Andrzej F. Dziuba
Spuścizna rękopiśmienna Jana Azora
SJ (1536-1603) : nota
bibliograficzno-historyczna
Studia Theologica Varsaviensia 24/2, 237-264
Studia Theol. Vars. 24 (1986) nr 2
ANDRZEJ F. DZIUBA
s p u ś c i z n a r ę k o p i ś m i e n n a j a n a a z o r a s j
(1536— 1603)
(N ota bibK og raficzm o-h isto ry cana)
K atolicka reform a po Soborze T rydenckim m iała w yraźne od niesienie do teologii i jej nauczania. W yrastało to zarówno z sa mego stosunku do zjaw iska R eform acji (teologia polemiczna), jak i z pozytywnych, postaw względem zaleceń soborowych. Te o stat nie dotyczyły na p rzykład kw estii sak ram en tu pokuty czy fo rm a c ji kandydatów do kapłaństw a. W odpowiedzi na oczekiw ania w ty ch dziedzinach zaczynają się pojaw iać specjalistyczne opracow a n ia w ym ienionych kw estii. Zwłaszcza w Hiszpanii, także pod w pły wem odkryć geograficznych ,i zw iązanych z nim i problem ów n a tu ry ekonom icznej i m oralnej, szczególnie b u jn ie rozw ija się teo logia. Okres ten zostanie naw et z perspektyw y czasu nazw any „złotym w iekiem ”. Dotyczy to także teologii m oralnej, k tó ra je szcze w tym okresie nie istnieje jako sam odzielna dyscyplina
teologiczna.
W śród hiszpańskich m oralistów dru g iej połowy XVI w ieku na leży wym ienić jezuitę Ja n a Azora. U rodził się on najpraw dopodob niej w 1536 r. w miejscowości Lorca, prowincja Murcia. Po w stą p ieniu do jezuitów (1559) i ukończeniu form acji teologicznej roz w inął szeroką działalność inaukow o-dydaktyczną i ad m in istracyjn ą w prow incji toletańskiej. Działał w Ocańii, PLaeemiii, a zwłaszcza w A lcala de H enares. Od 1579 r. przebyw ał w Rzymie, w ykładając teologię w kolegium rzym skim , a od 1584 r. pracow ał nad k olejny m i w ersjam i Rratio studiorum (1586, 1591 i 1599). Je st znaczącą po stacią w początkach histo rii zakonu św. I g n a c e g o , choć mało znaną i opracow aną.1
Gdÿ idzie o twórczość pisarską, to zasadniczo zw raca się uw agę
1 Na tem at ogólnych danych biograficznych por. np.: J. M. D a 1 m a u,
A z o r Juan, w: Diccionario de la Historia Eclesiastica de Espana, red.
Q. Aldea, T. Mariu, J. Vives, Madrid 1972 t. 1 s.. 166—167; M. A r n a l - d o s P e r e z , Los jesuitas en el reino de Murcia (Apuntes historicos), b.m.r.w. (Murcia 1970?),, passim (In stitutu m Historicum Societatis Jesu, B ibliotheca —· Roma, mps. sygn. G. C. 30); P. D i a z C a s s o u, Serie
2 3 8 A N D R Z E J F . D Z I U B A [2]
na jego m onum entalne dzieło: Institutiones morales, w ydane czę ściowo już po jego śm ierci (Romae 1600, 1606, 1611 — tom I—III). N ależy dodać, iż na przestrzeni 25 la t doczekało się ono k ilk u n astu w ydań na tereniie Włoch, Niemiec i F rancji. B ibliografie w m n iej szym stopniu w skazują n a w spółautorstw o Ja n a Azora przy re d a gow aniu kolejnych w ersji Ratio studiorum . Dzięki bogatej wiedzy teoretycznej oraz szerokiej praktyce, zwłaszcza w Hiszpanii, b y ł on doskonałym znawcą zagadnienia nauczania filozofii i teologii. Uzu pełniająco trzeba jeszcze wskazać na k ró tk i tek st · dotyczący d ys pens m ałżeńskich, w ydany w zbiorze Z. Z i t e l l d . 2 Na tym zam yka się d ruko w ana spuścizna J a n a Azora, in n e bow iem odniesienia b i bliograficzne są błędne lub też w skazują n a p rz ed ru k i w zbioro w ych w ydaniach, odnoszących się do różnych zagadnień szczegóło wych 3.
Spuścizna druk ow ana nie w yczerpuje jed n ak dorobku tw órcze go tego w ybitnego teologa. Należy zatem wskazać na dzieła pozo stające w rękopisach. T en wycinek jest dotąd mało znany w sen sie bibliograficznym , nie m ówiąc już o treściow ym . Dane na ten te m at są bardzo rozbieżne, niejednokrotnie zauw aża się zupełny b ra k inform acji. Dotychczas najpełniejszy zestaw pism rękopiśm iennych Ja n a Azora zaw iera słynna bibliografia U ria rte — L e c in a 4 orasz S om m erv o g el5. Zestaw y te są jed n ak niepełne i nie zawsze odda ją aktu aln e realia bibliograficzne.
P ełne zestaw ienie spuścizny hiszpańskiego m oralisty jest zada niem trudnym . Jed n a k w oparciu, o krytyczną w eryfik ację dotych czasowych u staleń w yrażonych w d rukow anych bibliografiach oraz własne poszukiw ania, w arto podjąć próbę dokonania bardziej a k tu alnego zestaw u m anuskry ptów Ja n a Azora. P rzy poszczególnych pozycjach podane zostaną, jak to wskazano w podtytule, dane b i bliograficzne i historyczne.
1. In Cantica C anticorum Commentario. H istoricum p rim u m
sen-2 Disputatio Apostolicae Sedi exhibita a Patribus Soc. Jesu qua Ro
mano Pontifici vindicatur potestas solvendi m atrim on ium consummatu m infidelium, w: De dispensationibus matrim onialibus iuxta recentissimas sac. Urbis Congreg. Resolutiones. Commentarii Zephyrini Z i t e l l i . (...)
Romae. Ex Typis Soc. Edit. Rom. 1887 s. 1!8S·—197. N iniejszy tekst pod pisało 12 jezuitów z kolegium rzymskiego, a wśród nich A. Iustinianus (rektor), J. Rucius (prefekt studiów ), R. Bellarmm , J. Azor, S. Tucci (profesorowie), J. B. Costa oraz J. Ledesma (por. s. 197).
3 Por. np.: Tractatus de obligationibus clericorum, Brixiae 1613; toż samo, Neap. 1639; Tractatus div ersorum de spoliis ecclesiasticis, Romae il619; toż samo, Romae 1650; toż samo, Romae 1650.
4 Por. Bibliotheca de escritores de la Compaûia de Jesus, Madrid 1925 t. 1 s. 398—399.
5 Por. Bibliothèque de la Compagne de Jesus, Bruxelles 1890 t. 1 kol. 741, t. 3 kol. 1489, 1580. (To samo dzieło w ydane w form ie ofsetu, H e- verle—Louvain 1960).
[ 3 } S P U Ś C I Z N A J A N A A Z O R A S J 2 3 9
sum, deinde A llegoricum co n tin en tia 6. W szystkie n ajstarsze biblio
grafie' podają tak ą w ersję ty tu łu , chioć m ożna spotkać i nieao izmie- nioną 7. W iele zestaw ów obok Institution es m orales w ym ienia ko m en tarz do P ieśni nad P ieśniam i jako drugie dzieło Azora.8 In n e wreszcie obok tytułów tych dwóch rozpraw in form u ją tylko ogól nie, dż au to r napisał ' jeszcze inn e dzieła, niekiedy oceniane także pozytyw nie.9 N iektóre bibliografie nie podając ty tu łu stwierdizają tylko, że Azor napisał kom entarz do Pieśni nad pieśniam i.10 Ręko pis ten jest najczęściej odnotow yw any w zestaw ach spuścizny p i sarskiej hiszpańskiego m oralisty, przy czym są to dane pow ielane ze starszych opracowań. N ajpełniejszy opis w raz z podaniem pew nych elem entów treściow ych podaje U ria rte — Lecina W
Obecnie rękopis kom entarza opraw iony w dwóch tom ach, opa
8 Por. np. P. A l e g a m b e , Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, Amtverpiae 1643 s. 222; A. D e B a c k e r , Bibliothèque des écrivains
de la Compagnie de Jesus, Liege 1853 t. 1 is. 30; Somm ervogel, dz. cyt.,
t. 1 kol, 741; P. Rii b a d e n e i r a, Bibliotheca scriptoru m Societatis Jesu, Romae 1676 s. 407; F. P u z o , El dobie sentido literal del P. Juan Azor
(Nota historica), w: Probierni scelti di teologia contemporanea, Roma
1954 s. 276.
1 In Cantica Canticorum Commentaria iuxta historicum et allegori cum sensu m (N. A n t o n i o , Bibliotheca Hispano nova sive Hispano ru m Scriptorum, Maitriiti 1783 t. 1 s. 643; Biografia ecclesiastica completa,
Madrid—'Barcelona 1848 t. 1 s. 1161; J. P. T e j e r a , R. d e M o n c a da,
Biblioteca del Murciano о Ensayo de un Diccionario biografico y bi-bliografico de la Literatura en Murcia, Madrid 1922 t. 1 s. 71); In Can tica Canticorum Commentario (A. B u ł a k o w s k i , Azor Jan, EKosć,
W arszawa 1873 t. 1 s. 556; P. D i a z C a s s o u , dz. cyt., s. Ю6); C o m m en
taria in Cantica Canticorum (J. M. D a i m a u , dz. cyt.., s. 167); Canti cum Canticorum explanatio (Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 398).
8 Рог. пр.: P. A l e g a m b e , dz. cyt.,, s. 222; N. A n t o n i o , dz. cyt., t. 1 s. 643; Azor Jan, РЕК, Warszawa 1904 t. 3—4, s. 35; Biografia..., t. 1 s. 1161; A. B u ł a k o w s k i , dz. cyt., s. 556; Dizionario de erudizio-
ne storico-ecclesiastica, com pilazione di G. Morini Romano, Venezia 1840
t. 3 s. 312; Ch. G. J ö e h e . r s , Allgem ein es Gelehrten-Lexikon, H ilde sh eim 1960 t. 1 kol. 680; M a n z o n , Monologio de Illstres por todo el·
obre, y famosos Hijos de San. Ignacio Patriarca y Fundador de la Cam pania de Jesus. En 120 annos desde su Fundacion hasta el presente de 1659, t. 1 pod datą 19 lutego (brak num eracji kart) (Archivo Provincial
de Toledo de la Campania de Jesus — A lcala de Henares, rps, sygn. C-258 (11.939)); A. M i r a e u s , Bibliotheca Ecclesiastica, Antverpiae 1649 t. 2 s. 171.
9 Рог. P. D i a z C a s s a u, dz. cyt., s. 106; Enciclopedia Universal
Ilustrada Europeo-Americana, Madrid 1972 t. 6 s. 13.79.
10 Por. В. A l c a z a r , Chrono-historia de La Compaüia de Jesus en la
Provincia de Toledo, Madrid 171)0 t. 1 s. 373; Azor Giovanni, w: Dizio nario ecclesiastico, red. A. M. Bozzoine, Torino 1953 t. 1 s. 277; Azor Jan, РЕК, dz. cyt., s. 35; Dizionario..., t. 3 s. 312; Enciclopedia..., t. 6 s.
1379; Ch. G. J ö c h e r s , dz. cyt., t. 1 kol. 680; M a n z o n , dz. cyt., pod datą 19 lutego; A. J. M cC a f f r a y, Azor (Juan), w: The Catholic
Encyclopedia, N ew York 1913 t. 2 s. 167.
240 A N D R Z E J F . D Z I U B A 14]
trzo n y na grzbiecie tytułem : Explicationes L itterales in Cant. Can-
ticor., przechow yw any jest w A rchiw um Papieskiego U niw ersytetu
G regoriańskiego w Rzym ie.12 P ierw szy tom liczy 393 k arty , a d ru k i 454. Bardzo w iele k a rt jest całkow icie lu(b tylko częściowo p rze k reślon ych (por. np. t. 1, k. 221, 222, 223, 225, 339—343; t. 2, k. 38, 39); w w ielu m iejscach w prow adzono dodatkow e uiwagd na m a r ginesach lub u dołu k arty . Najczęściej obok tek stu popraw ionego zamieszczano nową red akcję skróconą. W tekście w ystępują liczne słowa w oryginalnej pisowni greckiej i h ebrajsk iej. Rękopis Azora zaw iera kom entarz do w szystkich ośmiu rozdziałów P ieśni nad pieśniam i.
W opraw ie poszczególnych tom ów przestaw iono kolejność roz działów. Pierw szy zaw iera kom entarz do rozdziałów od drugiego do piątego włącznie, a dru g i od szóstego do ósmego oraz do p ierw
szego. Na karcie 238 znajdu je się in teresu jąca nota inform acyjna: C antici C anticorum Salom onis explanatio. Quae sit huius libri m aterie. P. Joannes Azorio oraz na in n y m m iejscu tej sam ej k a r ty: opus m edinen P. Joan. Azor SJ.
Tak pokrótce ch arak tery zu je prezentow any rękopis U riarte, L e- ^ cina: „Camtiicum C anticorum explanatio: Ubi singula capita expo n u n tu r prim o ad litteram , ostendendo quid vocabula ipsa in C an ticis u su rp a ta proxim e e t com m uniter significent; succedunt Ad- notationes ju x ta litteram : A dnotątionibus proxim a venit, prim a litte ra lis sim ul et specialis p er allegoriam sive parabolam ex p lan a tio, qua o sten d itu r sponsum esse Deum, et sponsam Ecclesiam ab initio m undi usque ad Jesum C hristum constitutam , secum invicem colloquentes; altera, qua o sten d itu r sponsus curi Ecclesia ex gen ti bus constituta colloquens; te rtia est colloquium in te r Deum et an i m am piam ; q u arta demum, colloquium in te r Jèsum C hristum et ejusdem G enitricem : P ra e te r nos E xplanationes ex stan t nonnullis in locis institutio ex eodem cantico collecta, et v ariae quaque lec tiones hebradcae, graecae, latin ae”.13
P ow stanie tego rękopisu trudno określić czasowo z ra cji b ra k u inform acji historycznych: N ajpraw dopodobniej zw iązane jest to z działalnością Azora jako w ykładow cy Pism a Św. w kolegium rzym skim . Sam rękopis nie jest autografem . Być może, iż są to n o ta tk i z w ykład u z w prow adzonym i przez Azora popraw kam i. Dzieło to stanow i próbę syntezy ówczesnej wiedzy bib lijnej o P ieśni nad pieśniam i. Je st ono także w yrazem świadomości teolo gicznej auto ra.
W iele elem entów zaw artych w prezentow anym rękopisie zn a la zło odzw ierciedlenie w Institution es morales. Idzie tu zwłaszcza
12 Archivum Pontificium U niversitatis Gregorianae — Roma, rps sygn. 434 i 496.
[ 5 ] S P U Ś C I Z N A J A N A A Z O R A S J 2 4 1 0 kw estię in te rp re ta c y jn ą tekstów biblijnych, aplikow anych do za- gadanień m oralnych. Zatem wiedza teoretyczna w tym przypadku m iała ścisłe odniesienie praktyczne, choć daleko jeszcze do pozy tyw nego w ykładu teologii b iblijn ej, naw et w rozum ieniu М. С a n o 1 jego założeń m etodologii teologicznej.14
2. T ractatus, quo votorum , que in Societate Jesu em ittin tu r, ra tio declaratur, et m u lta alia ad religiosorum statum pertinentia d is p u ta n tu r 15. Rękopis ten znajduje się na k arta ch 213—294 w
zbiorze opatrzonym na grzbiecie opraw y tytułem : Tuccd, Azor, De votis S.J. F rag m en t Azora posiada odrębną num erację k a rt do 49, prow adzoną przez autora. N a k arcie 213 u góry znajduje się do pisek inną ręką: P. Joan. Azor, A utographum . W iele bibliografii podaje inform acje ogólne o istn ieniu opracow ania 16, inne w ym ie niają ty tu ł, choć w różnych w ersjach 17.
W ydana 25 m aja 1584 r o k u 18 przez papieża G r z e g o r z a X III k onstytucja A scendente Domino stanow iła dla zakonu jezuitów zna czący m om ent w początkach jego istnienia i działalności. U znaw ała w sensie pozytyw nym sam zakon, a zwłaszcza określała w iele no w ych przyw ilejów w porów naniu z in ny m i rodzinam i zakonny m i.19 P oruszona pro blem atyk a ślubów zakonnych w yw ołała jedn ak w sam ym zakonie ożywioną dyskusję. Jed n y m z głosów jest tra k ta t Ja n a A zora.20
Rękopis jest szczegółową analizą poszczególnych ślubów. W czę ści końcowej (k. 73) podaje: B revis expositio C onstitutionis editae a G regorio 13 de nova in stitu ti Societatis Jesu confirm atione. Tekst zaw iera wiele uw ag dopisanych na m arginesach, w iele skreśleń
14 Por. F. P u z o, dz. cyt., s. 275—279.
15 Archiwum Romanum Societatis Jesu — Roma, rps. sygn. Instit. 103.
16 Por. rap. B. A l c a z a r , dz. cyt.,, t. 1 s. 3713.
17 De votis, quae em ittu ntur in Societate una cum expositione Con
stitutionis Gregorii XIII, quae incipit Ascendente Domino (A. De B a c
k e r , dz. cyt., t. 1 s.. 30; P. R i b a d e n e i r a , dz. cyt., s. 407; Somm er- vogel, dz. cyt., t. 1 kioil. 741; Uriarte—Laciiraa, dz. cyt., t. 1 s. 398); T u c c i , Azor: De votis SJ (E. O l i v a r e s , Los votos de los escolares
de la Ćom pam a de Jesus su evolucion juridica, Roma 1961 s. XVI); De votis, quae em ittu ntur in Societate, una cum expositione Constitu tionis Gregorii XIII (J. P. T e j e r ą , R. de M o n e a da, dz. cyt., t. 1
s. 71); De votis, quae em ittu ntur in societate (A. L e h m k u h l , Azor
Johannes, w: "Weber und W este’s Kirchenlexikon, Freiburg i. Br. 1882
t. 1 kol. 1775); De votis quae em ittu ntur in S.J. cum expositione Con stitutionis Gregorii XIII „Ascendente Domino” (J. M. D a 1 m a u, dz.
cyt., s. 167).
18 Por. In stitutu m Societatis Jesu, Florentiae 1892 t. 1 s. 90—98. 19 Ρ,οτ. A. M a r t i n i , La Compagnia de Gesu e la sua storia, Chieri b.r.w. (1951) s. 39.
20 Por. rap. E. O l i v a r e s , dz. cyt., passim.
2 4 2 A N D R Z E J F . D Z I U B A [6]
d nowych w ersji niektórych zagadnień. Czasem zapisane są całe m arginesy (por. np. k. 38, 39).
P rob lem aty ka ślubów zakonnych została przez Ja n a Azora podję ta także w In stitution es morales, w tom ie pierw szym , księgach XI—XIII. Je st to jed n ak ujęcie stosunkow o pobieżne i ogólne. P rezentow any rękopis jest natom iast szerokim rozpracow aniem , choć w kontekście w spom nianej konstytucji, nacechow anym dużym znaw stw em i kom petencją. Azor poprzez działalność, zwłaszcza w Hiszpanii oraz g runtow ne w ykształcenie mógł zabrać znaczący głos w toczącej się dyskusji.
Rękopis pow stał izapewne k rótko po roku 1584, a więc po ukaiza- niiu się A scendente Domino. M ając na uw adze inne podobne opraco- waniila, m ożna sądzić, iż jest to jakby pierw sze dyskusyjne podejście do problem atyk i ślubów. Dowodem dalszych przem yśleń są, ja k się w ydaje, także liczne po praw ki naniesione przez samego autora w zachow anym m anuskrypcie. Całość atm osfery w ew nątrzzakonnej tego okresu m iała zapew ne także w pływ n a redagow ane już w ów czas przez Ja n a Azora w raz z in n y m i 5 ojcam i nowe Ratio studio
ru m dla całego zakonu.21 P roblem ślubów bow iem także i tu
doszedł w yraźnie do głosu, i m ógł być już ukazany w duchu n a j nowszej enuncjacji papieskiej, odnoszącej się do jezuitów.
3. De Lege hum ana T ractatus Canonico-Moralis. Istnienie tego
rękopisu odnotow uje tylko U ria rte—Leaina 22, natom iast pom ija zu pełnie m ilczeniem D e B a c k e r , k tó ry przebyw ał w Palerm o od 21 g rud nia 1858 r. do 26 stycznia roku następnego.23 W spom niana wyżej notatk a U ria rte—Lecina opiera się zapew ne na w cześniej szych poszukiw aniach, prow adzonych do 1773 r. przez badaczy ta kich jak: O u d i n , C o u r t o i s i Z a c c a r i a . W ynik ich poszu kiw ań przekazany został do A rchiw um św. Ignacego Loyoli w Lo yola wi Hiszpanii.
W spom niany U riarte-L eein a odnotow uje, iż rękopis Azora zn a j dow ał się w bibliotece kolegium jezuitów w P alerm o jeszcze w 1773 ro k u .24 Jezuici zostali jed n ak usunięci form alnie z Sycylii już w g ru d n iu 1767 r.f a ich zbiory i wszelka własność przeszły pod zarząd państw ow y. Istniejący w rękopisie w ykaz książek i in nych dzieł, zajętych przez urzędnika państw ow ego w pokojach po szczególnych jezuitów , pochodzących z listopada 1767 r., nie wspo
21 Por. R. G a r c i a - V i l l o s l a d a , Storia del Collegio Romano, dal
suo inizio (1551) alia soppressione della Compagnia di Gesu (1773), Ro
ma 1954 s. 97; P. Juan Azor. El es pre cisam ente el prim ero de los
comisionados que se nombran al principio de la obra mis m a (J. E. d e
U r i a r t e , Catalogo Razonado de obras anonimas y sendonimas de auto-
res de la Compania de Jesus, Madrid 1914 t. 4 s. 107).
22 Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 398.
23 Dz. cyt., t. 1 s. 30.
[ 7 ] s p u ś c i z n a j a n a a z o r a s j 2 4 3 m ina prezentow anego opracow ania Ja n a Azora 25. J e st jed n ak m o żliwe, że istn ia ł jeszcze po 1767 r. w gm achu kolegium jezuitów zbiór biblioteczny zaw ierający ów m anuskrypt.
Należy jednak zauważyć, (iż proces usuw ania jezuitów by ł zja w iskiem bardzo destrukcyjnym , gdy idzie o dobra k u ltu ry . Po p ro stu niszczono bezm yślnie w iele bezcennych zabytków piśm iennic tw a. Ten los najpraw dopodobniej spotkał prezentow any rękopis. K olejny etap historii Sycylia i Włoch, okres G aribaldiego, także nie był k orzystny dla Kościoła i jego instytucji. Po ro k u 1860 zginęło w iele cennych dzieł rękopiśm iennych i drukow anych tylko dlatego, że b yły w posiadaniu Kościoła.
D rukow ane X IX -w ieczne katalogi rękopisów bibliotek w P alerm o pom ijają m ilczeniem opracow anie J a n a Azora, 28 Podobnie obecnie używ any in w en tarz m ilczy o istn ie n iu De Lege hum ana 27. O state cznie można zatem przyjąć istnienie tego rękopisu oraz jego zagi nięcie. P oznanie go stanow iłoby in teresujące uzupełnienie prob le m atyki za w artej w Institution es morale. Tym bardziej że tem a ty k a m an u sk ry p tu stanow iła pierw szorzędne zagadnienie teologii m oralnej. W reszcie opracow anie to było także przygotow aw czym etapem dla opus vitae Ja n a Azora.
4. T ractatus quo votorii quae in Societate Jesu em ittu n tu r, ratio declaratur, et m u lta alia ad religiosorum statum pirrinentia dispu tantur. A uctori P. Jo an n i Azor 1584.28 Na okładce umieszczono ty tu ł: T ra ctatu s super votis Societatis Jesu. P. Joannęs Azor. Na karcie nadliczbow ej podano indeks treści przez wyszczególnienie rozdziałów (k. 1). W kolejności omówione zostały: ślub ubóstw a (s. 1—49), posłuszeństw a (s. 95—131) i czystości (s. 132—339). T e m u ostatniem u zagadnieniu Azor poświęcił najw ięcej uwagi.
Istnienie odrębnego w ydania uw ag do ślubów zakonnych, obok tek stu wcześniej sygnalizowanego, odnotow uje tylko U riarte-L eei- n a i znany badacz tej pro blem aty ki E. O l i v a r e s 29. Ci pierw si w prost-łączą oba m an uskry pty, ale bez przeprow adzenia szerszych
25 Por. Verbario di Casa Professa di Palerm o (1767), kol. 486, 568 (Archivio de Palami© délia Compagnie di Gesu — Palerm o, rps. brak sygnatury).
26 Por.. L. B o g i i n o , I manoscritti della Biblioteca Comunale di Pa
lermo, Palerm o 1884—1900 t. 1—4 passim; G. R o s s i, I m anoscritti della Biblioteca Comunale di Palermo, Palerm o 1873 t. 1 i kontynuacja dzie
ła: G. Di M a r ż o , I manoscritti della Biblioteca Comunale di Palermo, Palerm o 1894 t. 1 cz. 2; Palerm o 1934 t. 1 cz. 1 passim..
27 Por. Inventario dei manoscritti della R. Biblioteca Nazionale di
Palermo, a cura di Salvo Cozza di Pietraganzüi e Rivarola (po r. 1914)
passim (Biblioteca Centrale della Regiome Siciliania —■ Palermo, rps,
brak sygnatury).
28 A rchivum Romanum Societatis Jesu — Roma, rps, sygn. Instit. Ш а .
2 4 4 . A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 8 } an a liz. 30 P rezentow ane opracow anie jest jednak znacznie obsizer- niejsze, bo ob ejm u je aż 339 stro n (poprzednie tylko 81). W iele uzu pełnień zostało już w prow adzonych bezpośrednio we właściw y k o r pus dzieła. Je st to zatem nie ty le drugie w ydanie, co zdecydow a nie zupełnie nowe opracow anie, choć dotyczące tej sam ej tem aty ki, lecz bardziej pogłębione i wszechstronne.
O kres pow stania jest już częściowo określony w sam ym ty tu le. W tekście Azor cytując kon stytucję Grzegorza X III pisze: „edlita (...) hoc lanno dom ini 1584” (s. 132) oraz na inn ym m iejscu: „Hoc anno 1584 esse ed itam ” (s. 263). T em atyka ślubów została om ówiona bardzo obsizernie z wielom a uw agam i praktycznym i. W ynika to zapew ne z osobistych doświadczeń samego au to ra oraz um iejętności łączenia głębokiej wiedzy teoretycznej z realiam i ży cia zakonnego. J e st to bardzo cenne studium dla b ad a ń nad ew o lu cją p raw n ą zagadnienia ślubów zakonnych w zakonie św. Ig n a cego. Na końcu rękopisu dodano tek st De correctione fraterna, k tó r y zostanie omówiony na in n y m miejscu.
5. C om m entarii in P rim am P artem Sum m ae Theologicae D. Tho- mae. 31 J e st to jedyna bibliografia, k tó ra podaje ty tu ł w tak p eł
nym brzm ieniu. N iektóre ograniczają się do k rótkich inform acji opisowych 32 czy ogólnego w skazania na opracow ania odnoszące się do T o m a s z a z A k w in u 32. N atom iast podstaw ow e katalogi i in w entarze rękopisów z A lcala de H enares i M adry tu pom ijają zu pełnym m ilczeniem prezentow any k o m e n ta rz .34 Zatem n o tatk a U riarte-L ecin a opiera się najpraw dopodobniej na ustaleniach Oudi- na, Courtoiis’a i Zaccarii; choć zaznaczają oni w yraźnie, iż dzieło to przechow yw ane było w kolegium w A lcala de H enares do roku
30 Tractatus (...) Au ctorem P. Joanne A z o r , 1584 (...) Parece ser el
ms. desorito mas arraba, Letra В (idzie o pierw szy rękopis ko
men tarz a); Uriarfce—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399.
13 Uniarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399.
32 Y en el de Alcala, un Volumen sobre la Prim era Parte de Santo
Thomas (B. A l c a z a r , dz. cyt., t. ü s. 37Î3); oraz opierający się na
nim Sommerviogel, dz. cyit., t. 1 kol. 741.
33 Oltre a com m enta ri (ined.) su S. Tommaso ( A z o r Giovanni, w:
Dizionaro..., t. 1 s. 277); at Alcala several theological treatises on parts of the „Summa” of St. Thomas (A. J. M cC a f f r a y, dz. cyt., s. 167).
34 Por. Bibliotheca de la Real Academ ia de la Historia. Indice de la
Coleccion titulada „Papeles varios de Jesuitas", it. 1—3 (po 1857 r.)
passim (Bïblioteca de la Real Academ ia de la Historia — Madrid, rps. brak sygnatury); M. L a P l a n a , Indice-Inventario del Archivo Histo
rico (revisado hasta el ano de 1950) passim (Archivo Provincial de To
ledo Campania de Jesus '—■ A lcala de enares, r.ps. brak sygnatury;,
drugi egzemplarz: Centro Loyola —■ Madrid, V illa S. Jose, rps. brak
sygnatury); A. G u g l i e r i N a v a r r o , Documentos de la Compaüia
de Jesus en Archivo Historico N.acional, Madrid 11967 pasisim; A. R o
d r i q u e z V i l l a , Biblioteca de la Real Academ ia de la Historia. Indi
ce general de manuscritos, passim (Biblioteca de la Real Academ ia de
[ 9 ] s p u ś c i z n a j a n a a z o r a s j 2 4 5 k asaty z a k o n u .35 Także w spom niany wyżej rękopiśm ienny k a ta log w ybitnych jezuitów , pochodzący z 1659 r., nie w skazuje na ko mentarz! do Sum y A kw inaty. 36
M ając na uw adze zachow anie się innych tekstów odnoszących się do D oktora Anielskiego m ożna przypuszczać, iż istniało także to opracow anie. T rudno ustalić dzieje rękopisu, w ydaje się je d nak, iż zaginął on bezpow rotnie podczas tru d n y ch dziejów Hisz panii. Także szeroka działalność naukow o-dydaktyczna Azora za kłada, iż zajm ow ał się on św. Tomaszem. Zatem niniejszy k o m entarz był konspektem w ykładów , n o tatk am i samego a u to ra albo jego słuchaczy. Byłoby in teresujące poznać bezpośredni stosunek hiszpańskiego m oralisty do A kw inaty na przykładzie au tentyczne go kom entarza do Sumy. Institutiones, choć oparte w dużym stop niu na dorobku A kw inaty, są jed n ak sam odzielnym dziełem, ta k co do treści jak i m etody w ykładu. Można rów nież przypuszczać, iż prezentow any kom entarz stanow ił przygotow anie do opus vitae hiszpańskiego m oralisty, a odnaleziony ukazałby rozwój jego św ia domości m etodologiczno-form alnej w podejściu do uznanego do robku D oktora Anielskiego.
6. De introdutione ad D ecalogum . 3? Istnienie tego rękopisu
w raz z podaniem dosłownego ty tu łu odnotow uje kilk a bibliografii. Inne podają ty tu ł zbliżony, zawsze z określeniem m iejsca jego p rze chow yw ania. 38 Ogólnie jed nak jest on stosunkow o m ało znany, zw łaszcza. w bibliografiach starszych. F ak t te n być może w ynika z późniejszego ustalenia jego autorstw a, o czym świadczy adno tacja n a końcow ej karcie nadliczbow ej. J e st ona dowodem n a ukow ych bad ań n ad tekstem . Joannes Azor SJ. Romae obiit 1603. O pera eius m oralia ex stan t edita (...) Hoc opus diversum est quam vis m agna ex p arte in In stitu tio nibu s M oralibus com prehensum
sit. 39
Całość zachowanego rękopisu posiada 280 k a r t 40 bez indeksu. A utor analizuje elem enty w prow adzające do studium nad D ekalo giem, podzielone na 7 tekstów pośw ięcanych m. in. problem atyce czynu ludzkiego (k. 2— 11), grzechu (k. 11—20), ignorancji (k. 23—
85 En el Coleg. de Alcdle el 1767 (Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1
s. 399).
38 P ot. M a n z o n, dz. cyt., pod datą 19 lutego.
37 Archivo Historico de Loyola — Loyola, r.kp. eygn. Estante 13 P lu teo 3. Uriamte—Lecina podają jeszcze starą num erację: Arch. Loy. 9-1-9 (Dz. cyt., t. 1 s. 399).
38 Por. Som m ervogel, dz. cyt., t. 1 kol. 741; A. L e h m k u h l , dz. cyt., kol. 1775; F. S t e g m ü l l e r , Jesuitentheologie in schwedischen Biblio
theken, Arch. Hist. SJ 18 (1949) s. 191; De Introdutione (sic) ad Decalo gum R.P. Joannis A z o r (Uriarte—Leciima, dz. cyt., it. 1 s. 399); De in troductione in Decalogum (J. M. D a 1 m a u, dz. cyt., s. 187).
39 Fragm enty tych informacji cytują: Somm ervogel, dz. cyt., t. 1
2 4 6 A N D R Z E J F . D Z I U B A [10] —24). N astępnie kolejno om aw ia osiem pierw szych przykazań, przy czym oddzielnie m ówi o zagadnieniu czai (k. 53—64) i m odlitw y (k. 64—68). N ajobszerniej pisze o ósmym przykazaniu (k. 190—280) dzieląc analizę na 30 rozdziałów poświęconych m. in. kłam stw u i jego w ielorakim rodzajom . N ależy dodać, że n u m eracja k a rt zo stała w prow adzona współcześnie.
Je st faktem , że p ro blem atyka D ekalogu w całej rozciągłości w e szła do Institutiones. T u jed n ak została w prost potrakto w ana ja ko całość i z celem oddzielnej analizy. Z pew nością opracow anie to stanow iło przygotow aw cze próby opus vitae. G dy idzie o czas pow stania, trud no dać jednoznaczną odpowiedź. N ajpraw dopodob niej rękopis te n pow stał w okresie hiszpańskim , a więc przed r. 1579, czyli odw ołaniem do Rzym u do p racy nad Ratio studiorum .
7. C om m entarii in P rim am Secundae Sum m ae Theologicae D. T h o m a e .41 Inne bibliografie zw racają uw agę n a istnienie tego
opracow ania podając opisowo t y t u ł . 42 Być może m ają je na m yśli autorzy zestaw ów trak tu jąc y ch o kom entarzach do św. Tom asza z A k w in u .43 N atom iast znane katalog i i inw entarze rękopisów z M adrytu i A lcala de H enares nie odnotow ują tego dzieła. 44 Także m ilczy o nim Manizon.45 Uniaite-Lecina najpraw dopodobniej opie ra ją się na sygnalizow anych wyżej poszukiw aniach Oudina, C our- tois’a i Zaccarii, a sam i zaznaczają, iż kom entarz Azora znajdow ał się w kolegium w A lcala de H enares w ro k u 1767, a więc ro k u k a saty zakonu. 46 N ależy jeszcze zauważyć, iż A lcazar zaznacza, jakoby kom entarz ten obejm ow ał 4 tomy. 47
Mając na uw adze dydaktyczną działalność J a n a Azora, zwłaszcza w okresie hiszpańskim (do ro k u 1579), można założyć istnienie tego kom entarza, k tó ry zresztą m ieści się w całości w ykładów S u m y A kw inaty. N ajpraw dopodobniej zaginął on jednak bezpow rotnie w czasie burzliw ych dziejów H iszpanii i tam tejszych jezuitów . M a jąc aż cztery tom y opracow ania hiszpańskiego m oralisty, można b y w yrobić sobie sąd o jego stosunku do całej trad y c ji teologicz nej. Oczywiście pew na część zaw artych tam m yśli z czasem, po dalszych przem yśleniach, weszła do In stitution es morales. Z najo
40 U riarte--L ec:na podają błędnie objętość tj. 118 kart (Por. tamże). 41 Uriarte1—Lecina, dz. c y t , t. 1 s. 399.
42 Y en el de Alcala (...) quatro sobre La Prim a Secundae (В. A l c a z a r , dz. cyt., t. 1 s. 373—374); Za nim Som m ervogel, dz, cyt., t. 1 kol. 741; J. M. D a l m a u, dz. cyt., s. 167.
4S,Por. Azor Giovanni, w: Dizionario..., t. 1 s. 277; A. J. M c C a f f r a y , dz. cyt., t. 2 s. 167.
44 Por. przypis 34.
45 Par. M a n z o r , dz. cyt., pod datą 19 lutego.
46 En el Coleg. de Alcala el 1767 (Uriarte—Lecina, dz. cyt,, t. 1 s. 399),
S P U Ś C I Z N A . J A N A A Z O R A S J
2 4 . 7 mość kom entarza pozw oliłaby także na bezpośrednie zaobserw ow a nie rozw oju świadomości m etodologiczno-form alnej J a n a Azora.
8. R. P. Joannis· A zo r in III P artem D. Thom ae in Quaest. L X X X III I et sequentis. De penitentia. 48 K ilka podstaw ow ych b i
bliografii odnotow uje istnienie tego kom entarza, podając zbliżony ty tu ł oraz m iejsce jego przechow yw ania. Być może m yślą o nim także autorzy ogólnych inform acji o ko m entarzach do Sumy. 30
Tekst na 161 k a rta c h o oryginalnej num eracji podzielony został na 10 rozdziałów i zasadniczo, jiak to określa podtytuł, tra k tu je o pokucie, -a dokładniej o sakram encie pokuty. U w idacznia się to zarów no w treści jak i w sam ych ty tu ła ch rozdziałów. Np. J. Azor om awia kw estie odpuszczania grzechów lekkich (k. 31—46 ■— roz dział V) i spowiedzi g eneralnej (k. 79— 86 ■—■ rozdział IX). O statni ze w spom nianych 10 rozdziałów poświęcony jest integralności spo wiedzi (k. 93—107). D alej au to r podejm uje nieco odm ienną tem a tykę, k tó ra generalnie da się sprow adzić do dwóch gru p zagad nień: pierw sza — o niektórych szczegółowych kw estiach odnoszą cych się pośrednio do integralności sak ram en tu pokuty (k. 107— •—129), d ru g a —■ o m ałżeństw ie (k. 130·—161). W ram ach pierw szej analizuje np. problem spowiedzi z grzechów popełnionych w t a jem nicy (k. 111—114), spowiedzi zakonników żebrzących (k. 114— —115) czy zadośćuczynienia rozum ianego jako trzeci elem ent sa k ra m e n tu (k. 115—122). Gdy ddizie natom iast o problem atykę m ał żeństw a, J. Azor podaje uw agi m. in. o konsensie m ałżeńskim (k. 137— 141), m ałżeństw ach tajn y ch (k. 141— 143), zaręczynach (k. 143— 149) oraz na końcu bardzo pobieżne inform acje o przeszko dach (k. 149— 161).
Na k arcie nadliczbowej, końcow ej zamieszczono późniejszą in form ację, stanow iącą w ynik prow adzonych p rac badaw czych: Con ferendae haec sunt cum Institu tio n ib u s m oralibus iam editis. P. Joannis Azor. Faktycznie om aw iane w rękopisie zagadnienia w e szły do opus vitae Azora, ale w inn ej form ie treściow ej i m etodo logicznej. Tu stanow ią bezpośredni kom entarz do frag m en tu Su m y i ukazują ew olucję auto ra w sferze jego działalności naukow o- -dydaktyciznej O pracow anie to pow stało przed 1579 r., a więc je szcze w okresie hiszpańskim . Z pew nością au to r korzystał z niego w początkach pracy profesorskiej w kolegium rzym skim . Dalej
48 Archivo Histomico de Loyola — Loyola, rps. sygn. Estante 13 Pluteo 3. Por. U riarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399; Som m ervogel, dz. cyt., t. 1 kol. 741.
49 De poenitentia (J. M. D a 1 m a u, dz. cyt., s. 167; A. L e h m k u h l , dz. cyt., kol. 1775); In III p a rte m D. Th. quaest.. 84 ss. de poenitentio (F. S t e g m ü 11 e r, dz. cyt., s. 190).
50 Por. A. J. M e C a f f r a y , dz. cyt., t. 2 s, 167; Azor Giovanni, w:
2 4 8 A N D R Z E J F . D Z I U B A [12}
opracow anie to jest ogólną inform acją o rękopisach zaginionych, a stanow iących kom pendium całości kom entarza do A kw inaty.
9. Tractatus Theologicus de Fide, Spe et Charitate. 54 Podstaw o we bibliografie odnotow ują istnienie tego tra k ta tu podając zbliżo ny t y t u ł.52 Sygnalizow ane wyżej zestaw y rękopisów w M adrycie i A lcala de H enares m ilczą o ty m opracow aniu. 53 N atom iast U ria r- te-L ecina w skazują, iż do kasaty izakonu (1767) znajdow ał się on w kolegium jezuickim w A lcala de H enares. 54 Ci ostatni tra d y c y j nie d an e te opierają się na b adaniach XVIII-^wiecznych Ouddna, G ourtois’a i Zaccariii.
N ależy przyjąć, iż dzieło to zaginęło bezpow rotnie. P ew ne ogól ne inform acje na jego tem at m ożna uzyskać na podstaw ie odpo w iednich fragm entów In stitutiones, k tóre dotyczą kw estii cnót te ologicznych. Pozostanie jed n ak faktem , iż w obu przypadkach była to inna form a, a zapew ne także i treść. To nie zachowane o pra cow anie należy łączyć podobnie jak wiele innych z okresem hisz pańskim , ia w ięc przez odw ołaniem do Rzymu, do pracy nad Ratio
studiorum .
10. In P salm orum Davidis L ib ru m Explanatio A ut. R.P. A zor
SJ. Professore Romae A n. 158 8 . 55 Inne bibliografie przytaczają
zbliżony ty tu ł 56 lub też ogólnie stw ierdzają, że Azor jest autorem kom entarza do Psalm ów. 57 Jak o m iejsce przechow yw ania zgodnie podaje się klasztor franciszkanów w W iirzburgu. ?8
T ekst jed n ak zaginął i pew ien sąd o nim można w yrobić sobie tylko na przykładzie istniejącego kom entarza do P ieśni nad pieś niam i. Oczywiście bardzo liczne odwołania do Psalm ów znajdują się także w Institutiones, co pozw ala także na przybliżony osąd egzegezy i teologii biblijnej kom entarza do Psalm ów. Czas po w stania m an u sk ry p tu określony w ty tu le na r. 1588 w skazuje, iż wyszedł on spod pióra auto ra już w okresie rzym skim , gdy Azor w ykładał Pism o św. O statecznie nie był on jedn ak specjalistą w
51 Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 3.99,
52 Un tradato de Fede, Spe et Charitate (Sommervogel, dz. cyt. t. 1 kol. 741; B. A l c a z a r , , dz. cyt., t. 1 s. 373); De fede, spe et caritate (J. M. D a l m a u , dz. cyt., s. 167; A. L e h m k u h l , dz. cyt., kol. 1775);
Tractatus de Fede, Spe et Charitate (J. P. T e j e r a , R. de M o n e a da,
dz. cyt., .t. Ί s. 71). 58 Por. przypis 34.
54 Por. Uriarte—Leoina, dz. cyt., t .1 s. 399.
55 Som m ervogel, dz. cyt., t. 1 kol. 741; Uriarte—Lecina, dz. c
y t. , t. 1 s. 399; F. P u z o, dz. cyt., s. 275.
69 In Psalm orum Davidis librum (J. M. D a l m a u , dz.
cyt., s. 167).
57 Por. Azor Giovanni, w: Dizionario..., t. 1 s. 277; A. J. M c
C a f f r a y , dz. cyt,, t. 2 s. 167.
68 En el Con. de P.P. Franciscanos de Wurzburg (Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399); Por. np. Som m ervogel, dz. cyt., t. 1 kol. 741.
( 1 3 ] S P U Ś C I Z N A J A N A A Z O R A S J 2 4 9 zakresie Pism a św., co więcej, teologię upraw iał bardziej w sta rym stylu, tj. scholastycznym i racjonalnym .
11. Respuesta del P. Juan A zor a ciertas dudas y conclusiones-
que puso u n Frayle de Santo Domingo conta la Compahia de Jhs. En fol. 4hs. 59 R ękopisu tego nsie w skazują bibliografie. Także in
w entarze i katalogi m anuskryp tów w M adrycie i A lcala de H e n ares m ilc zą.60 Inform acja U niarte-Leciny najpraw dopodobniej opiera się na sygnalizow anych już k ilk ak ro tn ie w ynikach poszu kiw ań Oudina, Courtods’a i Zaccarii z XVIII wieku. A utorzy ci w skazują dodatkow o, żę rękopis znajdow ał się aż do kasaty zako nu w kolegium jezuickim w A lcala de H enares. 61 Po 1767 r. za pew ne bezpow rotnie zaginął. Nie w ystępuje także w słynnym w y daniu źródeł jezuickich M onum enta Historica Societatis Jesu.
Co do zaw artości treściow ej m ożna tylko sądzić na podstaw ie ty tu łu , iż jest to prób a odpow iedzi na jakąś kontrow ersję, któ ry ch wobec T ow arzystw a Jezusowego było wówczas bardzo wiele. Azor w ystępuje zatem już jiako au to ry te t zakonu, zważywszy, że ręk o pis ten pochodzi z okresu hiszpańskiego (przed 1579).
12. U trum censuram aliquam Theologicam m ereatur propositio
quae asserit Papam non esse D om inum orbis in tem poralibus: 159 0 . 62 Je st to jedyna w zm ianka o tym opracow aniu; ty m razem
bez podania m iejsca przechow yw ania. Z ty tu łu m ożna tylko w nio skować, że dotyczy problem atyki w ładzy świeckiej papieży i ro dzących się w tym zakresie wątpliwości. D ata pow stania w skazuje już na czas pełnej sław y Azora jako teologa i w spółautora Ratio
studiorum , a także cenzora ksiąg religijnych. Azor jest wówczas
au to ry te te m w ystępującym w im ien iu profesorów kolegium rzym skiego. N iestety, to interesu jące opracow anie zaginęło bezpow rot nie, co więcej, b ra k jest jakichkolw iek w skazań odnośnie do ew en tu aln y ch dalszych k ieru nków poszukiw ań. U riarte-L ecina oparli swą notatk ę zapew ne na niekom pletnej in fo rm acji pochodzącej z X V III-w iecznych poszukiwań.
13. Tractatus de Iustitia et iure per R.m. Pat. Jom Azor. 63 Istn ie nie tego rękopisu odnotow ują tylko trzy bibliografie: Som m ervo gel, U riarte-L ecina i Dalm au. 64 Dwie pierw sze podają zbliżony ty tu ł i w skazują, iż egzem plarz tego dzieła przechow yw any jest w klasztorze franciszkanów w W iirzburgu. 65 B rak jed n ak bliższych
59 U riarte—Leciina, dz. cyt., t. 1 s. 399. 60 Por. przypis 34.
61 En el Arch, del Col. de Alcala el ano 1767 (Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399).
62 Tamże.
63 Bibliothèque Royale d e Belgique — Bruxelles, rps. sygn. Inv. 4425; Cat. 2483.
64 De iustitia et iure (J. M. D a l m a u , dz. cyt., s. 167).
65 Tractatus de ju stitia et jure (Som marvogel, dz. cyt., t. 4 ko!. 741; U riarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s, 399).
2 5 0 A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 1 4 ] danych i najpraw dopodobniej zaginął on w czasie o statn iej wojny. Gdyby był znany in n y egzem plarz, interesu jące byłoby ich porów nanie, co ułatw iłoby bliższe ustalenie właściwego tek stu Ja n a Azora.
W spom niany wyżej d ru g i egzem plarz rękopisu Azora przechow y w any jest w izbiorach B iblioteki K rólew skiej w B rukseli, co pod k re śla ją dw ie bibliografie, w raz z licznym i w ątpliw ościam i. 66 N aj starszy druk o w an y katalog tej biblioteki odnotow uje dzieło A loj zego G o n z a g i opatrzone ty tu łem Quaestiones theologicae. Je st ono zbiorem różnych rękopisów w języku łacińskim , datow anych n a rok 1606 i ocenianych jiako auto graf świętego. Nie m a n ato m iast wzm ianki, iż zbiór te n zaw iera opracow anie J ana Azora. 67
Info rm acja o autorstw ie Gonzagi nie jest ścisła. Je st faktem , iż po form acji filozoficznej kontynuow ał studia z zakresu teologii, zwłaszcza w kolegium rzym skim . Jego profesoram i byli m. in. P. A u g u s t i n , В. G i u s t i n i a n i , G. V a s q u e z i J. A z o r.68 Stąd też w pew nym sensie zrozum iała jest zaw artość rękopisu oraz kolejność spotykanych nazw isk profesorów , z k tó ry ch w ykładów został on sporządzony.
Istn ieje duża rozbieżność w zakresie num eracji k a r t czy stron zachowanego o p raco w an ia.69 Z nany katalog J. v an den G heyn’a inform uje o 261 kartach , podając jednocześnie dane o zaw artości treściow ej i u k ła d z ie .70 Całość opatrzona jest tytułem : A ugusti nus G iustiniani SJ. Opera. Na karcie pierw szej znajduje się nota Em ila M atthieu o rękopisie, a następne k a rty 3—7 są niezapisane. Ta część m an u sk ry p tu zaginęła i aktualnie rozpoczyna się on od daw nej k a rty 7 (według nu m eracji G heyn’a). Obecnie przez całość przeprow adzono nową num erację bez uw zględnienia zaginionych k art.
Zatem rękopis rozpoczyna się na karcie pierw szej verso od uw ag V irgile C e p a r i z 25 kw ietnia 1606 r. i C onrada J a n n i n g a z 14 m aja 1700 r. n a tem at treści m an uskryptu . P ierw szy z nich zapew nia, że rękopis jest dziełem A. Gonzagi, a przynajm niej do d a tk i zamieszczone na m arginesach. Są one najczęściej zaznaczone skrótem ,,BL” (Beato Luigi). Z kolei na k artach 2—183
zarnie-66 Par. Somimerv-o-gel, dz. cyt., t. 3 boi. 1489; Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 39».
07 Por. Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale des Ducs
de Bourgogne, inventaire № 1— 18000, B ruxelles et Leipzig 1842 t. 1
(Résumé historique), s. 89.
68 Por. E. T e r w e c o r e n , Collection de Precis historiques melanges
littéraires, scientifique, B ruxelles 1656 t. 7 s. 289; R. G a r c i a - V i l l o -
s 1 a d a, dz. cyt., s. 1S1.
69 Po t. U riarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399; Somm ervogel, dz. cyt., t. 3 kiol. 1.489, 15801; E. T e r w e c o r e n , dz. cyt., t. 7 s. 29:0—291.
70 Por. Catalogue des man uscrits de la Bibliothèque Royale de Bel
[15] s p u ś c i z n a j a n a a z o r a s j
2 5 1 szczono: E x 2a 2ae, Quaestio 23 D. Thom ae De ch a ritate secundum se. E xplicata p er R. P. A ugm Giustiniianum, anno 1588. 71
Po dw óch k a rta c h niezapisanych (к. 183— 184) znajduje się tek st J a n a Azora opatrzony tytułem : T ractatu s de Iu stitia et iu re (k. 185—255). Także dw ie końcowe k a rty pozostały niezapisane (k. 255v—256v). Na m arginesie tra k ta tu Azora spotyka się liczne u w a gi dopisane przez Gonzagę. Całość zagadnienia podzielona została n a kw estie i części, tra k tu ją c zasadniczo o spraw iedliw ości i p ra wie. A utor mówi m. in. o sędziach, oskarżonych, praw ie n a tu ra l nym i cnocie spraw iedliw ości. W szystkie te problem y u jęte są w form ie system atycznej, choć niezbyt pogłębionej.
Jedynie T e r w e c o r e n zaznacza bezpośrednio, że rękopis ten zaw iera treści, k tó re z czasem weszły do fundam entalnego dzieła J a n a Azora, tj. do Institution es m o ra les.72 Przeszły one jedn ak proces dostosow ania do całości założeń m etodologiczno-form alnych
opus vitae hiszpańskiego m oralisty. Z aw artość treściow a prezen
tow anego rękopisu w skazuje, iż kw estie tu poruszone zasadniczo zn a jd u ją się w tom ie pierw szym księgi III, w rozdziałach 31—35 (tu m owa przede w szystkim o sprawiedliw ości). B ardziej p raw do podobne w yd aje się jednak, iż om aw iany rękopis stanow ił podsta wę do redak cji księgi pierw szej tom u trzeciego, posiadającej w prost tytu ł: De iu re, iustitia. K w estiom tym Azor poświęcił aż· 11 rozdzia łów.
T ra k ta t o spraw iedliw ości i p raw ie jest zapew ne zbiorem no ta te k d wykładów , jakie J a n Azor prow adził w kolegium rzym skim już od 1579 r. A u to ry tet jego utw ierd zał się, czego dowodem jest m. in. fu nk cja p re fek ta studiów , w ykłady teologii scholasty- cznej, a później fu nk cja cenzora oraz doradcy g enerała zakonu.
14. Tractatus confutans efficacem gratiam physice praedeterm i- na n tem contendensque suadere decem de causis non esse tolerabi lem in Ecclesia Dei, sed authoritate Sedis Apostolicae reijciendam esse sen tentiam de natura gratiae ec modo efficacia. 73 Je st to je
dy n a info rm acja bibliograficzna stw ierdzająca istnienie tego ręko pisu. Ci sam i autorzy dodają, iż tek st te n pow stał w Rzymie w 1599 r. i obok Ja n a Azora jego au to ram i są: B. P e r e r а, М. V a s- q u e z, G. d e V a l e n c i a , C. d e L o s C o b o s , В. J u s t i n i a- П|Ю, P. A r r u b a l , M. V i t e 11 e s с h d i B. R o s i g n o l i . Со do m iejsca przechow yw ania podają kolegium jezuickie w V allado lid, gdzie .miał się znajdow ał aż do r. 1767, a więc do czasu kasaty
71 Por. Som m ervogel, dz. cyt., t. S kol. 1480, 1580; Uriarte—Lecina, dz. cyt., t. 1 s. 399; E. Tle r w e с o r e n>, dz. cyt., t. 7 s. 291; G h e y n , dz. cyt., t. 3 s. 509.
72 Le P. Azor a publie, en 1600, ses Institutiones Morales qui renfer m e n t ce traite mais avec des changements considerables dans la r e daction, dz. cyt. t. 7 s. 291.
2 5 2 A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 1 6 ] zakonu. 74 Są to dane, o parte na badaniach Oudina, C ourtois’a i Zaccarii.
Dzieło to zaginęło bezpow rotnie w okresie burzliw ych dziejów H iszpanii i zakonu. N ależy jed n ak stw ierdzić opierając się na no cie U riarte-L ecina, iż w spółautoram i rękopisu byli p raw ie wszyscy n ajw y b itn iejsi ówcześni profesorow ie kolegium rzymskiego. Z ty tu łu można także wnioskować, iż opracow anie to dotyczyło m. in. kw estii łaski, k tó ra była bardzo dyskutow ana tak pod w pływ em R eform acji ja k i różnych szkół teologicznych.
15. Carta al P. Juan de Połańca — Alcala 31 de Enero de 1573,
en fol. 1 Ho ja. 75 J e st to jedy na nota bibliograficzna odnosząca się
do listu J a n a Azora, skierow anego do byłego sek retarza św. Ig n a cego Loyoli. P rzy jm u jąc podaną datę, należy stwierdzić, że Azor w tym czasie przebyw ał w A lcala de H enares jako re k to r ta m tejszego kolegium i w ykładow ca teologii. Był -zatem postacią zna czącą w toletańskiej prow incji zakonu, a także i w Hiszpanii, zw a żywszy rangę kolegium , którym kierow ał.
L ist te n n ie jest odnotow any w słynnej serii M onum enta Histo
rica Societatis Jesu. W niej zaś zbiór dokum entów Połańca nie
podaje żadnej w zm ianki w skazującej na jego istnienie. B rak także ew entualnej odpow iedzi adresata. 76 L ist te n zapew ne zaginął. C y tow ane dane pochodzą zapew ne od badaczy XVIII-wiecznych, tj. Oudina, C ourtais’a i Zaccarii. Tekst te n byłby cenną inform acją dotyczącą dziejów kolegium w Alcala oraz biografii A
zora-16. De correctione fraterna. 77 Jedy nie U riarte-L ecin a w skazują J. Azora jako au to ra tego opracow ania podkreślając, iż znajdu je się ono w obszernym zbiorze Tractatus quo votorii quae in Socie
tate Jesu em ittu n tu r, jako jego dodatek. 78 T ekst tern nie posiada
specjalnej paginacji, choć jest wyłączony z całości. Na k arcie p ie r wszej podano ty tu ł składający się z dwóch części: De C orrectione fra te rn a i Quae Azorius compendio scripsit de 'C orrect, fra., zam ie szczony w lew ym górnym rogu. W łaściwy tek st zajm uje k a rty 1—4. N astępne 4v—6v poizostały puste. P rzy czym na ostatniej dodano: De C orrectione fra te rn a compendi. P. Jo ann is Azoris oraz na innym m iejscu, in n ą ręką: De C orrectione fra te rn a (к. 6v). C a łość analiz podzielona została na trzy kw estie.
In n y nie iznany egzem plarz tego tek stu zachował się w zbiorach Jezuickiego U niw ersytetu Com illas pod M adrytem . 79 Jego istnienie
74 (...) se oomservaba en el Cotegio de S. Ambrosio de Valladolid el ano de 1767 (Tamże).
75 Tamże.
76 Por. J. A. d e P o l a n c ą , Vita Ignatii ho iolae et rerum Societati Jesu. Historia (Chronicon SJ), Mabriti 1894—11898 t. 1—6 passim.
77 A rchivum Romanum Societatis Jesu — Roma, rps. sygn. 103 a. и Este ms. suelto se halla en el t от о deserito en O (Uriarte—Lecina d:z. cyt., t. 1 s, 399).
Д 7 ] s p u ś c i z n a j a n a a z o r a s j 2 5 3 nie jest odnotow ane ani w znanych zestaw ach rękopisów hiszpań skich, ani w w ażniejszych bibliografiach spuścizny J a n a Azora. Zachow any m a n u sk ry p t posiada ty tu ł: De correctione fra te rn a (k. 1). Całość obejm uje k a rty 1—6v; przy czym k a rty 5v—6v pozo^ stały nliezapisane. N a niezapisanej k arcie 6v dodano adnotację: De correctione fra te rn a e com pendium . P. J u a n Azorii. Całość po dobnie ja k w poprzednim rękopisie podzielona została na trzy k w e stie opatrzone tym i sam ym i ty tu łam i, choć w nieco zm ienionej w e r sji. W ty m sam ym zbiorze po tekście J. Azora znajdu je się ręk o pis: De correctione fratern a . T ractatus. P. G abrielis Vazquez (k. 1 — nowej num eracji). Całość tek stu obejm uje k a rty 1—13. Ten ostatni m a n u sk ry p t znajduje się tak że w zbiorach B iblioteki K ró lew skiej A kadem ii N auk w M adrycie. 80
B łędna jest in form acja katalog u kartkow ego (wewnętrznego) A rchiw um Rzym skiego T ow arzystw a Jezusowego, k tó ry podaje w
curriculum vitae J. Azora, opierając się na no tatk ach Р. К 1 e i s e-
r a, iż inny egzem plarz De correctione fraterna znajd u je się w zbiorach tegoż archiw um . 81 Milczą o jego istnieniu wszelkie biblio grafie rękopiśm ienne i drukow ane, odnoszące się do hiszpańskiego m oralisty.
N astępnie w listach włoskich datow anych z la t 1585 do m aja 1592 znajdu je się inform acja o rękopisie Azora. 82 Jednakże autor n o tatk i B enedykt P a 1 m i o pisze z Bolonii dnia 16 w rześnia 1598 r. o w spom nianym m anuskrypcie tylko tyle, że otrzym ał go, czy ta ł i ocenia bardzo pozytyw nie, n aw et w kontekście innych, wcze śniejszych znanych m u opracow ań hiszpańskiego m oralisty. Z azna cza także, że le k tu ra De correctione u łatw ia zrozum ienie fu nd am en tów i uspraw iedliw ia niektóre elem enty reg ulam in u jezuickiego oraz praktycznych realizacji konstytucji i innych dokum entów za konu. O statecznie tek st te n stanow i tylko inform ację o istn ien iu m an u sk ry p tu J. Azora oraz jego ocenę, a nie jest kolejnym zacho w anym egzem plarzem De correctione, jak to sugeruje wspom niany wyżej katalog.
brak; obecnie znajduje się w tzw. Fondo Uriarte—Lecina. Jest to zbiór luźnych notatek posegregowanych w kartonow ych oprawach sporządzo nych przez obu autorów, najpierw Uriarte a później Leeinę, do przygo tow yw anej bibliografii publikacji jezuitów, z której ukazały się tylko tomy nia dwie pierwsze litery alfabetu.
80 Biblioteca de la Real Academ ia de la Historia — Madrid, rps. sygn. 11-11-1
Jesuites ——>—— . 43
81 Eius (J. A z o r) scripta: (...) Tractatus de correczione fraterna P al- mio Bened. de eo. 16. 9. 1589. (Ital. 160), Ex notis P. K leiser. (Archivum Romanum Societatis Jesu — Roma, mps. sygn. brak).
82 Pox. Epistolae Italiae 1585—Mai 1592 — Archivum Romanum Socie tatis Jeisu — Roma, rps. sygn. Ital. 160, k. 1E7—129v.
2 5 4 A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 1 8 ] P rezentow any rękopis w obu w ersjach podzielony jest na trzy kw estie. Om aw ia m. in. problem denuncjacji tzw. grzechów p ry w atnych oraz zagadnienie in te rp re ta c ji 18 rozdziału Ew angelii w edług św. M ateusza o upom nieniu braterskim . T rzeba przyznać, że ta ostatnia kw estia by ła wówczas bardzo aktualna, zwłaszcza w zakonie jezuickim , k tó ry w yraźnie akcentow ał jej funkcję w d ro dze dążenia do doskonałości. Dlatego też można spotkać stosunko wo liczne tra k ta ty De correctione fraterna w tym okresie. Oczy wiście poruszone przez J. Azora kw estie z czasem weszły w p ew nym stopniu, choć w form ie zm ienionej, do Institutiones morales. Obecność dwóch, różniących się tylko drobnym i detalam i i sfor m ułow aniam i słow nym i rękopisów tekstu, świadczy o zaintereso w aniu tym trak tatem .
Nie znana jest d ata pow stania opracow ania Azora. M ając jedn ak n a uw adze w spom niany w yżej tek st B. Palmdo, m ożna p rz y p u szczać, iż powstało ono przed r. 1589, a więc w okresie rzym skim . Oczywiście znalazły się w nim w yniki bogatej działalności w H i szpanii, a zwłaszcza w À lcala de H enares.
Zamieszczenie tek stu A zora łącznie z T ractatus super votis So
cietatis Jesu z 1584 r. poizwala na stw ierdzenie, iż jest on także
sw oistym kom entarzem do Ratio studiorum , w którym znajdują się uw agi o upom nieniu bratersk im , a którego w spółautorem był hiszpański teolog. Co więcej, Azor korzystał ze sw ych no tatek, z w łasnej p racy jako p re fek t studiów w kolegium rzym skim oraz z dośw iadczeń działalności form acji duchow ej w spółbraci.
17. De Primo praecepto Deccalogi. R. P. A zor Societatis Jesu. Sac. T. D. 83 Pierw szym , k tó ry odkrył istnienie tego rękopisu, był
profesor z u n iw ersy tetu w e Freifourgu i. Br. F. S t e g m ü l l e r , k tó ry na podstaw ie analizy treści nadał m u następu jący ty tu ł:
De praeceptis decalogi.84 Istn ienie tego te k stu pom ijają zatem
wszystkie wcześniejsze bibliografie Azora, a z późniejszych, powo łując się zresztą na S tegm üllera, zw raca na niego uw agę tylko E. M o o r e . 85
W zbiorze m an usk ry ptów B iblioteki U niw ersytetu w Upsalli w num eracji T 1—302 zn a jd u ją się tek sty szwedzkie, natom iast num ery T 303—430 oznaczają teksty obce. W śród tych ostatnich pod sygn atu rą T 323 zamieszczone są cztery rękopisy, określone cyfram i rzym skim i: I. G. V a z q u e z , C om m entarius in S. Th. III
q. 84, de sacramento paenitentiae; II. A n o n i m , C om m entarius in S. Th. I l l Add. q. 41, de m etrim onio. Jako trzeci znajduje się rę
83 Universiitetsbiblioiteket — Uppsala, rps. sygm. T 523, III. 84 Por. F. S t e g m ü l l e r , dz. cyt.„ s. 190—-191.
85 Por. La moral en el siglo X V I y prim era m ita d del XVII. Ensayo de sintesis historica y estudio de algunos autores, G ranada 1956 s. 78; tenże, Principios constitutivos de la materia leve, Arch. Teol. Gran. 37 (1974) 477.
[ 1 9 ] S P U Ś C I Z N A J A N A A Z O R A S J 2 5 5 kopis Ja n a Azora na k arta ch 362—439. N um eracja k a rt jest w spół czesna.
A utor p rezen tu je kom entarz do dwóch pierw szych przykazań De kalogu w postaci szerokich analiz pop artych licznym i pow ołaniam i się na a u to ry te ty teologów oraz Pismo św. Całość kończy stw ier dzenie: Finis tra c ta tu s de Ju ra m e n to (k. 493). Verso tej k a rty po zostało niezapisane. O pracow anie to m ieści siię w ram ach typow e go dla epoki u praw iania teologii m oralnej przez kom entarze do Dekalogu. W tym sensie rękopis ten należy rozpatryw ać w kon tekście innego kom entarza: De introdutione ad Decalogum, k tó ry jest bardziej ogólny i zapew ne w cześniejszy 86. P rob lem aty ka za w a rta w prezentow anym dziele weszła w form ie znacznie zmo dyfikow anej _do Institutiones morales. Zjawisko to ukazuje proces rozwojowy ta k strony form alnej, jak i treściow ej poglądów J. Azo ra na izagadnienia m oralne, a także na sam Dekalog.
K om entarz do D ekalogu pow stał już w okresie rzym skim i jest owocem prow adzonych w ykładów w tam tejszym kolegium. T rudno jed nak w skazać bardziej w yraźną datę. Przedstawiła on znaczną w artość dla dziejów teologii m oralnej, poszukującej swej autono m ii w ram ach całości nau k teologicznych. Tekst ten tra fił do Uppsalii najpraw dopodobniej w w yniku trzydziestoletniej wojny. W cześniej przechow yw any był w którym ś z kolegiów albo- w P ol sce, albo na Litw ie, w A ustrii, w Czechach lub w Niemczech. T aka jest bow iem prow eniencja większości obcych rękopisów je zuickich w tam tejszej bibliotece. W arto jeszcze zauważyć, iż na karcie tytułow ej, jed yny raz w znanych dokum entach, J a n Azor w ystępuje jako dotor te o lo g ii.87
18. Tractatus de B eneficiis Ecclesiasticis. R ndi Patris. N. A z u r Societ. I. Romae 1587.88 Istnienie tego rękopisu odnotow uje jako
pierw szy F. S te g m ü lle r89, a za nim E. Moore 90. P om ijają go n a tom iast w szelkie inne bibliografie. Pierw szy z w ym ienionych auto rów podaje ty tu ł skrócony: De beneficiis ecclesiasticis. Rękopis ten. znajduje się we w spom nianym zbiorze T 323 jako jego czw arta część na k a rta c h 494—519. N um eracja k a rt została w prow adzona
współcześnie.
A utor p rezentuje uw agi o urzędach kościelnych, z k tórym i zw ią zana była tru d n a kw estia dochodów. Zagadnienie to szczególnie ożyło po soborze trydenckim , w kontekście problem atyki m oralnej. W in n ej form ie, dostosowanej do całości dzieła, kw estie te we
88 Por. Archivo ffistoraco de Loyola — Loyola, rkp. sygn. Estante 13 Pluteo 3,.
87 R. P. A z o r Societatis Jesu. Sac. T. D. (De Primero praecepto De
calogi, U m ve rsitets b ib lio te k et —· Uppsala, rps. sygn. T 323, II, k. 362).
88 Universbtetstoibliotefcet — Uppsala, rps. sygn. TJ 323, IV. 89 Por. P. S t e g m ü 11 e r, dz. cyt., s. 1001—191.
2 5 6 - A N D R Z E J Г . D Z I U B A [20]
szły do Institution es morales. P o traktow ał je tam jedn ak Azor b a r dziej pobieżnie.
Dzieło to, jak w skazuje d ata przy tytule, pow stało w 1587 r., a więc w okresie rzym skim , kiedy to Azor w ykładał teologię w tam tejszym słynnym kolegium . Zarysy dzieła zrodziły się zapewne ju ż w hiszpańskim okresie działalności naukow o-dydaktycznej. W i dać w nim w yraźnie linie rozwojowe koncepcji teologii i coraz bardziej zdecydow ane ograniczenie się do zagadnień m oralnych.
P rezentow any rękopis, podobnie jak poprzedni, znalazł się w Upssald w w yniku w ojny trzydziesto letn iej. Pochodzi praw dopodob n ie z kolegium jezuickiego któregoś iz krajów , w któ ry ch Szwedzi zrabow ali obfite zbiory bibliotek (Polska, Litw a, Niemcy, Czechy, A ustria). W arto jeszcze zaznaczyć, iż na k arcie tytułow ej nazw i sko auto ra w ystępuje w dość nietypow ej form ie, jedynej w zna nych rękopisach, 91 W tekście spotyka się ozdobne lite ry tytu łów niektóry ch paragrafów , jak i samego ty tu łu (por. np. k. 494, 494v, 496, 503, 508v). Rękopis te n zam yka zbiór T 323 i jest sporządzo n y inną ręk ą niż poprzedni; m niej w yraźnie i starannie. Je st także m niej obszerny niż k om entarz do przykazań Dekalogu.
19. E xortationi. 92 M anuskrypt te n opatrzony jest na okładce
dodatkow ym ty tu łem w języku włoskim: Esortationi. Pierw szym , k tó ry zw rócił uw agę na znajdujące się w ty m zbiorze egzorty Ja n a Azora, był w 1961 r. jezuita I. I p a r r a g u i r r e , au to r zna nego opracow ania o publikacjach dotyczących duchow ości ign ac-
jańskiej w czasach od śm ierci św. Ignacego do czasów generała K. A q u a vii via. 93 W szystkie wcześniejsze bibliografie pom ijają te teksty, a także i późniejsze milczą, nie korzystając z odkrycia wspom nianego jezuity.
Inform acja o zaw artości treściow ej znajduje się w indeksie (k. lv). W szystkie trzy egzorty wygłoszone zostały w dom u probacyj- nym św. A ndrzeja w Rzymie, 22 listopada i 14 gru dn ia 1585 r. oraz 3 stycznia ro k u następnego. Skierow ane one były do ojców i braci. Spis treści podaje także num erację k art, na któ ry ch roz poczynają się poszczególne teksty. W kolejności uw zględnionej w zbiorze ich ty tu ły p rzed staw iają się następująco:
a. Esortatione Prim a del Rdo P. G iovanni A zo r, ja tta alli Padri et fratt. della casa di probatione di So A ndrea di Roma alli 22 di novem bre dali’anno 1585 (к. 164). Tekst zredagow any jest w ję
zyku w łoskim i zamieszczony na k artach 164—171. W ystępują sto
91 Rodi Paitris. N. A z o r Societ. I. ,(Tractatus de Beneficiis Ecclesia sticis, Universitetsbibliotëket — Uppsala, rps. sygn. T 323, IV, k. 494).
92 A rchivum Pontificium U niversitatis Gtregorianae — Roma, rps. sygn. 749.
93 Por. Répertoire de spiritualité ignatienne de la m orte de s. Ignace à celle du P. A q u a v i v a (1556— 1615), Roma 1961 s. 32, 36, 181.
