia).
Podczas wpisywania danych do komputera nieprawidłowo udzielone odpowiedzi nie były wpisywane do bazy danych
f) Brak wystarczającego kontaktu i przepływu informacji pomiędzy ankieterem z koordy- natorem powiatowym.
Większość z problemów opisanych powyżej można byłoby uniknąć wówczas, kiedy ankieterzy byliby bardzo dobrze przeszkoleni w zakresie prowadzenia wywiadu z osobą bezdomną. Wydaje się, że koordynatorzy powiatowi nie byli w ciągłym kontakcie z ankieterami pracującymi w terenie.
g) Realizowanie wywiadów zbiorowych.
Rozmowa z osobą badaną powinna być prowadzona indywidualnie a nie w sposób zbiorowy. Wywiad zbiorowy prowadzony jest z więcej niż jedna osobą, dzięki czemu umożliwia on w krótszym czasie zbadanie większej ilości osób i stwarza okazje do tego, aby uzyskać bardziej wiarygodne dane, po- nieważ uczestnicy korygują i uzupełniają nawzajem swoje wypowiedzi. W przypadku socjodemogra- ficznych badań prowadzonych wśród osób bezdomnych ta zaleta staje się poważną wadą. Dlatego należy unikać sytuacji zbiorowych wywiadów z osobami bezdomnymi (wpływ osób trzecich).
2. Błędy popełniane przez ankieterów w miejscach niemieszkalnych.
Realizacja badań terenowych w miejscach niemieszkalnych z założenia organizatorów była najwięk- szym wyzwaniem realizowanego badania. Ze względu na docieranie do osób bezdomnych mieszkają- cych poza placówkami badanie nad socjodemograficznym portretem osób bezdomnych w wojewódz- twie pomorskim należy uznać za badanie unikatowe. Podczas wypracowywania metodologii badania założono, że ostateczny sukces badania uzależniony będzie od realizacji badań terenowych właśnie w miejscach niemieszkalnych. Poniżej zamieszczone zostały najczęstsze błędy ankieterskie oraz pró- ba określenia ich skutków i wpływu na dalsze etapy procesu badawczego. Ankieterzy realizujący badanie w miejscach niemieszkalnych koniecznie powinni zabrać za sobą latarki!
a) Świadome pomijanie miejsc przebywania osób bezdomnych.
Po zakończonych badaniach do organizatorów napływały informacje o tym, że do wielu miejsc prze- bywania osób bezdomnych ankieterzy nie dotarli. Nie zawsze jednak absencja ankieterów była mery- torycznie uzasadniona. Bardzo często dochodziło do sytuacji, w których ankieterzy świadomie pomija- li miejsca przebywania osób bezdomnych i ograniczali się do miejsc wyznaczonych na mapie bądź, miejsc dobrze znanych czy też miejsc codziennych interwencji. Zdarzały się również sytuacje, w któ- rych ankieter zniechęcał drugiego ankietera czy cały zespół badawczy do dalszych poszukiwań miejsc przebywania osób bezdomnych.
b) Brak dostatecznej informacji dotyczących miejsc przebywania osób bezdomnych Ogromną trudnością podczas realizowanych badań jest kwestia dostępności respondentów przebywa- jących w miejscach niemieszkalnych. Bardzo często dochodziło do sytuacji, w której „na oślep” szuka- no respondentów do udzielenia wywiadu. Aby zapobiec takim zachowaniom ankieterzy realizujący badania powinni w sposób szczegółowy zapoznać się ze stworzonymi mapami przebywania osób bezdomnych w miejscach niemieszkalnych. Dodatkowo należy zaznaczyć, że ankieterzy po zakoń- czonym wywiadzie powinni spytać się swojego respondenta czy może on zna jakieś miejsca przeby- wania innych osób bezdomnych (jego kolegów czy znajomych). Wykorzystanie metody tzw. „kuli śnie- gowej” w sposób zasadniczy może przyczynić się do znalezienia kolejnych osób bezdomnych, mogą- cych wziąć udział w badaniu.
c) Przymuszanie osób bezdomnych do udzielenia wywiadu.
Realizacja badań terenowych z natury swojej jest anonimowa, poufna oraz dobrowolna. Są to niena- ruszalne zasady większości prowadzonych badań w ogóle. W przeciwnym razie uzyskane wyniki są wynikami niemiarodajnymi i zazwyczaj fałszywymi. Tymczasem podczas realizacji badania socjode- mograficznego spotykano sytuacje realizowania wywiadów w klimacie zastraszenia przez służby mundurowe oraz samych ankieterów. Ważna zatem wydaje się być kwestia związana z aranżacją rozmowy, którą powinien przeprowadzać bezpośrednio z osobą bezdomną sam ankieter. Jeśli jest to możliwe to służy mundurowe pełniące rolę wspomagającą powinny być niewidoczne dla osoby bez- domnej, ale ankieter powinien mieć przekonanie, że w każdej chwili może wspomóc się owymi służ- bami.
d) Realizacja wywiadów przez pracowników służb mundurowych a nie ankieterów.
Służby mundurowe takie jak Policja, Straż Miejska, Straż Ochrony Kolei czy Straż Graniczna pełnią rolę wspomagającą wobec sztabu ankieterów podczas realizacji badania w miejscach niemieszkal- nych oraz na terenach ogródków działkowych. Rolą tych służb jest przede wszystkim dyskretne za- bezpieczanie bezpieczeństwa ankieterów realizujących badanie. Funkcjonariusze ci nie mogą wcho- dzić w rolę ankieterów i nie mogą ingerować w realizację samego wywiadu, ponieważ mogłoby to zaburzyć proces badawczy i wpływać na wyniki badania. Powodem takiego stanu rzeczy jest obawa osób bezdomnych przez służbami mundurowymi
e) Krótki czas trwania badań terenowych w miejscach niemieszkalnych.
Podczas realizowanych badań w roku 2005 w wielu miejscach niemieszkalnych badania terenowe kończyły się tuż po północy, w innych trwały do godzin wczesno rannych. Zauważona prawidłowość była następująca: ankiety spływające z miejsc, gdzie realizacja badań terenowych trwała do godzin rannych były bardziej kompletne, bardziej starannie wypełnione oraz przede wszystkim było ich pro- porcjonalnie więcej. Na tej podstawie wysnuć można wniosek, że kończenie procesu zbierania danych tuż po północy jest praktyką nieodpowiednią. Sugeruje się żeby realizacja badań terenowych w miej- scach niemieszkalnych powinna trwać do tej pory, kiedy ankieterzy mają rzeczywiste przekonanie, że już zostały wyczerpane wszystkie możliwości znalezienia osób bezdomnych. W tym miejscu warto zaznaczyć, że mapy skupisk osób bezdomnych powinny stanowić punkt wyjścia do dalszych poszuki- wań osób bezdomnych, a nie punkt, do którego wypełnienia należy dążyć i na nim poprzestać. Osoby odpowiedzialne za badanie ustaliły, że badania w miejscach niemieszkalnych powinny najpóźniej za- kończyć się koło godziny 4 nad ranem dnia 8 grudnia 2007 roku.
3. Błędy popełniane przez ankieterów w miejscach mieszkalnych.
a) Rozdawanie osobom bezdomnym ankiet do samodzielnego wypełnienia.
Przeprowadzenie wywiadu zakłada fizyczną obecność ankietera i osoby ankietowanej. Z założenia badanie socjodemograficzne polega na rozmowie obu osób a nie na samodzielnym wypełnianiu kwe- stionariusza przez osobę bezdomną. Szeroko stosowaną praktyką podczas badań 2007 roku w pla- cówkach dla osób bezdomnych była praktyka rozdawania ankiety do samodzielnego wypełnienia.
Takie postępowanie w dużej mierze naraża na niesamodzielne wypełniania ankiet przez osobę bez- domną i tzw. wpływ osób trzecich na realizację wywiadu.
b) Wypełnianie ankiet przez ankieterów nie na podstawie rozmowy z osobą bezdomną lecz na podstawie danych zebranych w wywiadzie środowiskowym.
Podczas realizowanych badań dochodziło do sytuacji, w której wywiad w ogóle nie był przeprowadza- ny a kwestionariusz zostawał oddawany w całości wypełniony. Taka sytuacja jest nie do pomyślenia z metodologicznego punktu widzenia. Chodzi tutaj o przypadki, w których pracownicy socjalni będący ankieterami wypełniali kwestionariusze na podstawie danych już zebranych podczas np. wywiadu środowiskowego. Nanoszenie odpowiedzi udzielanych przez samych ankieterów nie jest równoznacz- ne z udzielonymi odpowiedziami przez osoby bezdomne przez co nie można tych wywiadów trakto- wać jako ważne. Przede wszystkim dotyczy to tych pytań, które wskazują na główne przyczyny bez- domności, na dodatkowe źródła dochodu.
c) Wypełnianie ankiet przez pracowników socjalnych pracujących w placówce, w której przebywa badana osoba bezdomna.
Do błędów badania można również zaliczyć fakt prowadzenia wywiadów z osobami bezdomnymi przez pracowników pracujących w tej samej placówce, w której przebywają osoby bezdomne. W tym zakresie łamana jest przede wszystkim zasada anonimowości danych. W takim przypadku osoby bez- domne mogą udzielać fałszywych odpowiedzi bądź nie udzielać ich wcale. Z metodologicznego punk- tu widzenia dobrze byłoby doprowadzić do takiej sytuacji, w której osoba bezdomna biorąca udział w badaniu nie zna ankietera (jeśli istnieje taka możliwość).
4. Błędy wynikające ze strony organizatorów badania.
a) niewystarczająca ilość szkoleń dla koordynatorów i ankieterów badania
Kontakt między koordynatorem powiatowym a poszczególnymi ankieterami jest podczas badania bar- dzo istotna. Istotne jest również wszechstronne przeszkolenie zarówno ankieterów jak i koordynato- rów powiatowych z zakresu nie tylko wyglądu samej ankiety, ale również z najczęściej popełnianych błędów podczas realizacji badań terenowych.
b) niewystarczająca liczba wolontariuszy zaangażowanych w badania terenowe
Badania terenowe w miejscach niemieszkalnych byłyby bardziej wyczerpujące wówczas, kiedy rozwi- nięta zostałaby sieć ankieterów złożona z wolontariuszy. Chodzi tutaj o pozyskanie osób zaangażo- wanych społecznie w problem bezdomności, ale nierekrutujący się ze środowiska pracowników so- cjalnych. Zaangażowanie wolontariuszy w badanie mogłoby się objawiać w realizacji badań tereno- wych w placówkach dla osób bezdomnych. Wówczas pracownicy socjalni pracujący w placówkach mogliby uczestniczyć w badaniach w miejscach niemieszkalnych.
V. SKATEGORYZOWANY WYWIAD KWESTIONARIUSZOWY.
1. Definicja wywiadu.
a) jest to jedna z podstawowych metod badawczych w naukach behawioralnych. Najogólniej rzecz biorąc wywiad polega na zadawaniu badanym przez ankietera mniej lub bardziej sformalizowa- nych pytań. W przypadku, gdy badany odpowiada sam na pytania zawarte w przesłanym mu lub podanym kwestionariuszu, technika ta określana jest jako ankieta.
b) technika wywiadu i technika ankiety są przeciwstawianymi metodami ze względu na relację z respondentem. W przypadku wywiadu badacz lub ankieter prowadzi bezpośrednią rozmowę z respondentem, natomiast w przypadku ankiety badany sam wypełnia kwestionariusz, bez bez- pośredniego kontaktu z badaczem lub ankieterem. Badanie socjodemograficzne nie jest w takim ujęciu ankietą, lecz wywiadem, zaś narzędziem badawczym nie jest kwestionariusz ankiety, ale kwestionariusz wywiadu
c) wywiad to rozmowa kierowana, w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz taka rozmowa, w toku której badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Wywiad jest więc pewnym procesem w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzie- lenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań.
d) Metodą wywiadu zbiera się dane jednostkowe aby uzyskać z nich dane zagregowane. Pytania zadaje się pojedynczym osobom, lecz badacza interesują cechy zbiorowe. Wywiad socjologiczny jest metodą dzięki której uzyskuje się subiektywne wypowiedzi o faktach, często stosowany się go tylko do gromadzenia danych.
e) Dla bliższego dookreślenia można powiedzieć, że badanie socjodemograficzne realizowane wśród bezdomnych osób zamieszkujących na terenie województwa pomorskiego jest skategory- zowanym wywiadem kwestionariuszowym. Wywiad skategoryzowany jest:
• jedną z metod stosowanych w naukach społecznych w szczególności w socjologii.
• przeprowadzany ściśle według wcześniej przygotowanego kwestionariusza (narzędzie ba- dawcze ma w sposób dokładny zaplanowane nie tylko treść pytań, ale ich kolejność, formę oraz stylistykę, dotyczy to również możliwych odpowiedzi (kafeterii)
• metodą, w której badającemu nie wolno zmienić nie tylko słów użytych w poszczególnych py- taniach, ale nawet kolejności pytań zawartych w kwestionariuszu,
• metodą, której celem jest uchwycenie możliwie wszystkich szczegółów dotyczących wypowie- dzi i zachowań respondenta oraz zebranie takich danych, jakie będzie można porównać z tymi, które uzyskano od innych respondentów na ten sam temat,
• wywiadem jawnym w przypadku badań socjodemograficznych, tzn. sytuacją, w której osoba bezdomna jest informowana o tym, że prowadzi się z nią wywiad
• jest wywiadem jednostkowym (nie zbiorowym) prowadzonym w jednym czasie z jedną osobą bezdomną
2. Wywiad jako sytuacja społeczna:
a) wywiad jest określoną interakcją społeczną, w której ankieter i respondent występują w określo- nych dla siebie rolach. Dlatego analizując i interpretując uzyskane odpowiedzi trzeba uwzględnić czynniki społeczne wpływające na przebieg wywiadu.
b) nie wystarcza sama standaryzacja pytań i kolejność ich umieszczenia w kwestionariuszu. Jeżeli odpowiedzi respondentów mają być porównywalne, to ujednolicone muszą być także okoliczności, w jakich przebiega wywiad.
c) ankieter zobowiązany jest do jednolitego zachowania się podczas prowadzenia wywiadu oraz do określonego jednego sposobu zadawania pytań. Ważne jest aby ankieter był w stanie wyczuwać atmosferę jaka panuje w środowisku przeprowadzania badania i do tej atmosfery umiał dopaso- wać swoje zachowanie i sposób zadawania pytań.
3. Zachowanie się respondenta i ankietera:
a) Wartości i normy obowiązujące w środowisku społeczno-kulturowym respondenta narzucają mu określona interpretację wywiadu jako „ciekawskiej rozmowy”, „przesłuchania policyjnego. Przed rozpoczęciem wywiadu pojawiają się u respondenta pewne oczekiwania co do postawy i sposobu zachowania się ankietera: zależy to od subiektywnej definicji sytuacja respondenta, jak również od zewnętrznych społecznych cech ankietera takich jak wygląd zewnętrzny, ubranie, sposób by- cia, wyrażania się, płeć i wiek. Respondent identyfikuje ankietera jako członka grupy społecznej i w związku z tym uprzytamnia sobie wartości i wzory zachowań obowiązujące w tej grupie oraz normy społeczne rządzące jego własnym zachowaniem względem członków tej grupy
b) Ankieter – obok oczekiwań co do treści odpowiedzi – może oczekiwać od respondenta także pewnej ogólnej „struktury postaw”. Chodzi o skłonność do przypisywania respondentowi pewnej jednolitości i spójności postaw i przekonań. Badania dowiodły, że pomiędzy opinią ankietera a uzyskanym przez niego rozkładem odpowiedzi istnieje znacząca zależność. Postawy ankietera i jego oczekiwania pod adresem respondenta mogą wpływać nie tylko na rejestracje odpowiedzi, ale także na zachowania wobec respondenta.
4. Rzetelność wywiadu i trafność danych:
a) Zależy przede wszystkim od stopnia standaryzacji (im bardziej standaryzowane są pytania, tym mniej narzędzie to zależne jest od badacza bądź ankietera, który się nimi posługuje) jak również od sposobu formułowania pytań (niejasno sformułowane pytania nie gwarantują rzetelności).
b) Trafność danych zależy od tego, czy same pytania są trafne jako wskaźniki teoretycznie zdefinio- wanych cech. Na trafność danych uzyskanych w wyniku wywiadu mają wpływ okoliczności sytu- acyjne oddziałujące zarówno na odpowiedzi respondenta, jak na sposób, w jaki zarejestruje je an- kieter.
5. Warunki określające poprawne przeprowadzenie wywiadu w badaniach socjodemograficz- nych:
a) poprawne przeprowadzenie wywiadu zależy od:
• przygotowania wywiadu,
• umiejętności nawiązywania rozmowy,
• umiejętności stawiania pytań,
• atmosfery wywiadu,
• miejsca, w którym się wywiad jest przeprowadzany,
b) do podstawowych uchybień popełnianych przy przeprowadzaniu wywiadu można zaliczyć nastę- pujące:
• zła prezentacja charakteru i celu badań,
• zachowania, które mogą doprowadzić do błędnych wyobrażeń respondenta o badającym i mogące wywołać u niego podejrzliwość, brak zaufania,
• przejawianie własnych opinii i postaw dotyczących badanych faktów,
• krytyka poglądów i postaw reprezentowanych przez osobę, którą chcemy badać,
• należy dbać o właściwy dobór miejsca przeprowadzenia wywiadu: miejsce wywiadu nie po- winno być krępujące dla respondenta, nie może wywoływać jego podejrzeń ukrytej obserwacji przez kogoś z zewnątrz,
• przy stawianiu pytań należy powstrzymywać się od pewnych sugestywnych zachowań (ge- stów, intonacji) aby w ten sposób nie wpływać na wypowiedź respondenta,
• nie jest wskazana polemika z respondentami, chyba że jest to umiejętna próba skłonienia go do bardziej pełnego uzasadnienia swojego stanowiska,
• należy unikać tonu mentorskiego, pouczeń oraz krytyki sposobu wypowiadania się responden- ta, jak też poziomu jego wypowiedzi,
• wszelkie własne komentarze badającego muszą być wyraźnie oddzielone od wypowiedzi re- spondenta,
6. Aranżacja wywiadu
Wśród najczęstszych przyczyn niezrealizowania wywiadu największy odsetek stanowią odmowy uczestnictwa w badaniu. Są one w dużej mierze wynikiem błędów popełnianych przez ankieterów na etapie aranżacji wywiadu. Dlatego ta faza badania wymaga szczegółowego omówienia. Trudność aranżacji wynika z faktu, ze tylko jej nieznaczna część może być zestandaryzowana. Podczas aranża- cji przekazujemy respondentowi informację na temat badania oraz zachęcamy go udzielania przemy- ślanych odpowiedzi na pytania kwestionariusza. Do podstawowych elementów aranżacji należy zali- czyć:
a) przedstawienie się b) podanie celu wizyty
c) poinformowanie o sposobie wykorzystania danych d) zapewnienie o tajemnicy treści rozmowy
e) bezpośrednie nawiązanie do ustawy o ochronie danych osobowych f) wyjaśnieniem respondentowi jego roli w badaniu
na przykład
Dobry wieczór, nazywam się ………., jestem pracownikiem socjalnym pracującym z osobami bezdomnymi. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności przeprowa- dza na terenie województwa pomorskiego badania socjologiczne wśród społeczności osób bezdomnych, których celem jest zliczenie wszystkich osób bezdomnych zamieszkujących na terenie województwa pomorskiego. Pragnę Pana(Panią) zapewnić, że udzielone przez Pa- na(Panią) odpowiedzi objęte są tajemnicą i wykorzystane zostaną jedynie w zbiorczych tabe- lach statystycznych. Badanie jest całkowicie anonimowe i poufne. Proszę Pana(Panią) o udzie- lanie odpowiedzi szczerych i prawdziwych.
7. Najważniejsze pojęcia metodologiczne.
a) Pytania jednokrotnego wyboru: sytuacja, gdy z wielu możliwych odpowiedzi tylko jedna jest lo- gicznie możliwa
b) Pytania wielokrotnego wyboru: są to pytania z kafeteriami tak skonstruowanymi, że respondent może wybrać więcej niż jedną z możliwych odpowiedzi
c) Pytanie filtrujące i reguły przejścia: pytania filtrujące umieszczane są po to, by rozstrzygnąć, czy sensowne jest zadawanie pytania lub zespołu pytań następnych. Reguła przejścia to instrukcja związana z pytaniem filtrującym która mówi o kierunku dalszego udzielania odpowiedzi
d) Kafeteria: lista odpowiedzi wydrukowana pod częścią podstawową
e) Instrukcje do pytania: zazwyczaj wyróżnione w sposób charakterystyczny w tekście wskazują jak wypełnić dane pytanie.
