Władza państwowa a posiadanie broni przez obywateli na przestrzeni dziejów

Jerzy Kasprzak

Władza państwowa a posiadanie

broni przez obywateli na przestrzeni

dziejów

Studia Prawnoustrojowe nr 22, 207-228

2013

2013

J e r z y K a s p r z a k

K ated ra Procesu Karnego

Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

W ładza p a ń stw o w a a p o sia d a n ie b ron i

p rzez o b y w a te li n a p r z e str z e n i d ziejó w

Broń tow arzyszyła człowiekowi od zara n ia jego dziejów1, a z czasem s ta ła się oznaką dominacji i władzy w grupie, n ab ierała znaczenia symbolicz­ nego, świadczyła o bogactwie i sta tu sie społecznym jej właściciela2.

Trudno stw ierdzić, czy pierwszym okresie starożytności istn ia ła jak a k o l­ wiek reglam entacja broni. Nie podają tego żadne zachowane do naszych czasów przekazy. Kodeks U r-N am m u, zbiór praw z E sznunny czy też Kodeks H am m urabiego zaw ierają jedynie w zm ianki o bardziej surow ym k a ra n iu sprawców p rzestęp stw - nap adu , uszkodzenia ciała, jeżeli spraw ca posługi­ wał się bronią3. W starożytnym Egipcie posiadanie broni było związane z zajm ow aną pozycją społeczną. Nosili ją zarówno żołnierze wywodzący się z E giptu, ja k i cudzoziemscy, tzn. Nubijczycy i Libijczycy w służbie faraon a4, esk o rta możnych, kapłanów, urzędników i pisarzy ściągających podatki. N ie­ wolnik posiadał przy sobie ta k ą broń czy narzędzia, jak ie były m u potrzebne do w ykonania danej pracy. Chłopa n ato m iast nie było n a n ią stać, a poza tym nie była m u do niczego potrzebna. Szereg zachow anych źródeł świadczy je d ­ n ak o tym , iż często dochodziło do pow stań i zam ieszek, a n a drogach graso­ wali rozbójnicy.

Pierwsze historyczne wzm ianki o zakazie posiadania broni przez określo­ n ą grupę społeczną wywodzą się ze starożytnej Grecji. W Sparcie w V w. p.n.e. zabraniano posiadania wszelkiej broni zam ieszkującym Półwysep Pelopone- ski helotom, tj. podbitem u przez S p a rta n ludowi pasterskiem u. Heloci nie m ieli praw obyw atelskich i pełnili funkcje służebne, będąc często niew olnika­ mi. Ponieważ ćwiczenia wojskowe były obowiązkiem w szystkich obywateli,

1 Por. J. Wolf, Z. Burian, P ra d zie je c zło w ie k a, O ficyna W ydaw nicza „Multico”, W arszawa 1993.

2 I.V. Hogg, E n cy k lo p e d ia u zb ro je n ia, B ellona, W arszawa 2006, s. 16.

3 Por. M. K uryłowicz, P ra w a a n tyczn e. W ykłady z h isto rii n a jsta rsz y c h p ra w ś w ia ta, Wyd. UM CS, Lublin 2006, s. 8 1 -8 3 .

do trudów życia wojskowego młodzież s p a rta ń sk ą przygotowywano w ten sposób, iż organizowano ekspedycje ćwiczebne n a teren y zam ieszkałe przez helotów i n a ich osady. Heloci mogli się bronić jedynie długim i pastersk im i kijam i, a posiadanie broni, nie mówiąc już o jej użyciu, k arano śm iercią5.

W starożytnej Grecji producenci broni byli osobami bardzo zamożnymi6. Jed n ak że w pewnych m iejscach i sytuacjach nie wolno było jej posiadać. Z tych to czasów pochodzi zwyczaj (przybierający niekiedy formę zakazów) niew noszenia broni n a te re n św iątyni, zawodów sportowych (uczestnicy wy­ stępow ali nago, by nie było możliwości ukrycia w odzieży broni), oficjalnych uroczystości czy też przedstaw ień teatraln ych. Zwyczaje te zostały również przyjęte w Rzymie. Do św iątyni nie m ożna było wejść nikom u uzbrojonemu. Broni nie mogli również posiadać widzowie wielkich widowisk, szczególnie wyścigów n a hipodromie. B roń była deponow ana przed wejściem, zdarzało się bowiem, że kibice poszczególnych drużyn biorących udział w zawodach wszczynali m iędzy sobą kłótnie i bójki7. Zwyczajowo również broni nie wolno

było wnosić tam , gdzie obradow ał rzym ski senat. Może to rodzić pytanie, dlaczego zabójcy Ju liu sz a G ajusza C ezara dokonali swego czynu właśnie podczas zeb ran ia se n a tu w dniu 15 m arca 44 r. p.n.e.8 W edług niektórych

koncepcji uznali oni, iż je s t to najlepszy m om ent - Ju liu sz Cezar nie będzie się tego spodziewać i nie będzie chroniony, co się potwierdziło. Zamachowcy zastosow ali pewien wybieg. Zwyczajowo m iejscem obrad se n a tu był budynek zwany C uria H ostilia, ale te n spłonął. Cezar zwołał posiedzenie w Teatrum Pom peium . U znali więc, że zakaz w noszenia broni nie dotyczy tego miejsca. Tak spraw cy bronili się później przed zarzutem złam ania świętego zakazu w niesienia i użycia broni podczas obrad se n atu9.

Wiele przepisów w ydaw anych n a przestrzeni dziejów starożytnego Rzy­ m u obejmowało surow sze tra k to w a n ie spraw ców p rze stęp stw posługujących się bronią. W edług u staw y XII Tablic złodzieja schw ytanego w dzień m ożna było zabić, jeśli bro nił się używ ając o ręż a1 0. Lex Cornelia n ak azy w ała

„mściwym żelazem ” ścigać m orderców albo tych, którzy w celu zabicia człowieka noszą przy sobie pocisk. L ex J u lia przew idyw ała surow e k a ry dla tych, k tórzy dopuszczali się użycia broni w życiu publicznym lub p ry ­

5 R. Osborn (red.), Z a r y s h isto rii E uropy. Grecja k la s y c z n a, Św iat K siążki, W arszawa 2002, s. 105.

6 J.P. Vernant (red.), C złow iek G recji, Św iat K siążki, W arszawa 2000, s. 46.

7 R. M atth ew s, R z y m m ro czn y p o n u r y i k r w a w y, B ellona, W arszawa 2007, s. 122; por. tak że A. Giardiny, C zło w iek R z y m u, Św iat K siążki, W arszawa 2000.

8 Por. G.S. Trankw illus, Ż y w o ty ceza ró w, O ssolineum , Wrocław - W arszawa - Kraków - G dańsk - Łódź 1987, s. 68; A. Kraw czuk (red.), Ś w ia t ok resu cyw iliza cji k la syc zn ych . W ielka

h isto ria ś w ia ta, t. 3, Ś w iat K siążki, Kraków - W arszawa 2005, s. 314.

9 Por. R. C astleden, K rw a w i mordercy, m a n ia c y sz a le n i i n ie n a w is tn i, cz. I, Bellona, W arszawa 2008, s. 163; C. Sifakis, E n cyklo p ed ia m o rd erstw, U n iversitas, Kraków 2007, s. 5 4 -5 6 .

10 M. i J. Zabłoccy, U sta w a X I I tablic. Tekst, tłu m a czen ie, o b ja śn ie n ia, Liber, W arszawa 2000, s. 56.

w atn ym 11. Z czasów starożytnych pochodzą również zakazy prow adzenia działań wojennych przy użyciu zatru ty ch strzał, palącej się substancji czy też rozp rzestrzen ian ia zarazy. Takie m etody w alki były uznaw ane za niehonoro- we, ale niekiedy stosow ane w p raktyce12.

W początkowym okresie średniowiecza reglam entacja broni praktycznie nie była znana. W nowo pow stających stru k tu ra c h państw ow ych n a terenie E uropy panujący posiadał swoją drużynę, a w przypadku zagrożenia czy też konieczności użycia sił zbrojnych obowiązywała zasada pospolitego ruszenia. D rużyna była w m iarę możliwości dobrze wyposażona w broń, n ato m iast pospolite ruszenie posiadało ju ż broń znacznie gorszą, stosow aną do polowań czy naw et jako narzędzie pracy13. W m iarę rozwoju i pogłębiania podziału społecznego broń staw ała się atry b u tem panującego, możnych i rycerstw a. Była nie tylko narzędziem walki, ale często wyrobem artystycznym , a noszo­ n a do stroju świadczyła o pozycji i zamożności w łaściciela14. S kuteczną b a rie ­ rą jej rozpow szechniania była wysoka cena.

Liczne pow stania chłopskie w XI i XII w. zwróciły uw agę możnych, iż broń w rękach szerokiego k ręg u społeczeństw a może być dla władzy niebez­ pieczna. W ieloma edyktam i o znaczeniu lokalnym zabraniano klasom niż­ szym posiadania oręża. Zaczęło kształtow ać się praw o zwyczajowe, iż broń w postaci m iecza to wyłączny a try b u t rycerza. Chłopów pociągano ju ż do służby wojskowej wyjątkowo, w razie wielkiego niebezpieczeństw a, gdyż byli potrzebni do pracy n a folwarku. Ponadto rycerstw u, a później szlachcie wy­ dawało się rzeczą nieroztropną uzbrajać chłopów15. Noszenie broni przez rycerza, a później szlachcica i jego służbę było więc czymś norm alnym , ale ju ż posiadanie broni przez chłopa samo w sobie było rzeczą podejrzaną i mogło go zaprow adzić n a szubienicę. N iekiedy ograniczano też prawo m ieszczan do pewnych rodzajów broni (szczególnie jeżeli uznaw ano j ą za a try b u t rycerza czy szlachcica). Ju ż w tam ty ch czasach wyróżniano rodzaje broni zakazanej. D rugi Sobór L a tera ń sk i w 1139 r. zakazyw ał używ ania kuszy w walce przeciwko chrześcijanom pod groźbą ekskom uniki. Zakaz ten najwidoczniej nie odniósł sk u tk u , gdyż m usiał zostać powtórzony pół w ieku później przez papieża Innocentego III. Żaden z tych edyktów nie m iał jed n ak dużego znaczenia, a kusza sta ła się w Europie bardzo p o pularn ą b ro nią16.

11 B. Sygit, H isto ria p r a w a k ry m in a ln e g o, Zapolex M edia, Toruń 2007, s. 1 0 8 -1 0 9 . 12 A. Mayor, G recki ogień, z a tr u te strzały, bom by sk o rp io n ó w, Amber, W arszawa 2006, s. 24.

13 Por. J. B ardach (red.), H isto ria p a ń s tw a i p r a w a P o ls k i, t. I, PW N, W arszawa 1973, s. 73; M. Szczaniecki, P o w szec h n a h isto ria p a ń s tw a i p r a w a, W ydaw nictw a Praw nicze PWN, W arszawa 1997, s. 69.

14 Por. H. Muller, H. Rolling, E u ro p a isc h e hieb u n d s tic h w a ffe n, B erlin 1981. 15 J. B ardach (red.), op. cit., t. II, s. 136.

16 I.V. Hogg, op. cit. s. 24; L. Ehrlich, P o lski w y k ła d p r a w a w o jn y X V w ie k u, W ydawnictwo Praw nicze, W arszawa 1955, s. 65.

Praw dziw ą rew olucją w rozwoju broni było w ynalezienie prochu. P ierw ­ sze w zm ianki o m ateriałach napędzających pociski m ożna znaleźć w starym chińskim dokum encie datow anym n a rok 618 p.n.e. W spom ina on o jakiejś substancji używanej głównie do fajerwerków, ale służącej również jako napęd pocisków. Tajem nica w ynalezienia prochu i możliwość jego m ilitarnego zasto­ sow ania była jed n a k przez wiele wieków pilnie strzeżona. W roku 1067 cesarz chiński zabronił sprzedaży prochu cudzoziemcom1 7. Zakaz te n był

spóźniony - proch dotarł do Europy najprawdopodobniej w X w. za pośrednic­ tw em Arabów. N iektóre źródła podają, iż tajem nicę produkcji prochu d o star­ czył Marco Polo, chociaż w opisie podróży sam au to r tego nie potwierdza. W Europie za odkrywców skład u prochu uznaje się XIII-wiecznych filozofów i alchem ików Rogera Bacona i B ertholda Schwarza. W początkach XIV w. odkryto, że proch może mieć zastosow anie nie tylko do fajerw erków i m iesza­ n in zapalających, ale także do w ystrzeliw ania ciężkich pocisków. Pierw sza rodzim a w zm ianka o stosow aniu prochu w arty lerii pochodzi ze S ta tu tu Wiślickiego wydanego przez K azim ierza Wielkiego w 1374 r.18

Od początku XV w. n astęp uje ju ż bardzo szybki rozwój konstrukcji broni, zm niejszenie k alib ru i praktycznie jej m asow a produkcja. Rany postrzałowe były często śm iertelne, stąd też w ynikała pew na niechęć do broni palnej, k tó ra przejaw iała się także w praw ie. W roku 1542 król Anglii H enryk VIII u zn ał za konieczne w ydanie p raw a zabraniającego używ ania pistoletów i ograniczającego posiadanie broni palnej do celów m yśliwskich. B roń ta k ą mogli posiadać jedynie właściciele ziemscy oraz osoby zamożne o rocznym dochodzie przekraczającym sum ę 100 funtów19. H enryk VIII był przyw iąza­

ny do tradycji, szczególnie długiego angielskiego łuku. U w ażał również, iż broń p a ln ą produkuje się zbyt łatwo i dostęp do niej mogą uzyskać b untow ni­ cy, co stanow i potencjalne zagrożenie. Zwłaszcza pistolety, dające się przecież łatwo ukryć, to idealna broń dla zamachowców. Poglądy te podzielali inni władcy tej epoki i także s ta ra li się ograniczać jej rozpow szechnianie2 0. O ba­

wy te nie były bezpodstaw ne, gdyż w 1584 r. pistoletu z zam kiem kołowym użyto do zam ordow ania władcy N iderlandów - W ilhelm a Milczącego. Było to pierw sze n a świecie zabójstwo n a tle politycznym dokonane za pomocą broni palnej2 1. Żadne ograniczenia nie były jed n a k w stanie zatrzym ać rozwoju techniki m ilitarnej. B roń p aln a wchodziła powszechnie w wyposażenie woj­ ska, kupow ały ją także osoby pryw atne dla samoobrony, a przestępcy wyko­ rzystyw ali do rozboju. B roń p alna była również elem entem stroju, oznaką dostojeństw a i zamożności.

17 G.I. Brown, H isto ria m ateria łó w w y b u ch o w y ch, K siążka i W iedza, W arszawa 2001, s. 16. 18 W. K w aśniew icz, L e k sy k o n d a w n e j broni p a ln e j, B ellona, W arszawa 2004, s. 174. 19 P. de Ste Croix (red.), B ro ń strzelecka X I X w iek u - ilu s tr o w a n a e n cy klo p ed ia, Espadon, W arszaw a 1995, s. 158; A.E. H artink, E n cy klo p e d ia m y ś liw s k ie j bro n i p a ln e j, D ebit, B ielsk o­ -B iała 2004, s. 11.

W Anglii praw o ograniczające dostęp do broni nie przetrw ało próby cza­ su. Ju ż za panow ania Elżbiety I produkcja broni palnej i prochu staje się priorytetem w k ra ju i wszystko co tem u służy m a znaczenie strategiczne. W 1558 r. E lżbieta I przyznała monopol n a grom adzenie i w ytw arzanie sale­ try (jednego z głównych składników prochu), zaś w roku 1625 król Karol I dał producentom praw o do w kraczania n a te re n każdej posiadłości, aby mogli wydobywać saletrę, gdziekolwiek j ą znajdą, n ak azał również w szystkim pod­ danym królestw a zbieranie moczu ludzkiego i bydlęcego (w celu pozyskania azotanów), a zaniedbania w tym zakresie surowo karano. We F rancji produ­ cenci sa le try edyktem z 1540 r. otrzym ali większe naw et upraw n ienia niż w Anglii22.

W wielu k rajach do końca XVII w. jedynym ograniczeniem dostępu do broni była jej cena. Zarówno broń p alna, której wiele części m usiało być precyzyjnie wykonanych, ja k i wysokiej jakości broń biała były bardzo drogie i stać n a nie było jedynie szlachtę i bogate m ieszczaństwo. W Polsce tego okresu nie ograniczano praw em dostępu do broni palnej. Wiele u staw lokal­ nych sejmików regulowało n ato m iast zasady stroju szlacheckiego, rezerw ując praw o noszenia szabli wyłącznie do tego stroju. Z abraniano m ieszczaństw u i chłopstw u noszenia stroju szlacheckiego i szabli. Bogaci m ieszczanie mogli ubierać się „z cudzoziem ska”, nosząc do tego stroju szpadę. Osoba „niepewne­ go” s ta n u posiadająca przy sobie broń mogła być posądzona o tru d n ien ie się rozbojem, chociaż najczęściej przestępcy w tych czasach używali pałek i noży. Znalezienie przy podejrzanym broni palnej traktow ano jed n a k jednoznacz- nie23. C hłopstw u zabraniano po siadania broni podczas targów, w karczm ach, a także w innych miejscach publicznych, gdyż zbyt często dochodziło do tragicz­ nych w skutkach bijatyk. Szlachta, obawiając się zbrojnych wystąpień, w u sta ­ wach wiejskich zakazywała poddanym posiadania jakiejkolwiek broni zarówno w m iejscach publicznych, ja k i pryw atnych. J e d n a z u staw dla wsi K resu Klimkowskiego w 1638 r. kategorycznie zab ran iała przybyw ania n a wszelkie zebrania i zgrom adzenia z uzbrojeniem pod k a rą chłosty i w ięzienia24.

P raw dziw ą rew olucją w praw ie dotyczącym reglam entacji broni była K onstytucja Stanów Zjednoczonych uchw alona 17 w rześnia 1787 r., a szcze­ gólnie zgłoszona w 1789 r., a wprow adzona w 1791 r. II popraw ka, nadająca każdem u obywatelowi niezbyw alne praw o do posiadania broni25. Treść po­

21 Ch. W ills, Ilu s tr o w a n a h isto ria u zb r o je n ia, B ellona, W arszawa 2007, s. 72. 22 G.I. Brown, op. cit., s. 26.

23 S. M ilew ski, W św iecie w y stę p k u i z b r o d n i, K siążk a i W iedza, W arszawa 1996, s. 56; A. A bram ski, J. Konieczny, Ju sty c ja r iu sze , h e tm a n i, p o licja n ci - z dziejów s łu żb ochrony p o r z ą d ­

k u w P olsce, Wyd. Śląsk , K atowice 1987, s. 3 2 -3 3 ; B. B aranow ski, L u d z ie g o ściń ca w X V I I -

- X V I I I w ., W ydaw nictw o Łódzkie, Łódź 1986, s. 2 0 1 -2 0 2 .

24 M. Borucki, T e m id a sta ro p o lska . S zk ic e z dziejó w są d o w n ic tw a P o lsk i szla c h e ck ie j, Lu­ dowa S p ółdzieln ia W ydawnicza, W arszawa 1979, s. 136.

praw ki je s t krótka: „Nie ograniczy się praw a naro d u do posiadania i nosze­ n ia broni, gdyż dobrze zorganizow ana m ilicja je st konieczna dla bezpieczeń­ stw a wolnego s ta n u ”26, jed n a k w innym tłum aczeniu brzm i to następująco: „Dobrze zorganizow ana m ilicja je s t niezbędna dla bezpieczeństw a wolnego p ań stw a, praw o ludzi do posiadania i noszenia broni nie może być ograniczo- n e”27. Większość in terp retato ró w uw aża, iż popraw ka ta uznaje praw o pod­ miotowe obyw atela do posiadania broni. Obywatel nie m usi zatem mieć na n ią pozwolenia. Praw o do broni w ynika niejako z fak tu bycia obywatelem Stanów Zjednoczonych. K onsekwencją takiej interp retacji był wolny i nie­ skrępow any dostęp do broni. Pojaw iają się jed n a k głosy, iż zgłaszającym popraw kę nie o to chodziło. Chcieli oni powoływania obywatelskiej służby — milicji stojącej n a straży praw a i porządku i to przedstaw iciele tej służby — wolni obywatele — m ieli być uzbrojeni. Mimo to w łaśnie owa II popraw ka, co do zasady, reguluje posiadanie i dostęp do broni we współczesnych S ta ­ nach Zjednoczonych.

W XIX w. n a stą p ił szybki rozwój konstrukcyjny broni palnej. J e s t to niew ątpliw ie zw iązane z wielkim i w ydarzeniam i epoki — licznym i wojnami i rozwojem przem ysłu. Zam ek skałkowy został zastąpiony przez kapiszon jako czynnik odpalający, a w drugiej połowie w ieku pojawił się już nabój scalony, stanow iąc am unicję do współczesnej broni palnej. Jak o że przestępcy coraz częściej sięgają po skuteczniejszą od noża czy pałki broń palną, n a s tę ­ puje niespotykany dotąd w zrost przestępczości28. W efekcie rośnie poczucie zagrożenia i obywatele k u p u ją duże ilości krótkiej broni palnej do samoobro­ ny. S ta n ta k i w ym usza niejako n a adm inistracji państw owej ściślejszą p raw ­ n ą reglam entację nabyw ania i posiadania tej broni. Ograniczenie w postaci wysokiej ceny staje się powoli n ieak tu aln e, gdyż m asow a produkcja powodu­ je znaczne jej obniżenie. N a zakup pistoletu czy później rew olw eru może pozwolić ju ż sobie naw et niezbyt zamożny obywatel. Każdy kraj kształtuje w łasn ą p rak ty k ę praw odaw czą w tym zakresie i przedstaw ienie w szystkich regulacji praw nych staje się w jednym opracow aniu niemożliwe. Z tego też względu dalsze rozw ażania będą dotyczyły sta n u praw nego n a ziem iach pol­ skich w krótkich chwilach odzyskiw ania w XIX w. niepodległości, ja k również praw a zaborców w tym zakresie.

Burzliw y okres przełom u XVIII i XIX w. nie skutkow ał niczym specjal­ nym w zakresie polskich regulacji dostępu do broni. Zaborcy n a podstaw ie lokalnych ukazów i postanow ień organizowali zdaw anie broni będącej w rę ­

26 W. W itkowski, P ierw sze ko n stytu cje n o w o ży tn e, Wyd. UM CS, Lublin 1996, s. 52. 27 A. Pułło (red.), K o n sty tu c ja S ta n ó w Z jed n o czo n yc h A m e r y k i, Wyd. Sejm owe, W arszawa 2002, s. 55.

28 J. Kasprzak, B. M łodziejow ski, W. Brzęk, J. M oszczyński, K r y m in a lis ty k a, D ifin, War­ szaw a 2006, s. 19; E. G ruza, M. Goc, J. M oszczyński, K r y m in a lis ty k a - czyli rzecz o m eto d a ch

kach społeczeństwa. Akcje te dotyczyły zasadniczo chłopstw a i m ieszczań­ stw a, były zatem całkowicie ignorow ane przez szlachtę. Wydany 7 m arca 1808 r. d ek ret o organizacji m in isterstw powoływał m inisterstw o policji. Zgodnie z art. 65 d ek retu policja uzyskuje m .in. u p raw n ien ia do „dozorowa­ nia n ad noszeniem broni i n ad przed ażą prochu i trucizny”29. W Księstwie W arszaw skim broń może być noszona przez przedstaw icieli określonych służb m iejskich, jeżeli to w ynika z zad ań i obowiązków tej służby. Przepisy nic nie stanow ią o ograniczeniu posiadania broni przez szlachtę, n ato m iast m ieszczanie n a zakup i posiadanie pryw atne pistoletu m usieli uzyskać okre­ śloną „prom esę”. B rak je s t przepisów karn ych w tym zakresie. Osoba posia­ dająca nielegalnie broń n a ra ż a ła się n a jej konfiskatę i k a rę grzywny za naru szenie porządku. Jeżeli osoba ta była niewiadomego s ta n u i według u zn an ia władz stanow iła elem ent podejrzany, mogła być oskarżona o dokony­ w anie rozbojów.

Po roku 1815 zaborcy wprowadzili bardziej restrykcyjną politykę wobec ludności polskiej. Liczne ukazy i postanow ienia w ydaw ane przez władze lo­ kalne n ak ład ały bezwzględny obowiązek zdaw ania wszelkiej broni. Broń p al­ n ą i b iałą mogli posiadać jedynie urzędnicy odpowiedniego szczebla w ykazu­ jący się całkow itą lojalnością wobec władz. W praktyce szlachta ignorowała te zakazy i przechowyw ała broń w domach, choć jaw nie się z n ią nie obnoszo­ no. M ożna było również stosunkowo łatwo (po dokonaniu niewielkiej opłaty) uzyskać pozwolenie (p aten t, promesę) n a posiadanie i używ anie broni m y­ śliwskiej. Za nielegalne posiadanie broni we w szystkich zaborach groziła k a ra konfiskaty, a dodatkowo w zaborze au striackim i prusk im k a ra grzyw­ ny, n ato m ia st w zaborze rosyjskim , gdzie praw o było najbardziej restrykcyj­ ne, także k a ra więzienia. K ara była w ym ierzana za naruszenie zakazu i na podstaw ie przepisów dotyczących zagrożenia porządku publicznego. Nie zna­ no sam oistnego przestęp stw a nielegalnego posiadania broni.

Pierw szym pełnym i nowoczesnym ak tem praw nym regulującym zasady posiadania broni był au striack i P a te n t cesarski z 24 października 1852 r. o wyrobie, posiadaniu i noszeniu broni, tudzież h a n d lu bronią i jej przewozie. P a te n t te n wyróżniał dwa rodzaje broni:

1. B roń dozwoloną (§ 12), tzn. nie w ykazyw aną jako zakazana, chociaż nie zostało w yraźnie stw ierdzone, co zalicza się do tej broni. Można wniosko­ wać z przepisów, że były to wszelkiego rodzaju pistolety i rew olw ery nie m ające zastosow ania wojskowego i broń m yśliw ska. Taką broń wolno posia­ dać bez pozwolenia, ale n a jej noszenie już pozwolenie je s t wym agane. P rze­ pisy wykonawcze określały kategorie osób, które takiej broni mieć nie mogły. Zaliczano do nich osoby bez udokum entow anego źródła dochodów, bezdomne,

29 P. Majer, U sta w y p o lsk ie j policji (1791-1990). Ź r ó d ła z k o m en ta r zem , Wyd. W SPol., Szczytno 2007, s. 64.

włóczęgów, alkoholików i osoby z zaburzeniam i psychicznymi. Broń i am u n i­ cja do niej pow inna być w ilości stosownej - nie wzbudzającej „uzasadnionego podejrzenia nadużycia, nie przekraczającej osobistej potrzeby”. Po zm ianach przepisów P a te n tu w roku 1919 przew idyw ano już konieczność uzyskania pozwolenia n a tę broń, a do jej noszenia wym agano posiadania k a rty broni.

2. B roń zak azan ą (§ 2), do której przepisy P a te n tu zaliczały: puginały, sztylety, noże szlifowane wklęsło n a k sz ta łt sztyletów, trójsieczne szpady, trombony, tercerole (krócice), w iatrów ki wszelkiego rodzaju, g ran a ty ręczne i szklane, p etard y i rak iety palne, wreszcie w szelką broń skrytą, a do pod­ stępnego n a p a d u p rzy d a tn ą jakiego bądź rodzaju (np. strzelby w laskach, lask i ze szpadam i itp.). Do broni zakazanej zaliczyć także należy wszelkie narzędzia, których k sz ta łt pierw otny i n a tu ra ln y zmieniono um yślnie, aby cięższe ra n y zadawać, tudzież wszelkie narzędzia ukryte, do podstępnych napadów przydatne, które według swego u stro ju nie są przeznaczone do w ykonyw ania sztu ki lub przem ysłu ani do u żytku domowego3 0.

N a posiadanie wymienionej broni zakazanej, a także wszelkiego rodzaju prochu, baw ełny strzelniczej w ym agane było pozwolenie. Pozwolenie w yda­ w ał lokalny organ władzy publicznej - adm inistracyjnej (§ 5), „która udzieli go tylko wyjątkowo w przypadkach, zasługujących n a uw zględnienie [...]”. Na wyrób broni i jej sprzedaż w ym agana była stosow na koncesja w ydaw ana przez organ władzy publicznej n a szczeblu wyższym niż lokalny (np. wojewo­ dy). Nie wolno też było sprzedaw ać bez „pozwolenia n a zakupno” broni okre­ ślonej jako zakazana. P a te n t przew idyw ał odpowiedzialność k a rn ą sprzedaw ­ cy za naruszenie tego zakazu. Osoba nosząca broń pow inna posiadać przy sobie k a rtę n a broń.

O m aw iany P a te n t faktycznie w prow adzał już sam oistne przestępstw o nielegalnego posiadania broni. Za czyn ta k i groziła k a ra konfiskaty broni i k a ra grzywny. Czyn ta k i traktow ano jako przestępstw o i spraw ca odpowia­ dał przed sądem . W każdym przypadku zatrzy m ania osoby z bronią, a nie posiadającej k a rty broni, organ policyjny był zobowiązany zatrzym ać broń w depozycie do w yjaśnienia całej sprawy. Jeżeli osoba dostarczyła później k a rtę broni, broń oddawano, chociaż noszenie jej bez k a rty traktow ano jako wykroczenie i w tym trybie mogło być to karan e. W zaborze au striackim obowiązywały również szczegółowe przepisy chroniące bezpieczeństwo oby­ w ateli i regulujące używ anie m ateriałów wybuchowych, ich reglam entację i sprzedaż3 1.

30 Tekst za: Z b ió r p rzep isó w a d m in istra c y jn y c h . P o d ręczn ik d la szko le n ia n a p o ste ru n k a c h

i w k o m is a r ia ta c h, „Gazeta A dm inistracji i Policji P aństw ow ej”, W arszawa 1930, s. 5 5 -5 8 (zachow ano orygin aln y język i pisow nię). C iekaw ostką je st, iż przep isy tego P a ten tu obow iązy­ w a ły na terenach daw nego zaboru au striackiego aż do 31 grudnia 1932 r.

31 U sta w a z dnia 27 m aja 1885 r. przeciw użytkow aniu m ateryj wybuchow ych w sposób szkodliw y oraz Rozporządzenie M in istra Spraw W ewnętrznych z 17 m aja 1891 r. w przedm iocie sprzedaży prochu - tek st za Z b ió r p rzep isó w a d m in is tr a c y jn y c h..., s. 6 0 -6 1 .

W zaborze pru skim od początku XIX w. ukazyw ały się liczne, obowiązu­ jące lokalnie zarządzenia ograniczające dostęp do broni. W zasadzie szlachta, właściciele ziemscy, przemysłowcy nie m ieli ograniczeń w dostępie do broni krótkiej (pistolet, rewolwer) nie używanej w wojsku i broni myśliwskiej. Broń k ró tk ą trzym ano zwyczajowo w domach, bowiem n a jej noszenie z czasem konieczne było pozwolenie. O graniczenia dotyczyły dość restrykcyjnie osób mniej zamożnych i włóczęgów. Obowiązek rejestracji broni i uzyskania n a n ią pozwolenia wprowadzono dopiero u sta w ą z dnia 9 czerwca 1884 r. w spraw ie zapobieżenia zbrodniczem u i niebezpiecznem u dla ogółu używ aniu m a te ria ­ łów wybuchowych. U staw a obowiązywała n a obszarze całej Rzeszy. P osiada­ nie broni bez pozwolenia lokalnych władz policyjnych było przestępstw em zagrożonym k a rą więzienia, grzywny i k o nfisk atą broni.

N apięta sytuacja społeczna w zaborze rosyjskim n a początku lat 60. XIX w. i coraz śmielsze w ystąpienia niepodległościowe spowodowały prewencyjne działania władz w postaci akcji odbierania wszelkiej broni będącej w rękach ludności polskiej. Akcja ta zaczęła się ju ż jesie n ią 1861 r.32 W ładze nie po­ przestały n a apelu i nakazie zdania broni - policja carska, żand arm eria i tajn e służby bezpieczeństw a dokonywały licznych rew izji w m ieszkaniach i dom ach patriotycznej szlachty, działaczy politycznych, a znalezioną w szelką broń konfiskowano, naw et zabytkow ą z XIV-XV w. O rganizujące się władze powstańcze (K om itet C en traln y Narodowy) n a początku g ru d n ia 1862 r. zwróciły się z apelem do w szystkich swoich terenow ych przedstaw icielstw 0 niesprow adzanie broni zza granicy i niezakładanie fabryk broni palnej, fabryk kos i wszelkiej innej broni siecznej. Zakaz te n w ynikał z chęci w m ia rę jed n o liteg o u z b ro je n ia pow stańców , c e n traln e g o z a o p a trz e n ia w broń, a poza tym obawiano się przedwczesnego spontanicznego wybuchu pow stania, sprowokowanego np. przez działania rosyjskich tajnych służb33.

Po u p ad k u pow stania styczniowego władze carskie w lata ch 1864-1865 przystąpiły ponownie do rozb rajan ia ludności cywilnej n a mocy licznych u k a ­ zów i okólników lokalnych władz gubernialnych. W sposób system atyczny 1 zaplanow any wyznaczone oddziały żan d arm erii przeszukiw ały dwory i fol­ w arki. Podobnie ja k w 1861 r., konfiskowano w szelką broń niezależnie od jej w ieku czy s ta n u technicznego. W łaścicielom broni, w przypadkach gdy była w dużej ilości, groziła k a ra do 8 la t ciężkiego w ięzienia i k onfiskata m ajątku. Szczególnie „ staran n ie” konfiskowano broń m yśliwską. B roń ta , pomimo m a­ łej szybkostrzelności, była bardzo celna i w czasie pow stania daw ała się bardzo we znaki żołnierzom carskim . W 1903 r. wprowadzono kodeks k arn y (tzw. kodeks Tagancewa, obowiązujący w Polsce n a ziem iach dawnego zaboru rosyjskiego jeszcze do końca 1932 r.), który bardzo kazuistycznie uznaw ał za

32 W. K w aśniew icz, D zieje sz a b li w P olsce, B ellona, W arszawa 2002, s. 142.

przestępstw a: wyrób, nabyw anie, przechowywanie, zbywanie substancji wy­ buchowej lub przyrządu wybuchowego, jeżeli przedm ioty te m iały służyć do popełnienia zbrodni (art. 222), wyrób substancji strzelniczej lub wybuchowej, wyrób broni lub jej części (art. 223), przechowywanie i hand el substancją strzeln iczą i prochem (art. 225), przechow yw anie prochu poza składem w ilości ponad 30 funtów (art. 226), przechowywanie i noszenie broni zak aza­ nej, przechowywanie i noszenie broni bez pozwolenia, strzelanie z broni w m iejscach, gdzie tak ie strzelanie je s t zabronione, nieostrożne obchodzenie się z bronią (art. 230)3 4.

Po zakończeniu I wojny światowej w Polsce w rękach ludności cywilnej i różnego rodzaju organizacji wojskowych, p a ra m ilita rn y c h , społecznych 0 charak terze milicyjnym znajdowało się bardzo dużo różnego rodzaju broni 1 am unicji, począwszy od arty lerii n a pistoletach i rew olw erach kończąc. S ta n ta k i wym agał pilnego opanow ania i unorm ow ania prawnego. Trzeba również b rać pod uwagę fakt, iż odzyskując niepodległość w 1918 r., Polska odziedzi­ czyła po zaborcach system y praw ne. Nie m ożna było od raz u wprowadzić jednolitego praw a ze względu n a głębokie różnice gospodarcze i społeczne istniejące pomiędzy poszczególnymi regionam i k raju3 5. Sytuacja ta k a doty­

czyło również praw a regulującego posiadanie broni. O drębne przepisy dla poszczególnych regionów k ra ju obowiązywały jeszcze do końca 1932 r.

Pierw szym aktem praw nym okresu międzywojennego Polski, dotyczącym broni był d ekret z 25 stycznia 1919 r. o nabyw aniu i posiadaniu broni 1 am unicji (D ziennik P raw P a ń stw a Polskiego n r 9, poz. 123). Zgodnie z art. 2 dekretu, nabyw anie, przechowywanie, użytkow anie i sprzedaż broni oraz m ateriałów wybuchowych przez osoby cywilne może następow ać tylko po w ydaniu zezwolenia, w w ypadkach zasługujących n a szczególne uw zględnie­ nie, przez M inistra Spraw W ew nętrznych lub organy przez niego upoważnio­ ne. W ydane do d e k re tu przepisy wykonawcze (okólnik z 29 stycznia 1919 r. - D.P. n r 12, poz. 133) upow ażniały wojewodę do w ydaw ania osobom cywil­ nym pozwoleń n a nabyw anie, przechowywanie i sprzedaż w celach h andlo­ wych krótkiej broni palnej i am unicji do niej. Do w ydaw ania pozwoleń na przechowywanie i sprzedaż broni m yśliwskiej zostali upow ażnieni kom isarze ludowi (później starostow ie). Kolejnym ak tem wykonawczym do d ek retu było rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych z dnia 29 stycznia 1919 r. w przedmiocie posiadania broni palnej i m ateriałów wybuchowych (D.P. n r 12, poz. 133). W rozporządzeniu tym M inister zarządził, aby osoby cywilne lub organizacje społeczne, które nie m ają odpowiedniego pozwolenia, złożyły

34 Kodeks K arny z 1903 r., M in isterstw o Spraw iedliw ości, W arszaw a 1922, s. 8 1 -8 6 . 35 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, H isto ria u stro ju i p r a w a p o lsk ie g o, Wyd. P raw nicze PW N, W arszawa 1996, s. 552; B. L esińsk i, W. R ozw adow ski, H isto ria p r a w a , PW N, W arszaw a - P ozn ań 1980, s. 3 9 2 -3 9 3 ; K. Sójka-Zielińska, H isto ria p r a w a, Wyd. Praw nicze PW N, W arszawa 1997, s. 316.

wszelkiego rodzaju broń p aln ą w powiatowym zarządzie policji kom unalnej do dnia 9 lutego 1919 r. N ato m iast policja kom unalna m iała przekazywać uzyskane w te n sposób przedm ioty właściwym dowództwom okręgów wojsko­ wych. W edług art. 3 tego d ekretu, pozwolenia n a posiadanie broni m yśliw­ skiej i broni krótkiej do ochrony osobistej w ydaw ane były przez M inistra Spraw W ew nętrznych lub organ przez niego upoważniony. Zgodnie z rozpo­ rządzeniem wykonawczym z dnia 21 m aja 1920 r. (D.U. poz. 266), takim organem upow ażnionym są władze adm inistracyjne pierwszej instancji. Po­ zwolenia n a broń p a ln ą k ró tk ą do obrony osobistej mogły być wydaw ane tylko w w ypadkach koniecznej potrzeby, nato m iast pozwolenia n a broń m y­ śliw ską tylko razem z k a rtą m yśliwską. W szelkie pozwolenia wystawione wcześniej przez policję zachowywały ważność do czasu, n a ja k i zostały w yda­ ne. D ekret określał również, iż w szelka broń i am unicja, n a k tó rą nie wydano pozwolenia, ulega konfiskacie. Przew idyw ał także sankcje k arne: za posiada­ nie broni wojskowej lub m ateriałów i przedm iotów służących do u żytk u woj­ skowego - k arę do 1 roku w ięzienia lub grzywny do wysokości 5 tys. m arek, za posiadanie broni m yśliwskiej lub krótkiej palnej - do 3 m iesięcy aresztu lub grzywny do 3 tys. m arek. Dochodzeniem i orzekaniem w tych spraw ach zajmowały się władze adm inistracyjne.

Rozporządzenie policyjne z dnia 30 stycznia 1922 r. dotyczące broni za­ w iera ciekawe wyróżnienie przedm iotów zakazanych, których sprzedaż jest całkowicie zabroniona. Do przedm iotów tych należały kastety, bicze z rzem ie­ ni, gum y czy powrozów zaw ierające w kładki m etalow e lub ciężarki. Zabro­ niono też h a n d lu przedm iotam i podobnymi do wymienionych, które mogą służyć jako broń. Zgodnie z tym rozporządzeniem k ró tk ą i długą broń p alną wolno sprzedać jedynie osobie posiadającej pozwolenie n a posiadanie lub noszenie broni wymienionej w pozwoleniu. Pozwolenie m usi być wystawione n a d a n ą osobę. Przepisy te dotyczyły również broni białej (sztyletów, noży i innej broni siecznej). Rozporządzenie regulowało szczegółowo zasady pro­ w adzenia ewidencji i k siąg sprzedaży broni.

Szczegółowe zasady h a n d lu bronią, prow adzenia dokum entacji sprzedaży znajdujem y w rozporządzeniu policyjnym z dnia 30 listopada 1926 r. w przed­ miocie nabyw ania, pozbywania i noszenia broni oraz amunicji. Rozporządzenie to pow tarza zasady posiadania broni przez żołnierzy zawodowych i funkcjo­ n ariu szy policji, określa też wzór k a rty broni, zakazuje kupow ania, sp rzeda­ ży i noszenia granatów, pałek gumowych oraz wszelkiego rodzaju broni k łu ­ jącej, siecznej i palnej ukrytej w lask ach czy też w innych przedm iotach.

Tak duża liczba aktów praw nych wykonawczych do d e k re tu z dnia 25 stycznia 1919 r. w przedmiocie posiadania broni palnej i m ateriałów wybuchowych w ynikała z faktu, iż nie w szystkie te ak ty obowiązywały n a teren ie całego kraju , gdyż były dostosowane do odziedziczonego po zaborcach system u prawnego. D ługotrw ały proces unifikacji praw a w zakresie broni

p aln ej zakończyło w ydanie ro zp orząd zenia P re zy d e n ta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. - Praw o o broni, am unicji i m ateriałach wybuchowych (Dz.U. n r 94, poz. 807). Rozporządzenie to w art. 1 po raz pierw szy wprow adza definicję leg aln ą broni: „Bronią w rozum ieniu niniejsze­ go praw a je s t każde narzędzie, przeznaczone do zadaw ania bezpośrednio lub pośrednio urazów cielesnych”. Definicja ta je s t bardzo ogólna i obejmuje zarówno broń palną, broń białą, ja k i inne przedm ioty „przeznaczone do zadaw an ia urazów ”. Rozporządzenie w prow adza także definicje am unicji i m ateriałów wybuchowych. W art. 1 p k t 2 po raz pierw szy w naszym praw ie pojaw ia się, pow tarzane później w wielu innych ak tach praw nych, kontro­ w ersyjne określenie „istotne części broni”. Zapis: „Gotowe lub obrobione isto t­ ne części broni lub am unicji uw ażane są za broń lub am unicję” w ynikał z fak tu, iż n a teren ie k ra ju funkcjonowało wiele nielegalnych zakładów i w arsztatów , które w ytw arzały broń niskiej jakości, nie odpow iadającą wy­ mogom bezpieczeństw a i dość często osoby z niej strzelające ulegały w ypad­ kom. Problem z jakością broni jak b y potw ierdza treść art. 14: „Wolno pusz­ czać w obieg tylko ta k ą broń, k tó ra zaopatrzona je st w firm ę lub w znak towarow y wytwórcy lub handlującego, w n um er bieżący broni, oraz o ile chodzi o broń p a ln ą - w znaki próbne co do jej wytrzym ałości i bezpieczeń­ stw a w użyciu”. Oczywiście, tw orząc tak i zapis, brano pod uwagę problem niekontrolowanego pojaw iania się broni palnej w społeczeństwie i trafian ia tej broni do św iata przestępczego. Je d n ak podstawowym powodem takiego zapisu były względy bezpieczeństwa. Broń podczas strzału zbyt często zacinała się, a naw et rozpadała, a metalowe części raziły strzelającego, czy też strzelała „sam a’ bez nacisku n a język spustowy, np. po up adku n a tw arde podłoże.

N a handel b ro n ią i am unicją potrzebne było specjalne pozwolenie w yda­ w ane przez wojewódzkie władze adm inistracyjne. Wprowadzono zakaz h a n ­ dlu bronią w system ie obwoźnym i podczas targów. Sklep z bronią powinien posiadać specjalne zabezpieczenia przed krad zieżą z w łam aniem oraz przed wybuchem pożaru. Poza tym obowiązywała ścisła ewidencja broni i am unicji oraz osób dokonujących zakupu. N a posiadanie i noszenie broni w ym agane było pozwolenie, które powiatowe władze adm inistracyjne mogły w każdym czasie cofnąć, jeżeli uznały to za w skazane ze względu n a in teres państw ow y albo bezpieczeństwo i porządek publiczny. Pozwolenie n a broń upoważniało do zakupu broni i am unicji. Pozwolenie n a broń m yśliw ską upoważniało tak że do zakupu prochu strzelniczego, gdyż w ytw arzanie am unicji m yśliw­ skiej do własnego u żytku było dozwolone. Rozporządzenie zaw ierało przepisy k a rn e dotyczące nielegalnego posiadania broni. Uchylało w szystkie dotych­ czasowe regulacje praw ne zaborców, ja k również regulacje wydane od 1919 r. dotyczące broni.

Rozporządzeniem wykonawczym do rozporządzenia P rezyd en ta Rzeczy­ pospolitej z dnia 27 października 1932 r. było rozporządzenie M inistra Spraw

W ew nętrznych z dnia 23 m arca 1933 r. o pozwoleniach n a broń do użytku osobistego oraz o nabyw aniu i pozbywaniu się tej broni (Dz.U. n r 22, poz. 179). N a jego mocy wprowadzono nowy wzór pozwolenia n a posiadanie lub nosze­ nie broni oraz n a pozwolenie posiadania broni w celach m uzealnych, nauko ­ wych lu b pam iątkow ych. Pozwolenia wydawano n a okres nie przekraczający trzech la t. B roń m ożna było nabyw ać jedynie po okazaniu pozwolenia. N aby­ w ana broń m u siała być w pozwoleniu ściśle określona. Nowością w praw ie 0 broni było określenie w treści tego rozporządzenia rodzajów broni, n a któ rą nie wym agano pozwolenia, a była to w szelka broń wytworzona przed 1850 r., w iatrów ki o m aksym alnym kalibrze do 6 mm, a p a ra ty autom atyczne służące wyłącznie do zabezpieczania dostępu do budynków lub poszczególnych po­ m ieszczeń w b udynku przed w targnięciem osób niepowołanych, a p a ra ty słu­ żące do uboju bydła.

O statn i przedw ojenny ak t praw ny dotyczący broni - rozporządzenie Mi­ n istra Spraw W ew nętrznych z dnia 26 kw ietnia 1939 r. wydane w porozu­ m ieniu z M inistram i Spraw Wojskowych oraz Przem ysłu i H an d lu o isto t­ nych częściach broni palnej i am unicji (Dz.U. n r 41, poz. 273) ustalało, co wchodzi w skład istotnych części broni oraz am unicji. W edług tego rozporzą­ dzenia istotnym i częściami broni palnej były: lufa, części broni, które zam y­ k ają tył lufy podczas strz a łu lub stanow ią jej przedłużenie (np. trzon zam ko­ wy, bęben w rewolwerze). Istotnym i częściami am unicji były łusk a i pocisk.

Wybuch II wojny światowej spowodował, iż po kam p anii wrześniowej część ziem polskich znalazła się pod okupacją niem iecką, n ato m ia st część została zajęta przez ZSRR. Społeczeństwo polskie nigdy nie pogodziło się z tak im stan em rzeczy i już po wojnie praw a narzucone przez okupantów nie były uznaw ane za praw a obowiązujące w Polsce. N iezależnie jed n a k od mo­ ralnej czy historycznej oceny tego okresu, praw a te faktycznie obowiązywały 1 przedstaw iając dzieje reglam entacji broni, w arto o nich wspomnieć.

N a tere n ac h włączonych do Rzeszy obowiązywało w pełni praw o niem iec­ kie i generalnie nie przew idyw ano możliwości legalnego p osiadania broni przez ludność pochodzenia polskiego. P o siadaną broń należało n atychm iast zdać w najbliższej jednostce policji niem ieckiej. N ielegalne posiadanie broni traktow ano jako naru szen ie porządku publicznego i bezpieczeństw a Rzeszy i przestępstw o to było zagrożone k a rą obozu pracy, obozu koncentracyjnego albo k a rą śmierci. N a tere n ac h G eneralnego G ubernato rstw a ju ż 12 w rze­ śn ia 1939 r. obowiązywało rozporządzenie Naczelnego Dowódcy W ojska o posiadaniu broni. N a mocy tego rozporządzenia „wszelką broń i am unicję, g ran a ty ręczne, środki wybuchowe i wszelki sprzęt wojenny należy oddać” (§ 1). Zdanie wym ienionych przedm iotów winno nastąp ić w ciągu 24 godzin przy najbliższym p o steru n k u wojskowym lub policyjnym. Dowódcy wojskowi mogli wydać pozwolenie n a posiadanie broni ludności niem ieckiej. Zgodnie z § 2 rozporządzenia: „Kto wbrew tem u rozporządzeniu posiada broń, am u n i­

cję, g ran a ty ręczne, m ateriały wybuchowe albo inny sprzęt wojenny, k aran y będzie śm iercią”. Rozpatryw anie spraw tego rodzaju leżało w kom petencjach sądów doraźnych36.

Rozporządzenie Naczelnego Dowódcy Wojska z dnia 6 października 1939 r. o posiadaniu broni rozciągnęło zakres obowiązywania poprzedniego rozporzą­ dzenia n a w szystkie teren y polskie zajęte przez wojska niem ieckie. Według rozporządzenia H. F ra n k a z dnia 31 października 1939 r. o zw alczaniu czy­ nów gw ałtu w G eneralnym G ubernatorstw ie, k a ra n e było również samo nie- powiadomienie władz o fakcie posiadania broni przez in n ą osobę: „Kto otrzy­ mawszy wiadomość o nielegalnym posiadaniu broni przez innego, zaniecha bezzwłocznie powiadomić o tym władze, podlega karze śmierci” (§ 10 pkt 2). Rozporządzenie policyjne z dnia 17 g ru d n ia 1939 r. o udzielaniu nagród osobom przyczyniającym się do wykrycia kryjówek broni przewidywało dla tych, którzy dobrowolnie i niezwłocznie doniosą o faktach ukryw an ia broni, nagrodę w wysokości do 1000 zł.

Zgodnie z przepisam i władz niemieckich, „legalne” posiadanie broni palnej przez osoby narodowości polskiej przew idziane było w dwóch przypadkach: dla funkcjonariuszy Policji Państwowej (karabin i pistolet, nie przewidywano bro­ ni maszynowej) i dla straży leśnej (broń m yśliwska gładkolufowa). Dla straży leśnej przypadki posiadania broni i w ydaw anie pozwoleń n a broń regulowało rozporządzenie H. F ra n k a z dnia 14 g ru d n ia 1939 r. o noszeniu broni przez polskich urzędników leśnych w G eneralnym G ubernatorstw ie oraz rozporzą­ dzenie z dnia 24 m aja 1940 r. o u stanow ieniu K orpusu Ochrony Lasów. Rozporządzenie z dnia 13 kw ietnia 1940 r. w spraw ie ochrony lasów i zwie­ rzyny w G eneralnym G ubernatorstw ie traktow ało jako okoliczności obciąża­ jące u praw ianie kłusow nictw a przy użyciu broni palnej (§ 8 pk t 2). Czyn tak i

zagrożony był k a rą śmierci. Taki s ta n praw ny utrzym ał się do końca wojny. N a tere n ac h zajętych po 17 w rześnia 1939 r. przez ZSRR obowiązywało w tym zakresie praw o radzieckie. System praw a karnego był dość złożony, gdyż funkcjonował kodeks k a rn y Rosyjskiej SFRR z 1926 r. - wielokrotnie zmieniany, uzupełniany i nowelizowany do 1939 r.37, a ponadto poszczególni dowódcy wojskowi wydaw ali swoje zarządzenia (szczególnie w strefach przy­ granicznych). N ależy również uwzględnić fakt, iż część teryto riu m Polski została włączona do U kraińskiej SRR, część do B iałoruskiej SRR, a tam obowiązywały oddzielne kodeksy k a rn e (wzorowane i w znacznej części s ta ­ nowiące p rzed ruk kodeksu karnego Rosyjskiej SFRR).

Przestępstw o nielegalnego posiadania broni w Rosji Radzieckiej, a póź­ niej w ZSRR w prow adzał kodeks k arn y z 1922 r. W rozdziale 8 „N aruszenie

36 Teksty rozporządzeń okupacyjnych za: P ra w o G eneralnego G u b ern a to rstw a w u k ła d z ie

rzeczo w ym z o b ja śn ie n ia m i i s k o ro w id ze m, Kraków 1941, s. C 300. 37 K. Sójka-Zielińska, op. cit., s. 3 7 6 -3 7 7 .

przepisów zabezpieczających zdrowie publiczne, bezpieczeństwo publiczne i spokój publiczny”38 mowa była o nielegalnej produkcji broni palnej, am u n i­ cji i m ateriałów wybuchowych, ich przechowyw aniu i zbywaniu. Tożsame zapisy znajdujem y w kodeksie k arn y m z 1926 r. P rzestępstw em było jedynie posiadanie broni długiej o lufie gwintowanej i broni krótkiej - pistoletów i rewolwerów. N a posiadanie takiej broni konieczne było pozwolenie organów milicyjnych. U zyskiwali je członkowie kom itetów p a rtii (od szczebla dzielni­ cowego, zakładowego), pracownicy p rokuratury, sądów, k a d ra kierownicza niektórych zakładów pracy i kołchozów, poczty i banków. Oddzielne przepisy regulow ały posiadanie broni palnej przez kadrę milicji i wojska. Dość szeroki dostęp do broni m iały kluby i organizacje sportowe. Do tradycji (przetrw ała do chwili obecnej) w Rosji i ZSRR należało posiadanie bez specjalnie ścisłej ewidencji i reglam entacji broni m yśliwskiej o lufach gładkich. B roń ta k a w ym agała pozwolenia wydanego przez lokalną adm inistrację (konieczne było zaśw iadczenie o zam eldow aniu, zatru d n ien iu i świadectwo właściwej p o sta­ wy m oralno-politycznej wydane przez organizację społeczną). N ielegalne po­ siadanie takiej broni myśliwskiej i am unicji nie traktow ano ja k p rzestęp­ stw a, a jedynie jako naru szen ie zarządzeń adm inistracyjnych i było k aran e odebraniem broni i k a rą grzywny. N ato m iast k a ra za nielegalne posiadanie broni i am unicji w kodeksie karn ym z 1922 r. nie była oznaczona. Jej wyso­ kość zależała od konkretnej sytuacji i od tego, czy przypadkiem spraw cy nie m ożna było postaw ić za rz u tu „działalności kontrrew olucyjnej”3 9. W kodeksie

karn ym z 1926 r. za nielegalny wyrób broni i am unicji przewidywano karę pozbaw ienia wolności od roku do la t 8, a za nielegalne posiadanie broni k arę do 5 la t pozbaw ienia wolności.

Taki s ta n praw ny wprowadziły władze radzieckie n a zajętych po 17 w rześnia 1939 r. teren ach polskich. W pierw szym okresie (do końca 1939 r.) poszczególni lokalni dowódcy wojskowi nakazyw ali ludności zdawanie posiada­ nej broni. W okresie późniejszym wprowadzono opisany wyżej s ta n prawny. Nielegalne posiadanie broni przez ludność polską traktow ano niejednolicie. W ielokrotnie sprawcom tak ich czynów staran o się przypisać przestępstw o cięższe, dążąc do oskarżenia o zdradę, zbrojną działalność kontrrew olucyjną, działalność przeciwko i n a szkodę ZSRR4 0. Takie czyny były zagrożone k a rą

śm ierci lub długoletnim pobytem w obozach pracy. W chwili obecnej nie m ożna powiedzieć, czy faktycznie osoby oskarżone prowadziły ta k ą działal­ ność, czy też stosując te rro r polityczny wobec ludności polskiej, „podciągano” pod tak ie przestępstw a zwyczajne nielegalne posiadanie broni.

38 G.A. K ry g ie r, B.A. K u rin o w a , J .M . T k a c z ie w sk ij, S o w ie tsk o je U gołow noje P raw o. O bszcza ja c z a s t, W yd. U n iw e rs y te tu M oskiew skiego, M oskw a 1981, s. 40; S.W . M aksim ow (red.), U gołownoje p ra w o . O bszcza ja c z a s t, E m sk o E d u c a tio n , M oskw a 2005, s. 9.

39 Por. I. A ndrejew , Z a r y s p r a w a ka rn eg o p a ń s tw so c ja listy c zn yc h. Wyd. UW, W arszaw a 1979, s. 1 2 2 -1 2 3 .

J a k to ju ż wspom niano, pomimo wielu zakazów władz okupacyjnych, w czasie wojny broń znajdow ała się w ręk ach walczącego podziem ia o róż­ nym obliczu politycznym, w środow iskach krym inalnych (wojna nie położyła k resu przestępczości krym inalnej), a także broń posiadała spora część społe­ czeństw a (niekiedy przyłączająca się do w alki zbrojnej z okupantem ). Po zakończeniu wojny form alnie obowiązywał kodeks k a rn y z 1932 r., ale nowe władze wydały w lata ch 1944-1954 ponad sto dekretów i u staw w prow adza­ jących zm iany w celu realizacji nowych celów politycznych i gospodarczych4 1.

W zakresie nielegalnego posiadania broni już kodeks k a rn y Wojska Polskiego z 23 w rześnia 1944 r. przew idyw ał k arę śm ierci za samo grom adzenie środ­ ków w alki zbrojnej w celu zam achu4 2. D ekret PKWN z dnia 24 sierp nia 1944 r. o rozw iązaniu tajnych organizacji wojskowych n a teren ach wyzwolonych (Dz.U. n r 3, poz. 12) nakazyw ał przekazyw anie broni i zaopatrzenia tych organizacji jednostkom W ojska Polskiego. D ekret z dnia 16 listopada 1945 r. 0 przestępstw ach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy P aństw a (Dz.U. n r 53, poz. 300) przew idyw ał górne zagrożenie k a rą śm ierci za w yra­ bianie, grom adzenie i przechowywanie broni. Zostało to powtórzone w art. 4 d e k re tu z dnia 13 czerwca 1946 r. (tzw. małego kodeksu karnego) o p rzestęp ­ stw ach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państw a (Dz.U. n r 30, poz. 192 z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem , w yrabianie, grom adzenie lub przechowywanie broni palnej, m ateriałów lub przyrządów wybuchowych bez zezwolenia było zagrożone k a rą w ięzienia n a czas nie krótszy od la t 5 lub dożywotniego w ięzienia albo k a rą śmierci. W § 2 przew idyw ano możliwość zastosow ania przez sąd w przypadkach m niejszej wagi nadzwyczajnego zła­ godzenia k a ry albo n aw et odstąpienia od niej.

W pierwszych lata ch powojennych K om enda Główna MO w ydaw ała sze­ reg rozkazów, zarządzeń, okólników m ających n a celu odzyskiw anie broni4 3. Problem był bardzo poważny, gdyż odnotowywano rocznie kilkanaście tysięcy napadów z bronią. W praktyce wszelkie użycie broni palnej, czy to przez zbrojne organizacje opozycyjne, czy też przez zwyczajnych przestępców, tr a k ­ towano jako przejaw y bandytyzm u. Bardzo często oficjalnie mówiono o b a n ­ dytyzmie, by deprecjonować powody polityczne. Zarządzenie n r 162 Kom en­ d a n ta Głównego MO z dnia 7 listopada 1946 r. w spraw ie w ypłaty nagród za zdobytą broń (odebraną ugrupow aniom zbrojnym lub osobom nie p osiadają­ cym n a n ią pozwolenia) wprow adza tary fik ato r prem iow ania funkcjonariu­ szy: za odzyskany g ra n a t przew idyw ano w ypłatę 100 zł, za k a ra b in - 200 zł, za pistolet - 400 zł, za au to m at lub RKM - 600 zł, za CKM, działo lub

41 A. L ity ń sk i, H isto ria p r a w a P o lski L u d o w e j, Wyd. P ra w n ic ze L exisN exis, W arszaw a 2005, s. 99.

42 Ib id em , s. 97.

43 P. M ajer, M ilic ja O b y w a telsk a w sy stem ie organów w ła d zy P R L (za rys p ro b le m a tyk i 1 ź r ó d ła ), Wyd. A d a m M a rsz a łe k , T oruń 2003, s. 131 i n a s t.

moździerz - 1000 zł, za radiostację polową - 2000 zł. W arunkiem w ypłaty była spraw ność tego sp rzętu4 4. R adykalne działania służb policyjnych sp ra ­ wiły, iż ilość posiadanej nielegalnie przez społeczeństwo broni znacznie sp a­ dła. N adal jed n a k posiadanie broni bez pozwolenia utożsam iano z b andyty­ zmem i trak to w an o jako bardzo groźne przestępstw o4 5. Rosło społeczne przekonanie, że jeżeli ktoś posiada nielegalnie broń palną, to już faktycznie je s t bandytą, chociaż sk ala zjaw iska nie była znacząca wobec całej p rzestęp­

czości w ówczesnej Polsce.

Uzyskiw anie pozwoleń n a posiadanie broni w om aw ianym okresie było możliwe n a zasadach określonych w opisywanym już rozporządzeniu Prezy­ d en ta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. - Praw o o broni, am unicji i m ateriałach wybuchowych. Zasadnicza część tego a k tu prawnego obowiązywała do 1961 r., chociaż uchylono przepisy k a rn e rozporządzenia, a w ydanie pozw olenia leżało w g estii k o m en d a n ta wojewódzkiego MO. W praktyce pozwolenie otrzym yw ały osoby należące do ówczesnych elit poli­ tycznych - sek retarze i pracownicy kom itetów PZPR, prokuratorzy, sędzio­ wie, k a d ra kierow nicza większych zakładów pracy4 6. Stosunkowo łatwo, ja k

n a ta m te czasy, m ożna było uzyskać pozwolenie n a broń m yśliw ską i broń sportową.

Ju ż w połowie la t 50. podjęto prace n a d nowym praw em dotyczącym posiadania broni. Rozporządzeniem M in istra Spraw W ew nętrznych z dnia 16 stycznia 1958 r. w spraw ie zm iany rozporządzenia z dnia 23 m arca 1933 r. 0 pozwoleniach n a broń do u ży tk u osobistego oraz o nabyw aniu i pozbywaniu się tej broni (Dz.U. n r 8, poz. 23) włączono do katalogu broni, n a które wym agane było pozwolenie, w iatrówki kal. do 6 mm. W drugiej połowie 1960 r. prace n ad nowymi regulacjam i w zakresie broni palnej zakończono i 31 stycznia 1961 r. Sejm uchw alił u staw ę o broni, am unicji i m ateriałach wy­ buchowych (Dz.U. n r 6, poz. 43), k tó ra weszła w życie z dniem ogłoszenia - 10 lutego 1961 r.

U staw a ta nie zaw ierała definicji broni. P ew ną jej n a m ia s tk ą było stw ierdzenie w art. 1: „Ilekroć [...] je s t mowa o broni bez bliższego określe­

44 Ib id em , s. 308.

45 Por. M. L ip k a, W n io sk i z je d n e j sp r a w y, „P roblem y K ry m in a lis ty k i” 1957, n r 6/7, s. 92 1 n a s t.; S. S zczep an iak , Ujęcie czło n kó w b a n d y N a ro d o w e j O rg a n iza cji W ojskow ej, „P roblem y K ry m in a lis ty k i” 1957, n r 10, s. 619 i n a s t.; W. K uboń, R. W yszkow ski, W ła m a n ie do m a g a z y n u broni w G liw ica ch, „S łu żb a M O ” 1960, n r 2(18), s. 496 i n a s t.; S. G órnicki, L ik w id a c ja b a n d y D o liń skieg o, „S łu żb a M O ” 1961, n r 3(24), s. 329 i n a s t.; S. S z czep an iak , O s ta tn ia zb r o d n ia b a n d y Z ja w y, „P ro b lem y K ry m in a lis ty k i” 1964, n r 49, s. 394 i n a s t.; R. Topiłko, S p r a w a braci W a ła ch o w skich , „P roblem y K ry m in a lis ty k i” 1965, n r 5 6 -5 7 , s. 604 i n a st.

46 J . K a sp rz a k , B ro ń p a ln a - w yb ra n e za g a d n ie n ia k ry m in a lis ty c z n e w św ie tle now ych regulacji p r a w n y c h, „P ro b lem y W spółczesnej K ry m in a lis ty k i”, t. IV, pod re d . E. G ruzy, T. Tom a­ szew sk ieg o , W yd. U W i P T K , W a rs z a w a 200 1 , s. 163 o ra z id em , Z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z pojęciem broni p a ln e j w św ietle n o w ych reg u la cji p r a w n y c h i o rzec zn ic tw a, „P ro b lem y W spół­ czesnej K ry m in a lis ty k i”, t. IX, pod re d . E. G ruzy, T. T om aszew skiego, Wyd. U W i PT K , W a rsz a ­ w a 2005, s. 28.

n ia, należy przez to rozum ieć broń p a ln ą k ró tk ą oraz bro ń m yśliw ską i sportow ą”. Podobnie za am unicję uw ażano am unicję do broni palnej k ró t­ kiej, m yśliwskiej i sportowej. U staw a, podobnie ja k Rozporządzenie z 1932 r., u zn aw ała gotowe lub obrobione istotne części broni lub am unicji za broń lub am unicję. Powodem takiego zapisu nie była ju ż jed n a k tro sk a o jakość produ­ kowanej w niew ielkich w ytw órniach broni (tak ja k to miało miejsce w przy­ p ad k u wymienionego rozporządzenia z 1932 r.), lecz zam iar w prow adzenia całkowitego zakazu dostępu do broni czy też jej części i obawa przed możli­ w ością w yprodukow ania b ro n i sam odziałow ej. R ozporządzenie M in istra Spraw W ew nętrznych z 19 października 1961 r. w spraw ie określenia orga­ nów Milicji Obyw atelskiej właściwych do w ydaw ania pozwolenia n a broń, u sta le n ia wzorów pozwoleń n a broń oraz określenia istotnych części broni i am unicji (Dz.U. n r 52, poz. 289) określiło, iż istotnym i częściami broni są jej części będące podstaw ą m ontażow ą oraz następujące części i zespoły um ożli­ wiające danie strzału: lufa, zam ek i kom ora zamkowa. Wyszczególnienie istotnych części broni nie zmieniło się przez wiele la t i zostało powtórzone w nowym rozporządzeniu M in istra Spraw W ew nętrznych z dnia 23 w rześnia 1975 r. w spraw ie określenia organów Milicji Obyw atelskiej właściwych do w ydaw ania pozwolenia n a broń, u sta le n ia wzorów pozwoleń n a broń oraz o kreślenia istotnych części broni i am unicji (Dz.U. n r 32, poz. 173). Dopiero w 1986 r. rozporządzenie M in istra Spraw W ew nętrznych z dnia 12 g rudnia 1986 r. w spraw ie określenia organów właściwych do w ydaw ania pozwoleń n a broń, u sta le n ia wzorów pozwoleń n a broń oraz określenia istotnych części broni i am unicji (Dz.U. z 1987 r., n r 1, poz. 7), zaw iera stw ierdzenie, iż istotnym i częściami broni są: szkielet, lufa i kom ora zamkowa.

U staw a o broni, am unicji i m ateriałach wybuchowych w yraźnie określała w art. 4, iż broń wolno posiadać wyłącznie n a podstaw ie pozwolenia w ydane­ go przez organy MO. Dozwolone było tylko nabyw anie, posiadanie i noszenie broni wymienionej w pozwoleniu. Pozwolenie tak ie w ystaw iał kom endant wojewódzki MO (organ KW MO powołany i działający w jego im ieniu). Oce­ na, czy zasadne je s t w ydanie obywatelowi takiego pozwolenia, zależała od o rg an u MO. W ydający m iał praw o spraw dzić, czy osoba ubiegająca się o pozwolenie m a określoną wiedzę w zakresie przepisów i zasad obchodzenia się z bronią. Pozwolenie n a broń nie było w ydaw ane osobom do la t 18, chorym psychicznie, osobom znanym jako narko m ani lub nałogowi alkoholicy oraz osobom nie m ającym stałego m iejsca zam ieszkania lub ustalonego źró­ dła u trzy m an ia (art. 7). Zgodnie z art. 8, organ MO nie m usiał uzasadniać decyzji odmawiającej w ydania pozwolenia, jeżeli uznał, iż odmowa u z a sa d ­ niona je s t interesem bezpieczeństw a p ań stw a lub zachow aniem porządku publicznego. O rgan wydający mógł w każdym momencie cofnąć wydane po­ zwolenie i określić term in do zbycia broni i am unicji. U staw a wprow adzała ponadto instytucję pozwolenia n a broń n a okaziciela (art. 14) w urzędach,

instytucjach, zakładach i przedsiębiorstw ach. Najczęściej korzystano z tego upraw n ienia przewożąc pieniądze (np. n a w ypłatę) czy też w celu ochrony danego obiektu. W m yśl art. 15 M in ister Spraw W ew nętrznych m iał prawo, jeżeli interes bezpieczeństw a p ań stw a lub porządek publiczny tego w ym aga­ ją, n a teren ie całego k ra ju lub jego części zarządzić zdeponowanie wszelkiej lub niektórych rodzajów posiadanej broni w określonych przez siebie m iej­ scach i term inach. Z tego u p raw nien ia skorzystano podczas sta n u wojennego (art. 21 d ek retu z dnia 13 g ru d n ia 1981 r. o stanie wojennym).

U staw a zaw ierała także przepisy k a rn e dotyczące bezprawnego w yrabia­ nia, posiadania lub zbyw ania w iatrów ki (art. 27). Za ta k i czyn groziła k a ra do trzech miesięcy a re sz tu lub k a ra grzywny. Art. 28 przew idyw ał karę pozbaw ienia wolności do la t 3 za bezpraw ne zbycie broni palnej lub amunicji. M usim y również pam iętać, iż do 31 g ru dnia 1969 r. obowiązywał jeszcze (om awiany wcześniej) art. 4 d ek retu z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestęp ­ stw ach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy P ań stw a (uchylony form alnie u sta w ą z dnia 19 kw ietnia 1969 r. - przepisy wprowadzające ko­ deks k arn y - Dz.U. n r 13, poz. 95).

W połowie la t 80. coraz powszechniej zaczęto stosować (znane oczywiście dużo wcześniej) środki obezwładniające w postaci m iotaczy gazowych, ja k też pistoletów i rewolwerów n a am unicję gazową. Początkowo posiadanie tak ich przedm iotów nie było praw nie uregulow ane. Rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych z dnia 12 g ru d n ia 1986 r. w spraw ie rozciągnięcia niektórych przepisów o broni, am unicji i m ateriałach wybuchowych n a pistolety, rew ol­ wery i inne przedm ioty do m iotania chemicznych środków obezwładniających oraz odstrzeliw ania am unicji alarm owej i sygnałowej (Dz.U. z 1987 r., n r 1, poz. 6) wprowadzało restrykcyjną reglam entację wym ienionych przedmiotów. N a ich posiadanie należało uzyskać pozwolenie ta k ja k n a broń palną.

Z p u n k tu w idzenia reglam entacji posiadania broni za praw dziw ie rew o­ lucyjne m ożna uznać rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych z dnia 29 p aździernika 1990 r. w spraw ie rozciągnięcia niektórych przepisów Ustawy o broni, amunicji i m ateriałach wybuchowych na poszczególne rodzaje broni białej oraz przedmioty, których używanie może zagrażać bezpieczeństwu p u ­ blicznem u (Dz.U. n r 76). Zgodnie z § 1 pk t 1 tegoż rozporządzenia, umożliwio­ no społeczeństwu szerokie i legalne posiadanie pistoletów i rewolwerów na amunicję gazową i akustyczną, miotaczy gazowych, urządzeń rażących prądem elektrycznym. Broń p aln a k ró tk a była już łatw iejsza do zdobycia. Pozwolenie n a n ią mogły uzyskać osoby prowadzące działalność gospodarczą, przewożące niejednokrotnie znaczne sum y pieniędzy, a tak że pryw atne firm y zajm ujące się konwojowaniem pieniędzy, ochroną osób i m ienia. Do samoobrony w yda­ w ane były w tym okresie pozwolenia n a broń gazową, któ ra cieszyła się ogrom ną popularnością. Przyczyn takiej popularności je s t wiele. Można tu mówić o pewnym odreagow aniu społecznym n a długoletni praktyczny zakaz

posiadania broni, ale zapewne nie bez znaczenia był również fakt znacznego w zrostu przestępczości, zwłaszcza n a początku la t 90. i znacznej jej b ru ta li­ zacji. Modne stały się h a sła samoobrony przy użyciu broni gazowej. H asła te były w pewnym sensie um iejętnie podsycane przez rynek producentów tego rodzaju broni - przede w szystkim z N iem iec i Włoch, a także przez osoby zajm ujące się handlem bronią w kraju. W 1992 r. istniało już w Polsce ponad 1400 sklepów i punktów handlowych, gdzie m ożna było kupić różnego rodza­ ju broń. Mało kto ta k napraw dę zastan aw iał się nad nik ła skutecznością

broni gazowej użytej do samoobrony, ale w wielu środow iskach do dobrego to n u należało chw alenie się posiadaniem pisto letu czy rew olw eru gazowego. Ogólnie rzecz biorąc, szerszy dostęp do broni nie popraw ił sta n u bezpieczeń­ stw a, ale także nie odnotowano fali spodziewanych wypadków z bronią czy też w zrostu przestępczości przy użyciu legalnie posiadanej broni. W 95% przypadków broń użyta do popełnienia przestęp stw a to broń p osiadana niele­ galnie.

Prace legislacyjne n ad zm ianą ustaw y z dnia 31 stycznia 1961 r. o broni, amunicji i m ateriałach wybuchowych rozpoczęły się w pierwszej połowie lat 90. i w g ru d n iu 1993 r. ukończono projekt pełnego te k s tu nowej ustawy. Kolejne p rojekty przygotow yw ane przez K om endę Głów ną Policji ukazyw ały się w lipcu 1994 r. oraz listopadzie 1996 r. W lipcu 1998 r. projekt ostateczny został skierow any do Sejm u RP. Biuro Studiów i E kspertyz Sejm u zasięgało o p inii sp ecjalistycznej z różnych d zied zin p ra w a oraz k ry m in a listy k i, uw zględniając niektóre uwagi. Po w yczerpaniu procedury p arlam en tarn ej Sejm 21 m aja 1999 r. ustaw ę o broni i amunicji uchwalił (Dz.U. n r 53, poz. 549). N iem alże od chwili uch w alenia u sta w a ta budzi ogrom ne kontrow ersje i dyskusje w środow isku naukow ym4 7. K rytykow ane je s t niem alże wszystko,

począwszy od zakresu ustawy, definicji legalnej broni palnej, pojęcia isto t­ nych części broni czy też pozbaw iania broni cech używalności4 8. Problem aty­

k a ta w ym agałaby jed n a k oddzielnego obszernego opracowania.

O m aw iając współczesne system y reglam entacji broni przez władze p a ń ­ stwowe, M. F ila r wyróżnił cztery podstawowe modele:

1. Model rejestracyjny - przyjęty w S tanach Zjednoczonych, a z pew­

nym i modyfikacjami także w M eksyku. W ładza państw ow a nie ogranicza obywateli w dostępie do broni. Obywatel m usi spełnić jedynie pewne w a ru n ­ ki, np. wiek, stałe miejsce zam ieszkania, b ra k stw ierdzonych zaburzeń psy­

47 M. K ulick i, V. K w ia tk o w sk a -D a ru l, L. S tę p k a , P rzyczyn ek do d y s k u s ji n a d d efin icją b ro n i p a ln e j, g a zo w e j i p n e u m a ty c z n e j, „ P rzeg ląd Policyjny” 2002, n r 3 - 4 (6 7 -6 8 ), s. 28 i n a s t. W iele p roblem ów nie w z ięty ch p rzez a u to ró w p ro je k tu u s ta w y pod u w ag ę sy g n aliz o w a ł w cze­ śniej T. H a n a u s e k , A k tu a ln e p ro b le m y dotyczące p ojęcia broni p a ln e j w p o ls k ie j teorii k r y m in a li­ s ty k i, „ P rz eg ląd Sądow y” 1992, n r 4, s. 59.

48 Por. M. K ulick i, W ybrane k ry m in a lis ty c z n e p ro b le m y w spółczesnej broni strzele ck ie j, [w:] J . B łac h u t, M. Szew czyk, J . W ójcikiew icz (red.), N a u k a wobec przestępczości. K sięga k u czci Prof. T. H a n a u s k a, W yd. IE S , K rak ó w 2001, s. 92 i n a s t.