Michaluk, Dorota
Kartografia wojskowa krajów strefy bałtyckiej XVI-XX wieku : konferencja naukowa w Toruniu
"Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 9, 1995, s.
[157]-160
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
Dorota
MICHALUK
Białystok
Kartografia wojskowa krajów strefy
bałtyckiejXVI-XX wieku
konferencja naukowa w Toruniu
W dniach 20-22 października 1994 r. w Toruniu miała mi jsce między
narodowa konferencja poświęcona zagadnienion kartografii wojskowej krajów strefy bałtyckiej XVI-XX wieku. Zorganizowane przez Instytut Historii i Archiwi- styki Uniwersytetu in!. Mikołaja Kopernika oraz Wyższ~ Szkołę Oficersk~ im. gen.
J. Bema przy udziale Zarz~du Topograficznego Sztabu Generalnego WP i Muzeum Okręgowego w Toruniu.
W inauguracji uczestniczyli .IM Prorektor UMK prof. dr hab. Michał Rozwa- dowski oraz Rektor WSO płk dr inż. Jan Majkut, którzy zwrócili uwagę na fakt
nawi~zania współpracy naukowej pomiędzy uczelniami cywilnymi i wojskowy- mi. Pierwszej części obrad przewodniczył dziekan Wydziału Nauk Historycznych prof dr hab. Janusz Małłek.
Referat inaugurujący obrady wygłosił prof. dr hab. Tadeusz M. Nowak (Warszawa) dokonuj~c analizy wojskowych elementów pomorskich map atlasu Fryderyka Getkanta "Topografica practica" z lat 1634-1639, znajdującego się w Sztokholmie.
Dr Bjorn GM'vert (Sztokholm) omówił "mapy ziem polskich z XVII-XVIII w.
znajduj~ce się w Szwedzkim Archiwum Wojskowym. Wystąpienl(., bogato ilu- strowane, dotyczyło obszaru Polski w obecnych granicach. - W archiwum znajduje się największa kolekcja map ręcznie malowanych - gIównie są to plany i mapy terenów płónocno-zachodnich m.in. okolic Szczecina, ogólna mapa Polski z pocz. XVIII w. oraz kilkaset planów miast.
Kolejny mówca prof. dr Janis Strauchmanis (Ryga) zwrócił uwagę na nie wykorzystane w badaniach histOlycznych źródło do dziejów wojny północnej
jakim jest rękopiśmienny atlas Georga Maxa von Fi..irstenhoffa, inżyniera saksoń
skiego korpusu inżynieryjnego, twórcy m.in. planów twierdz polskich i lite- wskich.
W referacie pt. "Mapy Ukrainy Wilhelma Beauplana z połowy XVII w. jako
źródlo do historii wojskowości" dr Maria Wawryczyn (Lwów) omówiła przydat-
ność map wybitnego kartografa i inżyniera wojskowego, twórcy map Delineatio Genemlis (648), Delineatio specialis et accumta Ukn;tinae (650) w badaniach nad histori~ wojskowości.
Tematem bogato ilustrowanego wystąpienia prof. dr hab. Stanisława A1e- xandrowicza byla litewska kartografia wojskowa w XVI-XVII w. Jej rozwój
nastąpił w czasie wypraw Stefana Batorego lecz prawdziwy przełom miał miejsce w pocz~rkach panowania Władysława IV Wazy. Dorobek kartografii wojskowej
158 Dorota MicballtM
WXl tego okresu wi:]że się ż prowadzonymi na jego terenie działaniami, względnie przygotowaniami wojennymi.
Prof. dr hab. Antoni Czacharowski (Toruń) przedstawił z:lłożenia i metody opracow:lnia atlasu historycznego miast polskich .. Rezultatem prac jest wydany niedawno atlas historyczny Elbl:}ga, do druku pczegotowane też zostały atlasy kilku innych miast pomorskich.
Dr Tadeusz Gwarek (Warszawa) omówił kartografię wojskowq w polskim
piśmiennictwie od 1659 r., kiedy ubzała się praca znakomitego geometry i kartografa Józefa Naronowicz-Narońskiego znana pod tytułem "Geoflletria", aż
do wybuchu II wojny światowej.
Referat dr Henlyb Kotarskiego (Kraków) pt. "Polskie siły zbrojne w walkach o ujście Wis!y i Dźwiny na przełomie XVI i XVII w." dotyczył problemów warsztatowych historyków wykorzystuj:!cych w swych badaniach materialy kar- tograficzne.
Dr Anna T. Pawłowska (Lublin) na przykładzie map dóbr rodu Zamoyskich
przedstawiła rozwój map topograficznych w Polsce w XVIII-XIX w.
Problemy wykorzystania średniowiecznych map topograficznych jako
źródla informacji o zmianach środowiska od końca XVIII w. do I połowy XX w.
omówiła dr Maria Jankowsb (Poznań).
Prof. dr Janis Strauchmanis (Ryga) wygłosił referat, w którym omówił kolekcję ponad 900 map, planów i atlasów wojskowych z lat 1873-1936 przecllO- wywanych w zbiorach Towarzystwa Historii i Starożytności w Rydze.
Obrady pierwszego dnia zakończył dr Hiemdź Siemjanczuk (Grodno)
wystąpieniem charaktelyzuj:!cyllllllaterialy wojskowo-kartograficzne przechowy- wane w zbiorach Białoruskiego Historycznego Archiwum Państwowego w Grodnie. Referent omówił przede wszystkim zawartość dwóch zespołów "Inży
nier Wojskowy" oraz "Grodzieński Generał Gubernator" zawierające brtografika z terenów guberni grodzieńskiej w XIX-XX w. W grodzieńskim archiwum oraz w z,lsobach t:lt11tejszego Muzeum Historycznego znajdują się m.in. szczegółowy
plan Bielska Podlaskiego, plany Sokółki, Klypna, Puszczy Białowieskiej, Słonima,
Grodna, materiały kartograficzne dotyczące twierdz Grodna, Brześcia, Osowca, plany dróg guberni grodzieńskiej, a także plany wbsnościowo-majątkowe z tego terenu.
Drugi dzień konferencji rozpocz:!! prof. dr Jgor Swiesznikow (Lwów) referatem "Bitwa pod Beresteczkiem 16'51 r. w świetle źródeł kartograficznych i archeologicznych". Odnalezienie obozu kozackiego (wieś Ostrów) umożliwiły
dwa zachowane plany bitwy oraz porównanie ich ze współczesną m:lpą topo- graficzn:]. Zakrojone na szerokI skalę, prawie dwudziestolernie prace wykopali- skowe doprowadziły do odnalezienia wielu cennych źródeł kultury materialnej Kozaczyzny, m.in. elementów ubrania, wyposażenia, broni białej i palnej.
Ciekawsze znaleziska zaprezentowane zostaly na slajdach.
Płk mgr inż. Grzegorz Kurzeja i kpI'. mgr inż. Piotr Przybyliński (Warszawa) w dwóch następujących po sobie referatach "Mapa numeryczna w skali 1: 1000000 oraz "Mapa numeryczna w skali 1:')0 000" zapoznali słuchaczy z najnowocześ-
KlIl"lugmji'a lI'of~kOIl'(f" 159
niejszymi tecl1niketl1li wytwarzania niezmiernie dokladnych metp specjalistycz- nych w oparciu o zebrane bazy danych kartograficznych danego obszaru.
Najnowsze osi:[gnięcia techniczne m:ljące zastosowanie w naWigacji i brtografii przedstawił ppłk mgr inż. Wiesław Graszka (Warszawa) w referacie:
"Pozycjonowanie i nawigowanie z wykorzyst:mielll GPS".
Powstanie i działalność Wojskowego Instytutu Geograficznego w okresie
międzywojennym omówił płk dyp!. Eugeniusz Sobczyrlski (Toruń). 8 stycznia 1919 r. rozkazem Naczelnego Wodza powołany zostetł Instytut Wojskowo-Geo- graficzny, który w 1921 r. zmienił nazwę na \VJG. W okresie międzywojennym był glówn'l instytucją wycbjąq lll:lpy topograficzne dla potrzeb wojska, admini- stracji państwowej, techniki, turystyki i nauki oraz nadzorujqcą wszystkie prace pomiarowe triangulacyjne i niwelacyjne na rerenie kraju.
Wkład polskiej fotogrametrii wojskowej w opracowanie map topograficz- nych omówi! płk dr Jerzy Rojek (Toruń).
Referat dr Mykoły litwina (Lwów) dotyczył walk polsko-ukraińskich w latach 1918-1919. Referent postulował częstsze wykorzystanie przez polskich historyków bogatych mareriałów kartograficznych przechowywanych w archi- wach ukrairlskich.
Wojskowa kartografia Armii Czerwonej w świetle źródeł polskich 1919-1921
była tematem wyst<}pienia dr. Zbigniewet Karpusa (Toruń), który m.in. w O]xlrciu o nie wykorzystywane dotychczas materiały II Oddziału Sztabu Generalnego WP zaprezentowal sposoby pozyskiwania informacji przez wywiad polski. Zwrócił rakże uwagę słuchaczy na problem rewindykacji po 1921 r. polskich materiałów
kartograficznych znajduj~lcych się na terenie Rosji Radzieckiej.
Dr h:lb. Waldemar Rezmer (Toruń) zaprezentował działalność służby geo- graficznej Wojska Polskiego w kampanii 1939 r. W okresie międzywojennym WlG
wydał stosunkowo duże nakłady lllap taktycznych i operacyjnych. Niestety we
wrześniu 1939 r. oddziary polskie z powodu braku map zmuszone były poruszać się w terenie ślepo lub korzysrać z informacji miejscowej ludności, a przyczyn tego szukać należy w wadliwej dystrybucji map na szczeblu operacyjnym oraz nie dostosowania się do wojennych w~lrunków pr~lcy WIG.
Podsumowania obrad dokonał prof. S. Alexetndrowicz podkreślaj;[c znacze- nie poznawcze wygłoszonych referatów, a rakże zwracając uwagę na obopólne
korzyści, jakie może przynieść współpraca pomiędzy hisrorykami uczełni cywil- nych a kartografami wojskowymi, operującymi najnowocześniejszymi metodanii przy sporządzaniu map i planów.
Konferencji towarzyszyły czrery ważne wyswwy zorganizowane w Toruniu i Gcbr1sku. Bardzo interesuj:[ce ekspozycje przygorowane przez pracowników Muzeum Okręgowego w Toruniu przedsrawi:lb "Cymelia kartograficzne w zbiorach roruńskich (XVI-XX w.)" zebrane w kilku działach: atlasy świata, mapy Europy orn globusy Ziemi i nieba; mapy ziem polskich ze szczególnym
uwzględnieniem dzielnic północnych; plany miast· i bitew; plany wsi; plany Wisły;
widoki Torunia; dokumenLy dotycz~ce historii l1li~lsta. Wśród ok. 130 eksponatów
obejrzeć można było m.in. Atlas świata Gerarda Mercatora wydany w 1595 r. oraz
160 Dorota Michaluk
jego globus nieba z 1551 r., "Liber Chronicarum" Hartmanna Sched la z 1493 r., z
map~! Europy środkowo-wschodniej, na której po raz pierwszy zaznaczono ziemie polskie, ponadto mapy autorstwa Huberta Jaillot z (XVII-XVIII w.), Johanna Friedricha Enderscha (XVIII w.), Giovanniego Antonio Rizzi Zannoniego
(II pol. XVIII w.). Szczególną uwagę zwracał czterotomowy atlas z II pol. XVIII w. Jana Jakuba Haselau kolekcjonera planów miast i bitew, widoki i plany Torunia z różnych lat.
W Wyższej Szkole Oficerskiej przygotowano wystawę pt. "75 lat Odrodzonej polskiej Kartografii wojskowej 1919-1994" zaprezentowaną w kilku działach.
Część I stanowiły mapy państw zaborczych, służące jako wzorce dla polskiej kartografii wojskowej (mapy austriackie wydane przez Milit:.irgeographisches Institut, mapy rosyjskie wydJne przez Wojenno - Topograficzeskij Oddzieł - Piotrogród, mJpy niemieckie wydane przez Kartographische Abteilung d. Kg1.
Preuss. LJndesaufnahme. W części II pokazano dorobek WIG-u w okresie
międzywojennym (m.in. mapy topograficzne w skali 1:100000, unikalną mapę
fotogrametryczną RJbki i okolic, 1:10 000, prace wykonane przez oficerów WIG w ramach wypraw na Spitsbergen w 1934 r. Uwagę przyciągała makieta plasty- czna terenu bitwy o Monte Cassino. Zaprezentowana została także działalność
WIG-u w Edynburgu, 12 kompanii geograficznej 2 Korpusu Polskiego i "Schro- niska" -służby geograficznej AK.
Wiele miejsca poświęcono przedstawieniu powojennych wydawnictw Służ
by Topograficznej WP, a także ekspozycji pomiarowego sprzętu topograficznego i geodezyjnego.
Uczestnicy konferencji mieli też niepowtarzalną okazję obejrzenia unikal- nych map i planów przechowywanych w zbiorach Biblioteki PAN w Gdańsku oraz w Archiwum Państwowym w Gdańsku, gdzie zaprezentowano przede wszystkim mapy i plany Gdańska i Żuław Wiślanych z różnych lar.
