Gdańsk, 10 grudnia 2020
Materiał dla przedstawicieli Unii Metropolii Polskich uczestniczących w spotkaniu w dn. 10 grudnia 2020 r. organizowanym przez Climate Strategies Poland.
Europejski Zielony Ład – co oznacza dla miast?
Od „szans i możliwości” do „obowiązków i zadań” dla samorządów
Realizacja Europejskiego Zielonego Ładu to nie tylko „szanse i możliwości”, lecz na obecnym etapie przede wszystkim „obowiązki i zadania do wykonania”. Wynika to z unijnej legislacji oraz warunków uzyskania finansowania z UE w ramach nowego wieloletniego budżetu 2021-2027, a także środków odbudowy po-COVID (Next Generation EU). W wyniku unijnych regulacji sektora finansowego działania prywatnych i publicznych podmiotów np. banków, firm ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych itd. coraz bardziej ukierunkowane są na angażowanie się w takie inwestycje, które wpisują się w realizację celów unijnej polityki klimatycznej, jednocześnie stawiając bariery projektom, które im szkodzą.
Głównym celem Europejskiego Zielonego Ładu jest osiągnięcie neutralności klimatycznej UE do 2050 roku, co oznacza, iż w centrum działań znajduje się redukcja emisji CO2. Realizacja odbywa się przede wszystkim poprzez: (1) rozwój efektywności energetycznej, (2) rozwój odnawialnych źródeł energii (OZE), (3) redukcję użycia paliw kopalnych (węgla, gazu ziemnego, ropy).
Dotychczasowe działania nie wystarczą do realizacji celu do 2050 roku, stąd podjęto decyzję o przyspieszeniu działań. Oznacza to konieczność: (a) realizacji bardziej ambitnych kroków „od teraz” – także przez samorządy, (b) zwiększenia celów klimatyczno-energetycznych do 2030 roku.
Nowe cele klimatyczno-energetyczne UE do 2030 roku
Obecnie Propozycja KE*
Redukcja emisji CO2 40% co najmniej 55%
OZE 32% 38-40%
Efektywność
energetyczna 32.5%
39-41%
redukcji energii pierwotnej 36-37%
redukcji energii finalnej * Na podstawie danych z propozycji KE z 17/09/2020 zwiększenia celu redukcji emisji CO2 do 2030 r.
Okres 2020-2021 to w UE czas przygotowania bardzo solidnych ram prawnych i finansowych dla realizacji Europejskiego Zielonego Ładu.1
Część z nich bezpośrednio wpłynie na sposób funkcjonowania samorządów, np. KE zaplanowała
„zazielenienie” zasad przetargów publicznych, czy zasad emisji obligacji przez samorządy. Ponadto, Komisja Europejska będzie dążyć do zwiększenia celów OZE w transporcie i w sektorze budynków, co przełoży się na obowiązki dla samorządów. W polskich realiach ogromne konsekwencje dla obywateli będzie miał plan objęcia całego sektora ciepłownictwa (systemowego i indywidualnego) systemem EUETS, tj. obowiązkiem ponoszenia kosztów zakupu uprawnień za emisje CO2 ze spalania paliw kopalnych – węgla, czy gazu ziemnego. Pierwsze rewizje dyrektyw i rozporządzeń są zapowiedziane na poł. 2021 r.
Co Europejski Zielony Ład oznacza dla polskich samorządów?
Unijne ramy prawne i zasady pozyskiwania funduszy na inwestycje niosą za sobą konieczność szybkiego zwiększenia wysiłków w celu realizacji wyższych celów klimatycznych na 2030 rok. Tym bardziej, że są one obecne we wszystkich innych politykach UE, w tym regionalnej i finansowej.
Przejście na gospodarkę neutralną klimatycznie oznacza rewolucyjne zmiany także dla samorządów.
Głównie w najbardziej emisyjnych i energochłonnych sektorach tj. energii elektrycznej, ciepłownictwie-ogrzewnictwie, transporcie. Te obszary są zidentyfikowane przez Komisję Europejską jako mające największy potencjał redukcji emisji w okresie do 2030 roku. Głównie poprzez tzw.
łączenie sektorów, tj. elektryfikację ciepłownictwa (systemowego i indywidualnego) oraz elektryfikację transportu w oparciu o przyspieszony rozwój OZE w wytwarzaniu energii elektrycznej. Te działania mają być uzupełnione o rozwój technologii wodorowych tam, gdzie nie będzie możliwa efektywna elektryfikacja. Wynika to ze Strategii UE Integracji Systemu Energetycznego, a także Strategii Wodorowej (obie strategie przyjęte w dn. 8/07/2020).
Sektor budynków na pierwszym planie transformacji
„Fala renowacji” - nowy model modernizacji budynków
Realizacja unijnej strategii wymaga skupienia działań na obszarach wskazanych jako te z największym potencjałem. Jednym z głównych jest sektor budynków. Dlatego dedykowana jest mu odrębna strategia działań tj. „fala renowacji”. Została przyjęta przez Komisję Europejską w dniu 14 października br. Jej zadaniem jest wpisanie modernizacji sektora budynków do głównego nurtu działań legislacyjnych i finansowych – tak by realizować Integrację Sektora Energetycznego. Bez wątpienia wdrożenie unijnych planów będzie zależeć od przeprowadzenia rewolucyjnych zmian w tym sektorze. Co ciekawe, dotychczas był on na uboczu zainteresowania unijnych polityk. Jednak przygotowana zmiana nie
1M.in. dyrektywy OZE, dyrektywy o efektywności energetycznej, dyrektywy EU ETS, rozporządzenia
powinna dziwić. Komisja Europejska od ogłoszenia Europejskiego Zielonego Ładu wskazywała, że nadszedł czas, aby „zazielenić” ten jeden z najbardziej emisyjnych i energochłonnych sektorów. Wszystkie budynki (publiczne, mieszkalne i komercyjne), których w Unii jest około 260 mln konsumują ponad 40% energii finalnej, z czego większość stanowi ciepło i chłód. Jednocześnie odpowiadają za 36% wszystkich unijnych emisji CO2. Dlatego – budynki stanowią obszar ogromnych wyzwań i możliwości w kontekście realizacji celów klimatycznych do 2030 roku.
Źródło: Special Report of the European Court of Auditors, 11/2020: Energy efficiency in buildings: greater focus on cost-effectiveness still needed.
W ramach „fali renowacji” przygotowane będą ramy prawne oraz mechanizmy finansowania, które mają umożliwić podwojenie rocznego wskaźnika obecnie modernizowanych budynków. Renowacja ma objąć 35 mln budynków w ciągu najbliższych dziesięciu lat. Oznacza to konieczność dekarbonizacji sektora ciepła i chłodu z którego korzystają. Ten cel jest już wpisany do unijnej dyrektywy o efektywności nergetycznej budynków (EPBD) z 2018 roku. Jego realizację w ramach elektryfikacji sektora ciepła i chłodu ma umożliwić odejście od paliw kopalnych i przestawienie na pompy ciepła.
Wg. prognoz KE zawartych w Strategii Integracji Sektorów Energetycznych dotyczących wzrostu zużycia energii elektrycznej do wytwarzania ciepła i chłodu, technologia pomp ciepła stanie się główną wykorzystywaną w tym obszarze energii. W budynkach mieszkalnych ich udział powinien sięgnąć 40%
w 2030 roku, a 50-70% w 2050 roku. W budynkach komercyjnych będzie to odpowiednio 65% w 2030 roku i 80% w 2050 roku.
Na podstawie: Komunikat KE „Impuls dla gospodarki neutralnej dla klimatu: strategia UE dotycząca integracji systemu energetycznego” z 8/07/2020, COM(2020)299.
Jednym z zadań „fali renowacja” będzie zwiększenie udziału OZE w sektorze ciepła i chłodu. Po rewizji celów udział odnawialnych źródeł w ciepłownictwie powinien osiągnąć 40% w 2030 roku. Wśród nowych propozycji ma pojawić się określenie minimalnego udziału OZE w sektorze budynków.
Doprowadzi to do zmiany miksu energetycznego w ciepłownictwie systemowym i ogrzewnictwie.
Skuteczna renowacja budynków powinna także obejmować wykorzystanie technologii cyfrowych pozwalających optymalizować konsumpcję energii. Digitalizacja będzie szczególnie efektywna w połączeniu z technologiami źródeł odnawialnych.
Dla samorządów trafne rozpoznanie wyzwań i sposobów realizacji Zielonego Ładu będzie
§ pozyskania maksymalnej puli środków na finansowanie inwestycji i reform (nie tylko funduszy UE, ale również dostęp do instrumentów finansowych w instytucjach publicznych i prywatnych),
§ przeprowadzenie inwestycji w sposób efektywny kosztowo biorąc pod uwagę wyzwania średnio i długoterminowe – tj. takich, które będą zgodne z celami UE na 2030 rok (w przeciwnym wypadku będą wymagały w ciągu kilku lat działań naprawczych i kolejnych inwestycji – co spowoduje wyższe koszty dla samorządów). W praktyce oznacza to konieczność realizacji celów klimatycznych (rozwoju OZE, efektywności energetycznej, redukowania użycia paliw kopalnych) np. w ramach walki ze smogiem czy prowadzeniem sprawiedliwej transformacji sektora górniczego,
§ rozwoju podmiotów gospodarczych w tych miastach, które wpiszą się w realizację Zielonego Ładu (podmioty zagraniczne już teraz dążą do zapewnienia „zielonego” łańcucha dostaw), firmy z „zielonych” miast będą miały ułatwione warunki funkcjonowania,
§ pozytywnego wpływu na rynek pracy poprzez tworzenie „zielonych” miejsc pracy – jednych z najbardziej przyszłościowych w gospodarce. Wyzwaniem jest przygotowanie systemu edukacji do potrzeb „zielonej gospodarki”.
Prognozy dot. przyszłości miejsc pracy w sektorze energii - International Renewable Energy Agency 2020
§ osiągnięcia „klimatycznych” korzyści wizerunkowych, które coraz częściej będą decydować o inwestycjach podmiotów gospodarczych, ale także stanowić istotny walor np. w rozwoju turystyki itp.
Model transformacji wynikający ze unijnych strategii2 z 2020 roku stanowi dla samorządów wyzwanie do konkretnych działań np.:
§ modernizacji budynków zgodnie z nowym zintegrowanym „zielonym” modelem w ramach unijnej „fali renowacji” (przyjętej w formie strategii w dn. 14/10/2020), która stawia na:
redukcję zużywanej energii, rozwijanie prosumentów OZE (także w budynkach publicznych np.
administracyjnych, służby zdrowia, szkół, a także w mieszkalnictwie wielorodzinnym i jednorodzinnym), ograniczanie zużywania paliw kopalnych w ciepłownictwie (np. na rzecz pomp ciepła czy kolektorów), cyfryzację budynków pozwalającą oszczędnie zarządzać konsumpcją energii, rozwój magazynów energii, integrację w budynkach infrastruktury ładowania pojazdów elektrycznych. Kluczowym wyzwaniem jest wypracowanie synergii pomiędzy działaniami samorządów, a programami centralnymi, których ilość i skala będzie rosła, także z udziałem funduszy UE (m.in. „Czyste powietrze”, „Mój prąd”, „Zielony transport publiczny” itp.),
§ w obszarze transportu miejskiego zwiększanie ilości pojazdów zeroemisyjnych (gł.
elektrycznych, a w miarę dostępności paliwa również wodorowych),
§ rozwoju publicznej infrastruktury ładowania prywatnych pojazdów elektrycznych,
§ przygotowania sektora edukacji np. szkolnictwa zawodowego – które w Polsce wciąż w niedostatecznym stopniu uwzględnia kierunki rozwoju i potencjał „zielonych” miejsc pracy,
§ w ramach walki z ubóstwem energetycznym mieszkańców wobec rosnących kosztów energii z paliw kopalnych, także ogrzewania gazem ziemnym, które zgodnie z planami KE ma być objęte systemem EUETS co znacznie zwiększy koszty dla odbiorców,
§ poprawy jakości życia mieszkańców (likwidacji smogu, hałasu).
Finansowanie Europejskiego Zielonego Ładu
Oprócz rewidowanych ram prawnych, które wyznaczą obowiązki dla państw członkowskich, Europejski Zielony Ład będzie wdrażany za pośrednictwem instrumentów finansowych. Nowe zasady dotyczą nie tylko funduszy UE w ramach wieloletniej perspektywy finansowej 2021-2027, czy instrumentu odbudowy po pandemii COVID (Next Generation EU). Wchodzi w życie również „zielony gorset” zasad funkcjonowania podmiotów finansowych – zarówno publicznych, jak i prywatnych.
Celem jest przekierowanie środków na inwestycje, które przyczyniają się realizacji celów klimatycznych (Europejskiego Zielonego Ładu, a także Porozumienia paryskiego).
2Strategia UE Integracji Systemu Energetycznego z 8/07/2020, Strategia Wodorowa z 8/07/2020,
Nowe zasady wydatkowania środków finansowych UE:
§ „nieszkodzenie” celom Europejskiego Zielonego Ładu – oznacza brak możliwości współfinansowania inwestycji, które mogą okazać się za szkodzące w tym zakresie.
Prawdopodobnie na finalnym etapie negocjacji budżetowych zostaną tutaj ustalone zasady tzw. taksonomii, jako wytyczne do klasyfikacji inwestycji. „Taksonomia” będzie wykluczać m.in.
paliwa kopalne,
§ niefinansowanie paliw kopalnych (tutaj możliwe są jeszcze niewielkie wyjątki – w polityce spójności do 1% wartości alokacji krajowej na inwestycje w gaz ziemny, pod warunkiem zastąpienia węgla w ciepłownictwie – tekst Rozporządzenia wciąż jest negocjowany),
§ co najmniej 30% środków z budżetu 2021-2027 i Next Generation EU musi wspierać cele klimatyczne. Zgodnie z poniższą tabelą w Funduszu Spójności limit ten jest na poziomie 37%, także w Instrumencie Odbudowy i Odporności, z którego Polska otrzyma ponad 23 mld euro w latach 2021-2027 limit na klimat to 37%! W Europejskim Funduszu Rozwoju Regionalnego limit ten to minimum 30%.
Fundusze i programy UE po 2021 - minimalne poziomy wydatków na cele klimatyczne
Źródło: Working document Climate mainstreaming, European Commission, 27.08.2020
Główne źródła środków z UE, które będą do wykorzystania na finansowania inwestycji w transformację klimatyczną w Polsce
Źródło Budżet dla UE Budżet dla PL
(szacunki) Okres przyznawania (zobowiązania)
GRANTY Instrument Odbudowy i
Odporności (Next Generation EU)
granty 312 mld euro (cały
instrument: 672,5 mld euro) 23,1 mld euro 2021-2023 Polityka spójności -
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz Fundusz Spójności
(budżet UE 2021-27)
ok. 235 mld euro ok. 52,8 mld euro 2021-2027
Polityka spójności - ReactEU (Next Generation EU)
47,5 mld euro ok. 2 mld euro 2020-2022
Fundusz Sprawiedliwej Transformacji (Next Generation EU +
budżet UE 2021-27)
7,5 mld euro +
10 mld euro 1,5 mld euro +
2 mld euro 2021-2023
2021-2027
Fundusz Modernizacyjny
ETS ok. 7-11 mld euro ok. 2,9-4,5 mld euro* 2021-2030
POŻYCZKI I GWARANCJE Instrument Odbudowy i
Odporności (Next Generation EU)
pożyczki 360 mld euro (cały instrument: 672,5 mld
euro)
34,2 mld euro 2021-2023
InvestEU (Next Generation EU +
budżet UE 2021-27)
5,6 mld euro +
2,8 mld euro (brak indywidualnych
alokacji dla państw) 2021-2023 2021-2027 EIB public sector loan
facility
1,5 mld euro (budżet UE) + 10 mld euro (EIB) wygenerują do 30 mld euro
inwestycji
(brak indywidualnych alokacji dla państw)
2021-2027
Wyliczenia bazują na kwotach ustalonych przez Radę Europejską w dn. 21 lipca 2020 r.
Wartość Funduszu Modernizacyjnego ETS zależy od ostatecznej bezwzględnej ilości uprawnień do emisji oraz ich ceny.
Istotne ramy czasowe związane z wydatkowaniem środków UE
Ø Wieloletnia Perspektywa Finansowa 2021-2027, a także Next Generation EU (w tym Instrument Odbudowy i Odporności)
o Do końca 2020 r. - negocjacje ostatecznego kształtu rozporządzeń.
Ø Instrument Odbudowy i Odporności – wydatkowanie za pomocą Krajowego Programu Odbudowy:
o 4Q2020/1Q2021 – konsultacje publiczne realizowane przez rząd wartego 23,1 mld euro (granty) Krajowego Programu Odbudowy (KPO), równolegle dialog z Komisją Europejską nt. reform i inwestycji, które będą zawarte w KPO, w oparciu m.in. o dotychczas zebrane propozycje projektów głównie od organów administracji centralnej oraz od samorządów,
o do końca br. negocjacje rozporządzeń dot. ostatecznych warunków funkcjonowania Instrumentu Odbudowy i Odporności,
o początek 2021 r. – zgodnie z zapowiedzią rządu zostanie przekazany KPO do KE w celu oceny. Po uzyskaniu pozytywnej oceny może zostać zatwierdzony przez Radę.
Formalnie ostateczny termin na przekazanie KPO do KE to kwiecień 2021 r.
o wydatkowanie ma nastąpić jak najszybciej, by zasilić gospodarki państw członkowskich środkami finansowymi, które pozwolą walczyć z recesją.
Ø Budżet UE w ramach wieloletniej perspektywy finansowej 2021-2027:
o 2021 r. – finalizacja prac nad programami regionalnymi, centralnymi programami operacyjnymi, negocjacje z KE.
o 2022 r. – prawdopodobne rozpoczęcie uruchamiania środków z polityki spójności.
Rekomendacje
• Samorządy powinny w swoich strategiach uwzględnić konieczność wejścia na ścieżkę realizacji celów klimatycznych na 2030 rok oraz dojścia do neutralności klimatycznej w UE do 2050 roku.
• Powinny prowadzić działań, które będą uwzględniać nie tylko stan obecny zobowiązań (wynikających z legislacji UE), ale także kierunku w jakim podąża Europejski Zielony Ład, czyli zwiększania ambicji – głównie redukcji emisji CO2, rozwoju OZE i rozwoju efektywności energetycznej, a ponadto eliminowania z użycia paliw kopalnych, w tym gazu ziemnego (także w ramach walki ze smogiem, lub realizacji sprawiedliwej transformacji regionów górniczych).
• Prowadzenie działań w obszarach – transportu, ciepłownictwa, rozwoju prosumentów OZE, działalności gospodarczej, edukacji, polityki społecznej – pozwoli na otrzymanie maksymalnej puli środków na finansowanie inwestycji i reform (nie tylko funduszy UE, ale również dostęp do instrumentów finansowych w instytucjach publicznych i prywatnych).
• Samorządy powinny wypracować sposób realizacji swoich działań w synergii z reformami prowadzonymi na poziomie centralnym (przede wszystkim przez NFOŚiGW), w dużej mierze również współfinansowanych ze środków UE.
• Duże znaczenie dla efektywnego wykorzystania środków finansowych oraz pozostałych instrumentów UE będzie miała polityka informacyjna wśród mieszkańców, czy podmiotów gospodarczych działających w mieście, przygotowanie instytucji oraz kadr odpowiedzialnych za sprawne wdrażanie celów klimatycznych, a także prowadzenie dialogu z interesariuszami.
Opracował: Paweł Wróbel Szef „Gate Brussels”
Ekspert Porozumienia Branżowego na Rzecz Efektywności Energetycznej (POBE) Email: contact@gatebrussels.eu
