Realizacja normatywnego nauczania w życiu "kościoła łomżyńskiego" od jego erygowania do 1962 roku

S tudia T eologiczne B iał., D roh., Łom .

14(1996)

REALIZACJA NORMATYWNEGO NAUCZANIA

W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOMŻYŃSKIEGO” OD

JEGO ERYGOWANIA DO 1962 ROKU»

Treść: Wstęp; I. Praxis nauczania w diecezji; II. Celebracja sakramentów świętych w praktyce parafialnej; III. Sprawowanie sakramentaliów i kult świętych; IV. Wnioski duszpasterskie.

W S T Ę P

Po p rzedstaw ieniu n au c zan ia1, ja k ie było p row ad zon e p rzez pasterzy w K ościele ło m ży ń sk im , o sak ram en tach , sak ra m e n ta lia c h , k u lcie św ięty ch i form ach p rzepow iadania Słow a B ożego, naśw ietlim y w obecnym artykule stronę realizacyjną. C hcem y w nim odpow iedzieć na pytanie ja k im echem odbiło się „in p ra x is” n au c zan ie p ierw szy ch liturgów k o ścio ła ło m ży ń sk ieg o w życiu diecezji.

Ź ró d łam i, które po zw o liły nam na p rzep ro w a d zen ie analizy są: ak ta i protokoły w izytacji pasterskich, dziekańskich; relacje z ko nferen cji dekanal- nych, k tóre odbyw ały się w poszczególnych dekanatach d iecezji łom żyńskiej, jak też b iu le ty n y z k o n g reg acji d z iek a ń sk ich o d b y w a ją c y c h się w Ł om ży. O ddzielną grupę akt, obrazujących pew ne w ycinki życia parafialneg o, stano w ią księgi parafialne: chrztu, m ałżeńskie, zgonu, o głoszeń d uszpastersk ich i kron ik parafialnych.

KS. K O N S T A N T Y J A N P R U S Z Y Ń S K I

1 N a u c z a n ie b is k u p ó w w d ie c e z ji z o s ta ło p rz e d s ta w io n e w a rty k u le : K . P r u s z y ń s k i,

C eleb ra cja ta je m n ic y c h rze śc ija ń s k ie j w n a u c za n iu K o śc io ła Ł o m ży ń sk ie g o w la ta c h 1 9 2 5 -1 9 6 2 ,

Studia T eo lo g icz n e B iał., D roh., Ł om . 13/1995/, 157-192.

I. PR A X IS N A U C Z A N IA W D IE C E Z JI

P rzekaz wiary, to nie tylko k atechizacja w form ie lekcji p ro w ad zo n y ch w p okoleniu ob jętym n au czan iem szkolnym . To też głoszenie S łow a B o żeg o w form ie kazań, hom ilii, prow adzen ie konferen cji w ram ach spotkań du szp aster­ skich dekanalnych i ogólno d iecezjalnych, nauk rek o lekcy jnych, m isyjn ych i w ydarzeń, które up om in ają się o przekaz S łow a B ożego w życiu parafii. C zy te form y były realizo w ane w życiu parafialnym ?

N a tak postaw ione pytanie, po przestudiow aniu dokum entów p arafialnych, o dpow ied ź je st pozy tyw na. P rezentując p rakty kę przep o w iad an ia tego Słow a, na w stępie trzeba pow iedzieć, że głoszenie p om ag ało w „lepszym p ojm ow aniu: obrzędów , dogm atów i łaski, z którym i w ierni spotykali się na każdej M szy św. i gdy uczestn iczyli w sak ram en tach ”2

P rzekaz n au czan ia posiadał o kreślo ną strukturę. N ajpierw zapo znaw an i z nią byli dziekani i d uszp asterze p racujący w parafiach. O ni zaś inform ow ali później w iern ych w sw oich placów kach duszpasterskich, w parafiach.

P rzek az nauczania w stosunku do duszp asterzy realizow any był n ajcz ę­ ściej na kongregacji dziekańskiej i konferencjach dekanalnych. Z aró w n o jed n a, ja k i druga form a d ziałania m iała na celu w spólne spotkanie, zg ro m ad zen ie się w celu p rzy jęcia now ych inform acji i p rzek azan ia ich w iernym w parafiach. R ó żn ica w tych spotkaniach polegała na tym , że na ko n g reg ację p rzybyw ali dziekani lub ich delegaci z po szczególnych d ekanatów całej diecezji. K o n g re­ gacja dziekanów od byw ała się najczęściej je d e n raz w roku. N ato m iast k o n fe ­ ren cja dekanalna sw oim zasięgiem o bejm o w ała p o szczególn e dekan aty i tu g ro ­ m adzili się duszpasterze pracujący tylko w je d n y m dekanacie. Tych konferencji z reguły w ciągu roku było znacznie w ięcej. Ich liczba w ahała się od 4 do 6, a naw et w p rzypadk u dekanatu łom żyńskiego, do ch o d ziła do 10. N ajczęstszy m m iejscem spotkania podczas konferencji były w yb ieran e parafie k on dekanalne.

K o ng regacja dziekańska, oprócz sam ych dziekanów , g ro m ad ziła cz ło n ­ ków K apituły K atedralnej, K olegiackiej i pro feso ró w S em in arium N iższeg o i W yższego.

P rz e b ie g ta k ie g o s p o tk a n ia u k ła d a ł się w o k re ś lo n y c h ra m a c h . N a w yznaczony w cześniejszym anonsem dzień zaproszeni zb ierali się o godz. 900 w K atedrze na w spólne nabożeństw o. Po nim , o godz. IO00, w szyscy udaw ali się do S em inarium na posiedzenie. Z aczy nało się ono og ólnym w p ro w ad ze­ niem , w trakcie którego były relacjon ow ane najczęściej trzy referaty o o k reślo ­ nej tem atyce. W końcow ej fazie tej ko ngregacji duchow ni byli zapo znaw an i z b ie ż ą c y m i s p ra w a m i d ie c e z ji. C a łe sp o tk a n ie b y ło k o ń c z o n e m o d litw ą i o dśpiew aniem Te D e u m 3.

T em atyka tych spotkań była różna, w zależności od spraw, ja k ie nurtow ały 2 P ro to k ó ł z k o n fe re n c ji d e k an a ln e j nr 4 z roku 1936. n r 6, A r-W m .

' In fo rm a c ja o K o n g reg acji Ks. D z iek an ó w w Ł o m ż y z d n ia 27. 04. 1932, R U K Ł 1932 n r 3, 5 6-57.

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” w danych latach K ościół: pow szechny, polski i diecezjalny. Np. w roku 1935 na k o n g re g acji d ziek ań sk iej były p rz ed staw io n e n astęp u ją ce tem aty: S p o so b y prow adzenia i ożyw ienia Stow arzyszeń należących do Akcji K atolickiej; Przepisy praw ne dla Stow arzyszeń A kcji K atolickiej; Sposoby o rgan izo w an ia kolpo rtażu pism i książek k ato lickich4. W innych latach tem aty były różne5.

D rugi rów norzędny rodzaj to k onferencja dekanalna. O d b y w ała się ona, jak to ju ż zo stało za zn ac zo n e, w ob ręb ie d ek an atu . K a p ła n i zb ierali się w w yznaczonej w cześniej parafii w godzinach porannych. Po m odlitw ie w k o ­ ściele w szy scy przech o d zili na p lebanię. Tu był w y g łaszan y je d e n lub d w a referaty na w cześniej ustalony tem at z zakresu teologii m oralnej lub p raw a i liturgiki. Np. w 1938 roku tem aty były brane z uchw ał Synodu P len arn ego w C zęstochow ie (1937): Tytuły kościoła, tytuły ołtarza i obraz w ołtarzu; Z asady m oralnego życia publicznego; U nia K ościołów w Polsce6. B yły też i inne tem aty7. P raktykę głoszenia kazań w parafiach m ożem y w ykazać na p o dstaw ie in ­ form acji, ja k ie za w arte były w p ro to k o łac h p o w iz y ta c y jn y c h p a ste rsk ic h i dziekańsk ich8. N atom iast co do sam ego form ow ania tem atów kazań m ieliśm y m o ż liw o ść o d w o ła n ia się do p o z o s ta w io n y c h w s z e re g u p a ra fii sp is ó w inform ujących o tym , co było w danym roku w parafii brane ja k o w ykład w iary 9. Tematy kazań o zasięgu diecezjalnym były przedstaw iane w zw iązku z kolejnym i latam i W ielkiej N ow enny w program ie duszpasterskim u zasad-niający m je g o podjęcie i w yznaczającym tryb pracy w parafii w ciągu całego ro k u 10.

S tudiując dokum enty, w których były spisy tem atów kazań m o żn a było zauw ażyć, że pod w zględem treści dzieliły się one na dw ie kategorie: k atec h i­ zm owe, i drugie, stanow iące nauczanie ukierun kow ane na liturgię, tzn.: sw oją treścią n aw iązy w ały do tłu m aczen ia w iernym praw d zw iązan y ch z liturgią,

4 S p ra w o z d an ie z k o n g reg acji K s. d z ie k an ó w w Ł o m ży z 3 i 4 .07. 1935, R U K Ł 1935 n r 8, 79-103.

3 W roku 1929 tem aty k o n fe re n c ji b rz m iały : 1. K a to lic ka d zia ła ln o ś ć i d o b r o c z y n n o ś ć , 2. A rc yb ra ctw a M a tek C h rz eś cija ń sk ic h , 3. O za g ro żen ia ch A k. K at. R U K Ł 1929 n r 6, 6 2 -8 7 ; W ro-ku 1931 tem a ty : 1 .A k. Kat. j e j p ro g r a m , 2. N a u cza n ie w szko ła ch i w izy to w a n ie n a u c zy c ie li, 3.

P rzepisy p r a w a p a ń stw o w e g o co do m a łże ń stw a , R U K Ł 6 /1 9 3 1 /. 147-187; W ro k u 1932 tem aty

konferencji byly: 1. Z n a c ze n ie liturgii w życiu K o śc io ła . 2. O żyw ien ie u cze stn ic tw a sta rs zy c h i

m ło d zieży na n a b o że ń stw a c h , 3. P ro w a d ze n ie ra c h u n ko w ych k sią g p a ra fia ln y c h , R U K Ł 1932 nr

8 ,1 3 1 -1 5 6 ;

6 T em aty k o n feren cji d e ka n a ln yc h , R U K Ł 1938 nr 1 1 .2 1 0 .

7 W 1935 ro k u tem aty d o refe rató w n a cały rok: G rzech y cudze, ich za się g i zw a lcza n ie,

b ło g o sła w ie n ie m ałżeństw . P o d p a la n ie sw o je j w ła sn o śc i i restytucja, O d p u sty p a r a fia ln e sp o só b ich o d p ra w ia n ia w ady i zalety. W zorow e u rzą d ze n ie c m en ta rza g rzeb a ln eg o , O ję z y k u liturgii. U dzielanie sa kra m en tó w . P rze strzeg a n ie z a s a d litu rg iczn ych i sz tu k i w rzeźb a ch i o b ra za ch k o ś ­ cielnych, R U K Ł 1934 nr 12, 179.

8 P ro to k ó ł z 1956, n r 7, A rW m . 9 T em aty k a za ń w 1953, nr 6, A rŁ a.

10 P ro g ram D u szp a stersk i i ro zk ład tem ató w kazań w IV roku W ielk iej N o w en n y : R oku m ałżeństw a k ato lick ieg o , R U K Ł 1960 n r 4, 58-100.

św iętam i, czy m o raliza to rsk ie11. N auczanie w postaci k azań k atechizm ow ych m iało na celu p rzypom nienie poszczególnych praw d k atech izm o w ych , które były rozpatryw an e w cyklu ro c zn y m 12.

W dokum encie w izy tacyjnym zaw arte je s t p y tan ie odn oszące się do M szy św.: C zy b y ło g ło sz o n e k a z a n ie i k ie d y ? 13 O d p o w ie d z i tu p rz e d s ta w io n e stw ierdzały, że kazanie było głoszone na każdej M szy św. niedzielnej. T rzeb a tu zaznaczyć, że w e w szystkich parafiach diecezji b yło to realizow ane.

N ieco w ięcej rozbieżności w odpow iedziach d ostarczyło następn e py tanie zw iązan e z um iejsco w ien iem kazania w trakcie trw an ia M szy św. W o d p o w ie­ dziach udzielanych p rzez duszpasterzy padały sform ułow ania, że: k azan ie je s t głoszone w środku M szy św. przed C redo, czy też inne, m ó w iące o tym , że po za k o ń czo n ej M szy św. k ap łan u b rany w strój litu rg ic zn y w y c h o d zi i głosi k a z a n ie 14.

W życiu kościoła znane były i przeprow adzane m isje i rekolekcje. Św iadczą 0 tym inform acje w aktach w izytacyjnych przy p ytaniu o d ziałan ia czy n io n e w parafiach w k ierunku pod n o szen ia w nich poziom u religijnego. O dpo w iedzi, jak ie były podaw ane, zw racały uw agę na rekolekcje w ielkopostne, które w parafii trw ają trzy dni, czy też organizow ane co dziesięć lat w parafiach m isje, które p o d noszą religijność w ie rn y c h 15.

Z w rócim y u w ag ę na katechezę, k tóra w życiu p arafialn y m najczęściej k ojarzy się z nauczaniem dziatw y w form ie lekcji. K atechezą m o żna b yło n a­ zw ać k ażde nauczanie, k tó re służyło przypom n ien iu zadań, ja k ie stoją przed w ierny m i w zględem tajem nicy K ościoła i P raw dy O bjaw ionej.

N a spotkaniu księży z dekanatu W ysokie M azo w ieckie w 1939 roku zo ­ stał p rzedstaw iony pro jek t katechizacji dzieci i m łodzieży. S posób realizacji jej 1 przedstaw ienie najbardziej adekw atnych form katechezy o d p o w iad a ją cej,,danej ch w ili” w życiu p a ra fii16. W tym referacie p relegen t zaznaczył, że p ozb aw ien ie dzieci katechezy, czy to p rze z usunięcie ze szko ły duszpasterzy, czy p rze z z li­ kw idow anie kaplic w iejskich, zm usza duszpasterzy do szu kan ia now ych sp o so ­

11 W ygłoszone tem a ty w trzec im R o ku W ielkiej N o w e n n y 1959, K się g a w y g ło s zo n y c h ka za ń

1 9 5 5 -1 9 6 0 , n r 9, A rK o.

12 P rzy k ład o g ó ln y ch z a g ad n ień tem ató w kazań k a te ch izm o w y ch : S a k ra m e n ty św ięte, Łaska,

S a k ra m e n ta lia w p a r a fii Ł a p y z 1949 roku; i z 1951 roku, Ł apy, P o rzą d e k n a b o że ń stw i tem a ty ka za ń w k o śc ie le p a ra fia ln y m w Ł a p a c h o d 1 9 4 7 -1 9 5 4 , n r 6, A rŁ a.

13 Por. F o rm u la rz w izy ta c ji bisku p iej. P yta n ie o d n o śn ie M szy św. . Ł ap y 1938, A k. w iz. 1938, n r 26, A rŁ m .

14 P arafii, w k tó ry ch k a za n ie b y ło g ło szo n e w s'rodku M szy św. (p o E w an g elii a p rz ed C red o ) b y ło sto su n k o w o w ięcej an iż eli tych, w któ ry ch k a za n ie b y ło g ło sz o n e po sk o ń czo n ej celeb rze. K a za n ia b y ły g ło sz o n e w s'rodku M szy św., np.: Ak. w iz 1932, S pL it. par. A n d rz eje w o , n r 1, A rŁ m ; A k. w iz. 1953, S pL it. par. A ugustów , n r 2, A rŁ m ; A k. w iz. 1932. S pL it. par. K u c zy n , nr 22, A rŁ m ; Ak. w iz. 1957, n r 54, A rŁ m .; K azan ia g ło sz o n e n a k o ń cu M szy s;w., np.: A k. wiz. 1938, S pL it. par. S okoły, n r 40, A rŁ m ; Ak. w iz. 1938, S pL it. par. T y kocin, nr 4 8 , A rŁ m .

15 Por. A k. w iz. 1956, S pL it. par. R zekuń, n r 38, A k. w iz. 1931, S pL it. par. C z erw in , n r 7. A rŁ m .; A k. w iz. 1936. S pL it. par. O stro łę k a, n r 30, A rŁ m .

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” bów, aby dzieciom P raw dy B oże przekazyw a ć. Z dyskusji, ja k zaznaczył p ro w a ­ dzący to spotkanie, w yciągnięto w nioski, które p om ogły o d po w iad ający m za przekaz n auczania B ożego w śród dziatw y znaleźć konkretne ro zw iązan ia. D o ­ tyczyły one zapoznania się z ró żnego rodzaju m ożliw o ścią p ro w ad zen ia k a te ­ chezy czy to w szkołach, czy też w specjalnych pom ieszczeniach zn ajd ujących się przy kościołach. Ta m ożliw ość to k atechizacja w ram ach: n iedzieln eg o n au ­ czania, katechizacji w akacyjnej, katechizacji dom ow ej. B yły one spo ty kan e w życiu parafialnym i realizow ane p rzez katechetów i duszpasterzy.

N ie d z ie ln e n a u c z a n ie k atechizm ow e było rozpow szech n io n e w tych p a­ rafiach, gdzie dzieci i m łodzież nie u częszczała do szkoły, gdzie brak o w ało duszpasterzy do prow adzenia zajęć w szkołach. S zczeg óln ie w okresie p o w o ­ jennym , kiedy oblicze szko ln ictw a się zm ienia. D uszpasterze zm uszeni byli ta ­ kim stanem rzeczy do p row adzenia lekcji religii w kościołach, kaplicach. Takie n a u c z a n ie n a jc z ę ś c ie j b y ło p rz e p ro w a d z a n e po ra n n e j M s z y św. D z ie c i przychodziły na tę M szę św. i brały w niej udział przez recytację, śpiew, słuchanie Ew angelii. Po M szy św. m ają naukę religii, która trw a 4 5 m inut. W p rzypadku jednego kapłana zaraz po M szy św. dziećm i zajm ow ał się o rg an ista ucząc je śpiewu. Tego rodzaju k atecheza daw ała m ożliw ość p rzek azu w iększej ilości m a te ria łu k a te c h e ty c z n e g o . B y ło to d o b ry m d o p in g ie m d o z w ię k s z e n ia frekw encji d zieci i m ło d zieży w cz y n n y m u c z e stn ic tw ie w e M szy św iętej parafialnej.

K o le jn y ro d z a j k a te c h e z y p ro w a d z o n e j w p a r a f ia c h to k a t e c h e z a w a k a c y jn a , która najczęściej o b ejm ow ała te dzieci, które je sz c z e nie b yły u I- ej K om unii św. , a w danym roku m iały przy stąpić do N iej. N auczanie w tej form ie zam ykało się w dw u letnim cyklu. Taki status m iał p ozw olić każdem u dziecku opanow ać m ateriał k atechetyczny przyg otow an y ja k o m inim u m p o ­ trzebne do p rzystąp ien ia do P ierw szej K om unii Sw. B y ła też p rakty ka, ja k z a ­ znaczają biorący udział w dyskusji, że dziecko zdolniejsze i relig ijn ie dobrze w ychow ane, system atycznie uczęszczające na katechezę przez rok m o gło być d o p u sz c z o n e w c z e śn ie j do I-ej K o m u n ii Św. P o o d b y c iu je d n e g o k u rs u w akacyjnego obejm u jącego m inim um 60 -75 godzin lekcyjnych. N ato m iast w tej kw estii co do dzieci starszych i m łodzieży zostało w y pu nk tow an e, że nie należy przeryw ać pracy w przekazyw aniu praw d objaw ionych w szystkim , którzy już przystąpili do I-ej K om unii Sw. Takie spotkania katech ety czne p od n o szą poziom ich wiary.

L aicyzacja szkoły i coraz częstsze w ypieranie katechezy z ży cia szk o ln e­ go dom agało się szukania now ych m ożliw ości w kontakcie dzieci z praw dam i W iary w sposób najbardziej optym alny. D latego w działalności duszpastersk iej zw rócono uw agę na rodzinę i dom rodzinny, który stał się k o leb k ą katech ezy rodzinnej. W takim działaniu w parafiach zaczynają się coraz m ocniej uaktyw niać działania w kierunku zainicjow ania i rozw oju katech ez dom ow ych. To b y ła czynność w ynikająca z potrzeby chw ili, w której znalazło się p rzek azy w an ie nauczania, czyli katecheza. By ta k a te c h e z a d o m o w a przy no siła ja k najw iększe

korzyści tym , ku którym byia kierow ana, i rod zice m ogli ją zrealizo w ać, k ażda ro d zin a zo stała zobo w iązan a do p o siad ania katechizm u. G ro n au czan ia było realizo w an e w dom u. P olegała na tym , że P raw dy W iary były u trw alane przez po w tarzan ie tego, co d ziecko w cześniej usłyszało w kościele ja k i nauki k a te ­ chizm ow ej przekazanej p rzez rodziców . D o p rzep ro w adzen ia takich k atech ez były pom ocne nab o żeń stw a m ajow e, czerw cow e, czy październ ik ow e. C o n ie ­ dziela, po M szy Św., odbyw ały się spotkania rodzicó w z d u szp asterzam i, w trakcie których p o d aw an e były i n aśw ietlane poszczególne tem aty P raw d W ia­ ry. Po pow rocie do dom u dzieci w raz z rodzicam i przez p ew ien czas (w za le ż­ ności od częstotliw ości spotkań: dnia, tygodnia) po w tarzały w szystko, co było im przedstaw iane. Tym sam ym te tem aty dzieci p rzy sw ajały sobie. K atecheza dom ow a o prócz tego, że angażow ała dzieci i m łodzież, to w sposób p ozytyw ny u b o g a c a ł a r o d z ic ó w w r o z b u d o w y w a n i u s w o je g o p o z io m u w ia r y i sam okształceniu na tem aty religijne.

W iele m iejsca w życiu parafii zajm ow ała katech eza p rzy g o to w u jąca dzieci do P ierw szej K om u n ii Św. i spow iedzi. In fo rm acji takich d o starc zy ły nam a d n o ta c je , k tó re z o s ta ły z a m ie s z c z o n e w p ro to k o ła c h d z ie k a ń s k ic h . N a p ostaw io n e tam pytanie: Jak długo trw a nauczanie dzieci do I-ej K om unii św ię­ tej i spow iedzi? N ajczęstszym pojaw iającym się stw ierdzen iem było, że trw a ono dw a lata. B yły i inne m ów iące, że całe przygotow anie trw ało rok, czy półtora roku. Np.: w p arafii D ąbró w ka K ościelna p robo szcz zaznaczył, że p rz y g o to w u ­ je dzieci do sakram entów I-ej K om unii św. przez dw a lata. K oń cow y m etapem tego przygotow ania je s t u dzielenie dziatw ie sakram entu K om unii Ś w .17 P odobne zd ania m o żna było spotkać w w iełu aktach parafialnych: K uczyn, Piekuty, Łapy, R aczki, W ysokie M az o w ieck ie18. W niektórych parafiach, szczególnie na terenie suw alszczyzny, w doku m entach p arafialny ch je st adn o tacja mówdąca, że do sakram entu E ucharystii w dniu I-ej K om unii Św. przy stęp u ją te dzieci, które były p rzyg o to w y w an e na katechezach w ram ach nau czan ia w szkole, a także p rzez katechezy w akacyjne np. W igry, W iżajny, Je le n ie w o 19.

K atechezą objete zostały w szystkie dzieci w parafii. T akie stw ierdzenie zostało o dn oto w ane w aktach parafialnych praw ie w szystkich placó w ek d iece­ zji. W niektórych odnajdujem y notatkę stw ierdzającą, że p ojaw iły się pew ne problem y: duża odległość od kościoła, m ała ilość szkół i słaba k om u n ik acja, i dlateg o katech izacja je st utrudniona. P rzeciw działan iem w tej d ziedzinie było b u dow anie kaplic w w ioskach bardziej odległych od kościoła. W tych k ap li­ cach p o w in n i kapłani raz na tydzień o d p ra w ia ć krótkie n a b o żeństw o i p ro w a ­ d zić naukę katechezy. P ożądane jest, aby byli o becni rów nież rodzice. N a to ­ m ia st w każdą niedzielę kaplani głoszą tam kazanie i p o d a ją słu cha czom pytania

17 A k ta p ro to k o łó w : D ą b ro w a W ielk a, Ja b io ń , H o d y szew o 1957, A k ta w iz y ta cji d z ie k a ń ­ skich 1 9 5 0-1960, n r 4, A rW m .

18 A k ta p ro to k ó łó w : K u c zy n 1959, P iek u ty 1950, nr 4, A rW m .

W y p o w ied ź ks. p ro b o sz c z a o d n o to w a n a w o g ło sz en iac h z 1959 ro k u , K sięg a ogło szeń lata 1957-1960, n r 1, A rW ż.

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” katechizm ow e i odpow iedzi, które m ają d opom óc w przep ro w a d zen iu katechezy dom ow ej20.

W życiu p arafialnym m łodzież pozaszko lna też została objęta nauczaniem . C zyniono to często w parafiach przez p row adzenie stow arzyszeń ku lturalno - ośw iato w y ch . Z a ję c ia tak ie o d b y w a ły się po d w ie g o d zin y ty g o d n io w o w budynku przy parafiach. Tu spotykała się m łodzież z d u szp asterzam i, którzy p rz e k a z y w a li je j s y s te m a ty c z n y w y k ła d w ia ry . To d z ia ła n ie n ie z o s ta ło zaakceptow ane i po kilku latach przestała istnieć ta form a nau czan ia21.

W ciągłym rozw ijaniu i p oszukiw aniu now ych m ożliw o ści p rzek azy w an ia praw d w iary w ie rn y m p o ja w iła się p o latac h p ię ć d z ie sią ty c h s p o so b n o ść korzystania z czasopism , książek katolickich oraz m ożliw o ść czytania i słu ch a­ nia P ism a Ś w iętego w grupach lub indyw idualnie. O takim działaniu w sp o ­ m niane zostało w parafii Łapy, w k siędze o głoszeń z 1956 ro k u 22. A d no tacja z kolejnej parafii zaznacza, że praw dy w iary są p rz ekazyw an e o prócz trad y c y j­ nych form przez czasopism a kato lick ie23.

D o faktów potw ierdzających, że k atechizacja w p arafiach by ła p ro w a d zo ­ na z a lic zy ć m o żn a p o z y ty w n ą o d p o w ied ź na p y tan ie, k tó re b y ło staw ian e każdem u proboszczow i. Z aw arte ono było w form ularzu akt w izytacyjnych: Czy istnieją szkoły, w których się katechizuje? Jak potw ierd zają to p rz ean a liz o ­ wane dokum enty, od p o w ied ź tw ierdzącą: „tak ” dali p ro b o sz czo w ie w 75% parafii. Pojaw iały się też stw ierdzenia, że takiego nauczania nie m a, lecz czynione ono je st w k o ściele24.

II. C E L E B R A C JA S A K R A M E N T Ó W Ś W IĘ T Y C H W P R A K T Y C E K O Ś C IO Ł A Ł O M Ż Y Ń S K IE G O .

P y tam y w tym ro z d ziale ja k było re alizo w an e n au czan ie n o rm aty w n e biskupów łom żyńskich o sakram entach w d uszpasterstw ie parafialnym .

1. S a k r a m e n ty w ta je m n ic z e n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o

S praw ow anie sakram entu chrztu św na przełom ie X IX i X X w ieku w Polsce odbyw ało się, od stro n y w y k o n a w c z e j, z g o d n ie z n o rm a m i, ja k ie z o sta ły

20 Por. P ro to k ó ł z 1952, n r 7, A rW m . 21 P ro to k ó ł z 1952. n r 7, A rW m .

22 W p a r a fii n a sz ej sq czyta n e cza so p ism a ka to lickie, które p o z w a la ją p o z n a w a ć ta jem n ice

wiary i są p ię k n ą k a tech ezą d o m o w ą . L apy, C z y ta n e k siążk i 1946, K się g a o g ło sz e ń p a ra fialn y c h

w ia ta c h 1 9 3 5-1946, n r 4, A rŁ a. 21 P ro to k ó ł z 1959, n r 7, A rW m .

24Ak. w iz. 1 9 3 8 ,n r 40, A rŁ m ; A k. w iz. 1931, A k ta u rz ęd o w e 1 9 3 0-1935, nr 1, A rP k .; A k. w'z. 1935, n r 39, A rŁ m .; Ak. w iz. 1950, S pL it. par. O stró w M a z o w iec k a , n r 31, A rŁ m .; Ak. w iz. '9 6 1 , n r 26, A rL m .

p rzed staw ione w ry tuale p iotrkow skim ja k też i w p rzyp om nieniach b isk u p ich 25. W niniejszej części tego rozdziału przedstaw im y ja k w yg ląd ała realizacja tego sakram entu w parafiach K ościoła łom żyńskiego.

W aktach w izytacji p asterskich i dziekańskich znajdu ją się py tan ia o d n o ­ śnie sakram entu chrztu św iętego: C zy w parafii je st udzielany sak ram en t chrztu św., gdzie je st udzielany, w jak im w ieku dzieci p rzy jm ują ten sakram ent, czy w ierni inform ow ani są o tzw. chrzcie z w ody ? Są też p ytan ia co do strony for­ m alnej, zw iązanej z chrztem : czy je st chrzcielnica, gdzie się znajduje, gd zie są p rz echow yw ane oleje św ięte?

Z od pow iedzi, ja k ie zostały tam odn otow an e m ożn a w n iosk ow ać, że w w iększości duszpasterze potw ierdzali tylko fakt, że ten sakram ent je st udzielany w p arafiac h d iecezji łom żyńskiej. N a jczęstszy m m iejscem sza fo w a n ia tego sak ram en tu je s t K o śc ió ł26. W w y jątk o w y c h sy tu acja ch u d ziela n o c h rz tu w dom ach u ro d zen ia dziecka lub w kaplicach pryw atnych, np: w sp o m in a o tym adnotacja, która była uczy n io n a przy chrzcie d zieck a w p arafii Jelen ie w o 27. P ow odem , który w ym ieniany był w księgach chrztu, tłum aczącym takie działanie d u szp astersk ie, o p ró cz racji zdrow otnych, był brak m o żliw o ści d o tarc ia do K ościoła z racji zim na i dużych odległości do K ościoła parafialn ego . W okresie w ojennym /1 9 3 9 -1945/ sytuacja polityczna, w której znajdow ał się K ościół była tr u d n a . D z ia ła n ia n ie p r z y ja c ie la n ie w p ły w a ły p o z y ty w n ie n a ro z w ó j d u szp a ste rstw a w p arafiach dotk niętych d ziałaniam i w ojenn ym i. N iszczo n o w szelkie p rzejaw y polskości, a przy tym i ży cia religijnego. N ajczęściej w tym czasie chrzty były udzielane po tajem n ie28.

N a p ytanie o w iek dziecka, w którym je s t u dzielany sakram ent w aktach w izy tacyjnych była odpow iedź, że do chrztu p rzyno szon o dzieck o zaraz po urodzeniu, nie dłużej niż siedem dni. C hociaż i tu są pew ne ro zbieżn o ści, gdyż w niektórych parafiach po jaw iały się stw ierd zen ia m ów iące o prak tyce, że ten czas p rzedłużano do m iesiąca. W późniejszych latach p ra kty ko w ano udzielanie c h rz tu ty lk o p o d c z a s w ię k s z y c h u ro c z y s to ś c i k o ś c ie ln y c h , np.: B o ż e g o N arodzenia, W ielkanocy. Przesunięte zostało udzielanie chrztu z dni pow szednich na niedziele.

25 R itu ale sa c ra m en to ru m ac a lia ru m E cc le sia e c ae rem o n iaru m ex d e cre to sy n o d i P ro v in ­ cia lis P e tric o v ie n s ia ad u n ifo rm e m E cclesiaru m R egni P o lo n iae u su m re im p ere ssu m , C raco v iae 1892, 13-14; O p ró c z teg o ry tu ału , o k tó ry m w sp o m n ia n o tu, w 1929 ro k u b isk u p Ł u k o m sk i w z arz ąd z en iu sw o im z az n ac z y ł, że n ależy p rzy c z y n n o ściac h K o ścieln y ch u ż y w ać n o w e g o rytu ału , któ ry o p iera się w g łów nej m ierze o rytu ał rzy m sk i (P io trk o w sk i). T ylko zo stał n ieco z m o d y fik o ­ w an y i do w a ru n k ó w k o ście ln y ch ży cia w d iec ez jach p o lsk ich dosto so w an y . S t. Ł u k o m s k i, N ow y

rytuał., R U K Ł 1929 n r 3, 36-45.

26 Ak. w iz. 1953, n r 2, A rŁ m .; Ak. w iz. 1932 i 1957, n r 54, A rŁ m .; A k ta p o w iz y ta cy jn e 1935, n r 1, A rK o .; At. w iz. 1934, nr 29, A rŁ m .

27 D ziecku zo sta ł u d zie lo n y ch rze st w d o m u z ra cji c ię żk ie j ch o ro b y, Z roku 1935, K sięga c h rztu w p arafii 1 9 3 1-1935, n r 1, A rJl.

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” N a pytanie w aktach w izytacyjnych odnoszących się co do chrzcielnic)', gospodarze parafii o dpow iadali, że znajduje się ona w kościołach w szystkich parafii. N ato m iast co do m iejsca jej u sy tu o w an ia p o jaw iały się o d p o w ied zi zróżnicow ane. C h rzcielnica znajduje się przy ołtarzu g łó w ny m lub u m ieszc zo ­ na jest w kaplicy bocznej kościoła. O leje św ięte natom iast były p rz ech o w y w a­ ne w chrzcielnicy jeśli do tego by ła przy sto so w an a lub obok niej, w specjalnie do tego celu przygotow anej szafce.

Z p rzestudiow any ch ksiąg chrztu i adnotacji o sobow ych, ja k ie tam zostały zam ieszczone o każdym , kto przyjął chrzest, w yw niosko w ać m ożna, że sza fa­ rzem sakram entu najczęściej był p robo szcz parafii ( 1925-19.38l29. Po w ojnie (1949-1962), w rubryce: osobą ud zielająca sakram entu, było um ieszczan e dość często nazw isko w ikariusza-szafarza sakram entu30. S trona form alna, do tycząca prow adzenia księgi chrztu, należała w yłącznie do prob o szcza parafii. Ta księg a to jed en z najw ażniejszych dokum entów inform u jący ch o p rzynależn ości do kościoła osób, które przyjęły chrzest.

P rzedstaw iając stronę w y konaw czą w zakresie sakram entu chrztu w yp ad a podkreślić instytucję rodziców chrzestnych, która pow stała z funkcji poręczyciela i pom ocnika p odczas chrztu d zieck a31. A nonsują to księgi chrztu, kiedy przy przedstaw ianiu dziecka zostaje zaznaczone, że w chrzcie dziecka oprócz ro d z i­ ców d ziecka uczestniczyli też rodzice chrzestni32.

W diecezji łom żyńskiej, sto so w n ie do p an u jący ch zasad , p rzy chrzcie dziecka było obecnych zazw yczaj dw oje rodziców chrzestnych. P o w staw ały też p ew n e n ie śc isło śc i, o k tó ry ch w sp o m in a w ak tach p arafii p ro b o sz c z z K rasnyboru i D rozdow a, że w za le żn o ści od zam o ż n o ści i p o k re w ie ń stw a szlacheckiego była w ięk sza liczba chrzestnych przy d zieck u 33. Jednak w w ię k ­ szości parafii asystow ało tylko dw oje w czasie celebry chrztu. P rzeanalizo w an e księgi pozw oliły stw ierdzić, że chrzestnym i nie m ogły zostać te osoby, które nie ukończyły czternastego roku życia, a w późniejszych latach w iek ograniczano do osiem nastego roku. Np: gospod arz parafii Jam iny podaje, że w je g o parafii chrzestnym i m ogli być tylko ci, którzy ukończyli szesnasty rok życia. W parafii S tudzieniczna spo tk aliśm y notę, że do asy sto w a n ia przy ch rzcie m o g ą być dopuszczeni ci, którzy ukończyli siedem nasty rok życia. W p arafii W iżajny o rodzicach chrzestn ych pro b o szcz m ów ił, że m ogą zostać nim i tylko te osoby,

29 Por. A n d rz eje w o , K sięgi c h rztu z 1925-1 9 3 8 , nr 2, A rA n .; A u g u stó w , K sięgi c h rztu z 1949-1955, n r 4, A rA u.; K o ln o , K sięgi ch rztu z 1925-1930, nr 6, A rK o .; O s tro łę k a, K sięgi ch rztu z 1935-1943, nr 2, A rO a; G ra je w o K sięgi c h rz tu z 1959-1962, n r 3, A rG r.

30 Por. Z am b ró w , K sięgi ch rztó w 1950-1955, nr 5, A rZ a; N o w o g ró d , K sięgi c h rztó w z 1959- 1962, n r 3, A rN o ; M y szy n iec K sięgi ch rztó w 1945-1950, n r 1, A rM y ; Jam in y , K sięgi ch rztó w 1935-1939, n r 1, A rJa. 31 W. S c h e n k , L itu rg ia s a k ra m en tó w św., L u b lin 1962, cz 1, 40. 32 R itu a le s a c ra m e n to ru m , dz. cyt. , 14. ” P o r. K r a s n y b ó r , K sięg a c h rztó w z 1930-1939, nr 1, A rK r.; D ro z d o w a , K się g a ch rztó w z 1958-1962, n r 2, ArD r. 109

które u k o ńczyły osiem nasty rok ży cia34.

N ad aw an ie im ion to ko lejne św iadectw o in fo rm ujące nas o w ykonaw czej stronie chrztu. K ryteria, k tórym i kierow ano się w diecezji przy n adaw aniu im ion d zieciom były p o d o b n e ja k w innych częściach Polski. Z w yczaj pow szechn y nakazyw ał w ybierać to im ię, które dziecko „przyniosło sobie” w dzień urodzenia. W tej kw estii b y ła ró ż n a p rak ty k a35. P otw ierd za to p y tan ie o nad aw an ie im ion, ja k ie zn alazło się w aktach w izytacyjnych. W iększość p robo szczów zaznaczyła, że chrzczo ny m n adaw ano im iona chrześcijańskie, przed e w szy stkim takie, które p osiadali św ięci, których żyw oty m ożna było znaleźć i brać z nich przykład. G o spodarz parafii W igry ośw iadczył, że „ w m ojej parafii nie n ad aje się im ion p o gań skich, ale tylko chrześcijań sk ie”36. N adaw aniu im ion nie zaw sze to w a­ rzy szy ły te zw yczaje. P ojaw iały się i inne, k tóre w ypływ ały: z tradycji ro d z in ­ nej, kultu św iętego pan u jąceg o w danym regionie, osobistych u p o d o b ań czy też z p rzy p ad k u 37.

P rze stu d io w a n e księg i chrztu d ają nam m o żliw o ść stw ierd z en ia, że w k alen d ariu m im ion ud zielanych na chrzcie p ojaw iały się ju ż fu n k cjo n u jące i sp o p u lary zo w an e p rzez częstość ich p rz y b ie ran ia38. W o k resie po w o jen n y m przyjął się zw yczaj n adaw ania im ion słow iańskich, literackich i innych. Tym sam ym p o w ięk szy ła się lista im ion, ja k ie były n ad aw ane d ziecio m w czasie chrztu św ięteg o . D z ie ck o m iało zasad n iczo tyłk o je d n o im ię, w n iek tó ry ch p arafiach pojaw iał się zw yczaj daw ania d w o jg a im ion.

Z k siąg chrztu i statystyk, ja k ie duszpasterze parafii przed staw iali na za­ ko ń czen ie każd ego roku dow iedzieć się m o żn a było ja k a liczb a dzieci została ochrzczona. W tych d anych przed staw ian e były in fo rm acje o liczb ie dzieci, które p o ch od ziły ze zw iązk ów m ałżeńskich i p o zaślu b n y ch 39.

Z ch rztem d zieck a w iązała się liturgia zw an a w yw odem . C elem je j było p o d zięk o w an ie p rzez m atkę B ogu za szczęśliw e rozw iązanie. O b rzęd w yw odu ro zp o czy n ał się przy w ejściu do K ościoła. K apłan w stroju litu rg iczn ym udaw ał się do drzw i K ościo ła i klęczącej tam m atce po daw ał palącą się św iecę i kropił św ięc o n ą w odą. N a stę p n ie od m aw iał P salm 23 z an tyfon ą, p o d aw ał stu łę i w prow adzał m atkę przed ołtarz. Tu o dm aw iał m odlitw ę, w której p ro sił Boga

34 P rz y to cz o n e p rz y k ła d y zo stały o d n o to w an e: Jam in y , n r 1, A r-Ja.; S tu d z ie n ic z n a K sięga c h rztu z 1 9 5 5 -1 9 6 0 , n r 1, A rS t. T ykocin K sięg a c h rztó w z 1 9 4 5 -1 9 5 0 , n r 1, ArTy.

35 J. S. B y s tr o ń , D z ie je o b y c z a jó w w clawnej P o lsce X V I-X IX w iek, t. 2, W arsz aw a 1976, 76.

36 Por. P ło n k a K o ście ln a , K sięg a ch rztu 1 9 4 9-1954, n r 2, A rP k .; M y s zy n ie c, n r 1, A rM y.; T y k o cin , n r 1, ArTy.

37 B y stro ń , D zieje, 77.

38 D z iec i o c h rz c z o n e w k w ie tn iu o trz y m y w a ły n a jc zę śc iej im io n a W o jciech a, w m aju Jana, M a rii, w lis to p a d z ie A n d rzeja, w g ru d n iu B arbary, Ł u cji, A d a m a, S zczep an a. Por. J. B y s tr o ń ,

K się g a im ion w P o lsce u ży w a n ych . W arsza w a 1938, 31-36.

39 W p arafii Ł apy np.: w ro k u 1950 zo sta ło p o d an e, że c h rztu u d zie lo n o 6 0 d z ie cio m , w tym d w o jg a n ieślu b n y m . N a to m ia st w 1954 o c h rzc zo n o 75 d zieci w ty m n ieś lu b n y c h b y ło 4. K sięga o g ło sz eń łata 1 9 4 9 -1 9 5 5 , n r 5, A rŁ a.

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” przez p o średnictw o M atki B ożej o błogo sław ieństw o m atce i dziecku. O brzęd k o ń cz o n y b y ł p o n o w n y m p o k ro p ie n ie m i b ło g o s ła w ie ń s tw e m 40. Z w y c z a j w yw odu był prow adzony do II w ojny św iatow ej. Po o dzyskaniu p rzez P olskę w olności coraz rzadziej w K ościele ta m o dlitw a b y ła sto so w an a i na początk u lat sześćdziesiątych zn ik ła z liturgii chrztu dziecka.

W tej grupie sakram entów odpow iadających za w p ro w adzenie w życie chrześcijańskie znajduje się bierzm ow anie. P raktyka tego sakram entu by ła zn a­ na w diecezji. N ajczęściej był on udzielany w czasie w izytacji.

S zafarzem tego sakram entu był biskup. W aktach pow izytacyjnych czytamy, że K ościół z w ielką rado ścią oczekiw ał, kiedy p asterz diecezji m o cą apostolsk ą um acniał tych, którzy p rzystępow ali do sakram entu bierzm ow ania.

M iejscem , gdzie był on udzielany był K ościół parafialny. W m niejszych ośrodkach udzielano go raz na k ilk a lat (pięć lat), w w iększy ch od byw ało się to częściej. P raktykow an o też udzielanie sakram entu podczas w ielk ich u ro c zy sto ­ ści parafialn ych, jak: k o nsekracja K ościoła, ołtarza.

W aktach parafialn ych nie odnajdujem y dużo danych o p rak ty ce tego sa ­ kram entu. Jed ynie w niektórych dokum entach p arafialny ch są p ew n e w z m ian ­ ki. W parafii L ipsk pod hasłem w izytacja pasterska zostało odno to w an e, że w niedzielę zostan ie udzielony sakram ent b ierzm ow ania w dw óch turach: je d n a rano po S um ie P ontyfikalnej ro zp o czy nającej w izy tację p arafii, a dru g a po południu o godzinie 15°°. P odobną adnotację odnajdujem y w dokum entach parafii A ugustów 41. W 1962 roku biskup udzielił sakram entu bierzm o w an ia w iern ym w szystkich parafii dekanatu kolneńskiego. L iczba osób bierzm ow any ch p rz ed -staw iała się następująco:

p arafia P oryte bierzm ow anych było 434, p arafia Ł osew o b ierzm ow anych było 223, p arafia D obry las b ierzm ow anych było 180, parfia L em an bierzm ow anych było 164, p arafia Turośl bierzm ow anych było 456, p arafia L achow o bierzm ow anych było 498, p arafia K olno bierzm ow anych było 50042.

W akcie p o w izytacyjnym pro boszcz parafii L osew o odnotow ał, że biskup przed u dzielen iem sakram entu b ierzm ow ania w sw oim słow ie jesz c z e raz p o ­ wrócił do przedstaw ienia, czym je s t sakram ent b ierz m o w an ia43.

B ierzm ow anie ja k o sakram ent m iało liturgię ściśle o kreślo n ą p rzez p onty- fikał rzym ski. N ajczęściej udzielany on był po głów nej M szy św. w K ościele. Trzeba zaznaczyć, że litu rgia tego sakram entu nie b y ła tak znan a ja k inne, g dyż ten zn a k C hrystusow y d o ść rzadko był udzielan y na p ara fia ch . S ak ram en t E u ­ charystii w k o ściele łom żyńskim , tzn.: M sza św. ja k o centru m sp o tk an ia i życia

40 R itu a le sa c ra m en to ru m , dz. cyt. , 317-3 1 9 41 T am że, 320

42 A k ta w izy tacji d ek an atu z 1 9 6 0-1962, nr 7, A rK o. 43 A k ta w izy tacji p arafii Ł o sew o z 1962. nr 7, A rK o.

duszpasterskiego, parafialnego. W dalszej części nakreślim y ram y przyjm ow ania K om unii św iętej przez w iernych, uw ypu klim y p rak tyk ę I-ej kom unii św. i jej adap tacje w parafiach. W końcow ej części tego p unktu zastano w im y się nad praktyką, ja k a była cz yniona w diecezji w zględ em kultu euch ary styczneg o.

W św iadom ości życia w iernych sakram ent E ucharystii najczęściej kojarzył się z M szą św. B yła ona spraw ow ana w edług rytu try d en ck ieg o 44.

W aktach w izy tacyjnych tem u zagadnieniu p o św ięcon e było w iele pytań: C zy w e M szy św. w ystępuje przygo tow an ie, je s t odm aw iane C redo, p rz y jm o ­ w ana k o m u nia p rzez w iernych? O dpow iedzi, ja k ie były ud zielone najczęściej za w ęż o n e zo stały do n ied zieln ej M szy św. i m iały p o zy ty w n y o d d ź w ię k 45. A n aliza ich tw orzy p ew n ą całość co do M szy św iętej.

W protokołach z konferencji dekanalnej w W ysokim M azo w ieck im o d ­ najdujem y w y po w iedź zaznaczającą ja k ie pieśni były śpiew ane w czasie trw a­ nia M szy św. w p o szczegó ln e okresy roku, w uroczysto ści i św ięta. Np: W czasie B ożego N a rodzenia śpiew ano: na ro zpo częcie M szy Sw. W śród nocnej ciszy, na p rzy gotow anie darów (ofiarow anie) G dy się C hrystus rodzi, B ó g się rodzi, później A n io ł p a sterzo m m ó w ił, W żło b ie leży46.

C ałe życie p arafialne koncentrow ało się zasad niczo w okół n iedzieli. C en­ trum tego dnia stanow iła M sza Św ięta.

W diecezji na początku w porządku niedzielny m w p arafiach w iejskich była tylko je d n a M sza św. zw ana Sum ą, rozbudow ana w swojej treści i bogactw ie czynności: m o dlitw a pacierzow a, błogosław ień stw o w form ie p o św ięcen a ze­ branych na liturgii niedzielnej47. W placów kach m iejskich i o w iększym skupisku w ierny ch w n iedziele było spraw ow ane kilk a M szy św iętych. W latach p ięć­ dziesiątych i sześćdziesiątych p orządek niedzielny zm ienia się. O p ró cz trad y ­ cyjnej sum y p ojaw iły się inne M sze św.: W otyw a, P rym aria, S zkolna. Takich w iadom ości d ostarczają nam p rzeanalizo w an e akta w izytacyjne w parafiach. Np.: w G rajew ie p orządek n iedzielny był następujący, godz. 700 g od zin ki do N a jśw ię tsz e j M a ry ii P an n y lub ró ż a n ie c , o 9“' M sz a sw. p rz e z n a c z o n a na spo tkan ie z m ło d zieżą gim nazjalną, o 1100 przy g o to w an ie p row ad zące do Sumy i po p ołudn iu o 1500 nieszpory. W tej sam ej parafii, po siedm iu latach, układ n iedzielny był następujący:o godz 700 M sza św. P rym aria, o 800 różaniec, o 9“ M sza św. dzieci szkolnych, o IO00 w otyw a, o 1100 p rzyg oto w an ie i liturgia Sumy, po południu o 15°° nieszpory48. P odobne adnotacje przedstaw iło blisko 30 parafii. Tylko w niektórych punktach były ró żn ice49. W p arafii K olno je s t odnotow any

44 L u k o m s k i, L. p. 20. 01. 1928.

45 A k. w iz. 1951, S pL it. par. S zu m o w o , nr 46, A rŁ m .; At. w iz. 1930, i 1960, S p L it. par. B argłów , n r 4, A rŁ m .; A ug u stó w , n r 2, A rŁ m .; A k. w iz. 1951 i 1957, S pL it. par. W ąso sz, n r 50, A rŁ m .; Sejny, n r 39, A rŁ m .; Ak. w iz. 1932, S p L it. par. R o so c h a te , n r 36. A rŁ m .

46 W y so k ie M a z o w iec k ie , P ro to k ó ł z 1953, nr 7, A rW m . 48 G ra jew o , n r 13, A rŁ m .

49 R o so c h a te , nr 36, A rŁ m .; Ak. w iz. 1932, S pL it. par. C zy żew , n r 8, A rŁ m .; Ak. w iz. 1951, S pL it. par. R u tk i, n r 37, A rŁ m .; B ro k , n r 5, Ą rŁ m .; A k. w iz. 1931, S pL it. par. P os'w içtne, n r 33, A rŁ m .

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” następujący porządek niedzielny: o godz. 8 00 różaniec, o 9 UU w otyw a, o I I 00 procesja, M sza św., odśpiew anie S uplikacji, po p ołud niu o 15® nieszpory. W tej samej parafii po siedem nastu latach po rządek był następujący; o godz. 6 3° M sza prym aria, o 830 M sza św. szkolna, 9 30 w otyw a, 1130 pośw ięcen ie i S um a, po południu n ieszp o ry 50. W aktach w izytacyjnych było zap ytan ie tyczące godziny celeb ro w an ia Sum y. N ajczęściej p ro b o sz czo w ie o d p o w iad a li, że S u m a je s t spraw ow ana o godzinie 1100, chociaż pojaw iały się w skazania, że spraw o w an o ją najw cześniej o 103u, a najpóźniej o 13"°. Tu trzeba stw ierdzić, że czas jej sp ra w o w a n ia był z w ią z a n y z p o łu d n ie m i, ja k p o tw ie rd z a ją d o k u m e n ty , rozpoczynała się o godz. I l 00-12ü0, a k o ń czy ła po godz. 1300-1 4 0u51. B y ło to uzależnione od zw yczajów istniejących w poszczeg óln ych p arafiach, czy też dostosow ane do potrzeb p arafii52. U czestn ictw o w iernych zostało ro złożon e na poszczególne M sze św. W zw iązku z tym tradycja Sum y ja k o głów nej M szy św. w niedzielę zaczęła zanikać. Jed y n ie tylko w u ro czysto ści o d pu sto w e ta M sza św. p rz y b ie ra ła in n e o b lic z e 53. P rz y jm o w a n ie K o m u n ii n a le ż a ło do podstaw ow ych zadań życia K ościoła. W szyscy obecni na M szy św. uczestniczyli w tej tajem nicy, a n ieobecnym zanoszono ją do dom ów. D o w iadu jem y się o tym z Pism a św. i tradycji, która pozo staw iła w iele znaków m ów iących o takiej praktyce54.

W praktyce ko ścioła łom żyńskiego E uchary stia by ła p rzy jm o w an a p rzez wiernych szczególnie w okresie w ielkanocnym . M ó w ią o tym adnotacje, ja k ie zostały u m ieszczone w aktach w izytacji p asterskich i dziekańskich z 80% parafii diecezji ło m ż y ń sk ie j, n p :W y so k ie M az o w ie c k ie , Ł apy, K o ln o, A u g u stó w , Z am brów , Ś n ia d o w o i inne. Z n a jd u ją się tam stw ie rd z e n ia , że w o k re sie w ielkanocnym o w iele w ięcej osób przystępuje do K om unii niż w innym czasie. Z d a n y c h lic z b o w y c h w y n ik a ło , że d o K o m u n ii ś w ię te j W ie lk a n o c n e j przystępow ało 75-85% w iernych p a r a f ii55. Inne źródło, które o k reśla liczbę uczestniczących w kom unii w ielkanocnej stanow ią og łoszen ia pastersk ie ja k ie co roku czynili proboszczow ie w sw oich parafiach przedstaw iając staty sty kę m ów iącą o życiu sakram entalnym , np.: w par. Łapy w roku 1937 do K om unii św. W ielk an o cn ej p rz y stą p iło 4 4 2 0 o sób, nie by ło z a ś 400. W ciąg u roku przystąpiło do K om unii 68935 osób, a w roku 1939 u K om unii w ielkanocnej było 6265 osób, nie przystąpiło 450 w ciągu roku rozdan o przeszło 70 tysięcy K om unii św ię ty c h 56. P o d o b n e re la c je m o żn a z n a le źć w w ię k sz o śc i p arafii

50 R e la cja z ży cia p arafii K olno z 1952 ro k u . K ro n ik a p a rafia ln a 1 9 4 9 -1 9 5 6 . n r 5, A rK o. 31 Por. A k ia w izy ta cji p a rafii:A u g u stó w , nr 2, A rŁ m ; Sejny, nr 39, A rŁ m ; Z am b ró w , nr 54, ArŁm.

52 Por. U ch w a ły S y n o d u P le n a rn e g o w C zę sto c h o w ie , dz. cy t., 36.

53 O g ło sz e n ie o o b c h o d ac h o d p u stu w p arafii n a d zień T ró jcy Św. z 1960 ro k u Z am b ró w , Księga o g ło sz eń 1955-1960, n r 6, A rZ a.

54 W. S c h e n k , Liturgia, 90-96.

55 A k ta w iz y ta cy jn e parafii: K olno, n r 1, A rK o.; Łapy, n r 26. A rŁ m .; A ug u stó w , n r 2. A rŁ m .; Ak. w iz. 1932 i 1957, S pL it. par. Ś n iad o w o , nr 47. A rŁ m .

56 O g ło sz e n ia rok 1937; 1939. n r 5. A rŁ a.

diecezji. O pró cz tego w ierni do K om unii przy stępu ją we w szystkie uroczystości p arafialne, jak: odpust, m isje, rekolekcje, czy w ielkie w y darzen ia kościelne: lata jubileuszow e, kongres eucharystyczny i przy naw iedzeniu kopii obrazu M atki B oskiej C zęsto ch o w sk iej57.

P rak ty k a p rz y jm o w a n ia K om unii św. p rzez w iern y ch n ajczęściej była po łączo n a z O fiarą M szy św., szczeg óln ie niedzielnej i św iątecznej. P ojaw iają się też nieśm iałe d ziałania w kierunku p rzystęp ow an ia do K om unii po za M szą św. z racji obiektyw nych: przy spow iedzi w ielkanocnej, d użym n ap ły w ie p iel­ grzym ów w sanktuariach i innych58.

K olejna interpelacja, ja k a została odnotow an a w aktach to: C zy istnieje praktyka pierw szej K om unii Św iętej i kiedy się ona odbyw a? W odpow iedziach, ja k ie zostały podane od najdujem y potw ierdzenie, że ta prak ty k a by ła realizo ­ w an a w p arafiach. C o do czasu jej realizacji zostało p rzedstaw ion e różne zap a­ tryw anie w p arafiach. O gólnie m ożna pow iedzieć, że u ro czy stości te odbyw ały się na przełom ie m aja i czerw ca59. P roboszcz parafii R ajgród pisał, że w ostatnim tygod niu p rzezn a czo n ym do spow ied zi w ielkanocnej p rzyc h o d zą do kościoła w szystkie dzieci. N a to m ia st ostatnie trzy dni są p o św ię co n e sp o w ied zi dzieci, po k tó rej p rz y jm u ją ko m u n ię św. p o raz p ie rw szy . G o sp o d arz p arafii L ub otyń z a n o to w ał, że w je g o parafii: d zie c i do p ie r w s z e j K o m u n ii p r zy s tę p u ją p o W ielkanocy. W parafii Ł apy dzieci do pierw szej K om unii p rzy stęp u ją w w igilię św ięta czy uroczystości m ajow ej60.

C erem o n ia dnia pierw szej K om unii św. je s t bardzo uroczysta. M ó w ią o tym adnotacje, ja k ie zostały uczynione w aktach pasterskich i dziekańskich. W kronik ach p arafialnych o dn ajdujem y b og atsze stw ierdzenia zazn aczające, że w dniu I ej K om unii Sw. cała p arafia p rzeżyw a sw oje św ięto. D zień ten p ow in ien b yć nie tylko św iętem rodziny i dziecka, ale całej parafii. K ościół, O łtarz należy p rzy b r a ć i p rzyozdobić. D zieci odśw iętnie ubrane, ze św iecam i w ręku grom adzą się p rze d kościołem . Tu ustaw iają się i w ciszy i skupieniu czeka ją na kapłana, a p ó źn iej uczestniczą w całej celebrze pierw szo kom unijnej61. P ew ne now um , które

57 U c ze stn ictw o w K om unii św iętej w czasie N a w ied z e n ia d iecezji p rzez k o p ię o b ra zu M. B. C z ęsto c h o w sk ie j: w par. Jab ło ń na 24 0 0 o só b ro z d a n o 30 0 0 K om unii s'w. , w W iź n ie n a 5000 ro z d a n o 80 0 0 K o m u n ii św'. , w Z ło to ry i na 1100 ro z d an o 20 0 0 k o m u n ii s'w, w W y so k iem M a z o ­ w ie ck iem 8 000, w Suw 'alkach 14000, w K o ln ie 11000. C z. F a lk o w s k i, L. p. na za k o ń c zen ie

n a w ie d z e n ia d ie c e z ji ło m ży ń sk iej p rz e z M. B. Cz. w J ej o b ra zie, R U K Ł 1960 n r 11-12, 249.

58 In n y m i racjam i o b iek ty w n y m i, któ re p o w o d o w ały , że k o m u n ia b y ła u d z ie la n a p o za M szą s'w. były o d p u sty , re k o le k cje , uroczystos'ci K o n g reso w e, d u ża liczb a p ielg rz y m ó w w sa n k tu a ­ riach . In fo rm ac je d o kurii w zw iązk u z o d p u stem w p arafii z 1938, A k -ta u rz ęd o w e p a rafii 1930- 1938, n r 1, A rP k .; O du żej liczb ie p ielg rzy m ó w z 1935, A k ta p arafii lat 1 9 3 4-1945, n r 1, A rS e.

59 A k. w iz.: O stró w M azo w ieck a, n r 31, A rŁ m .; A n d rz eje w o , nr 1, A rŁ m .; A k. w iz. 1958, S pL it. par. M y s zy n ie c, n r 28, A rŁ m . A k. w iz. 1937, S pL it. par. L u b o ty ń , n r 25, A rŁ m .; A k. wiz.

1937, S pL it. par. Ja sie n n ic a , n r 16, A rŁ m .

60 A k. w iz. 1929. S pL it. par. L ip sk , n r 24, A rŁ m .; A k. w iz. 1932, S pL it. par. R a jg ró d , n r 35, A rŁ m .; A k. w iz. 1930, S pL it. par. W igry, n r 51. A rŁ m .; A k. w ia. 1932, S pL it. par. S z tab in , nr 45, A rŁ m .

n o r m a t y w n e n a u c z a n i e w ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” zaczęło w c h o d zić po w o jn ie w ży cie stan o w iło p rz e d łu ż e n ie u ro c z y sto śc i pierw szo kom unijn ych na cały najbliższy tydzień zw any białym tygodniem .

S akram ent E ucharystii to także kult Jezu sa E u ch ary sty cznego p o za M szą świętą.

W dokum entach pow izytacyjnych odnajdujem y pytanie co do tab ern ak u ­ lum, m iejsca p rzechow yw ania N ajśw iętszych Postaci: Z jak ieg o m ateriału je st ono sporządzone? W w iększości parafii zostało odnotow ane, że je st ono z drewna. Dła pew nego zab ezpieczenia było ono w ew nątrz w ykładane b lachą m o siężną lub m iedzianą. W kolejnym pytaniu: C zy je st z zew nątrz w y złacane, a w ew n ątrz wybite m ateriałem białego koloru? O dpow iedzi zan otow an e przez p ro bo szczów w wielu przy pad kach różniły się z tej racji, że w niektórych parafiach by ło ono bardzo proste i skrom ne natom iast w innych przy o zd ab ian e62. Tabernakulum jest drew niane, ale ozdobione sycerską p iękn ą p ra c ą i w ew nątrz m a la rskim złotem suto w yzłocone. P roboszcz parafii S zum ow o zanotow ał, że fa r b ą olejną w ew n ą trz na b ia ło p o m a lo w a n e j e s t , a w M a ły m P ło c k u z a z n a c z y ł, że tabernakulum zostało o becnie spraw ione, na biało p o m a lo w a n e w kształcie m arm uru ż ó łty m i ży łk a m i o p ro w a d zo n e k o łe m 63. P ro b o s z c z p a ra fii S ejn y zaznaczył, że w tej św iątyni zna jduje się dw a tabernaku la na w ielkim O łtarzu i w kaplicy. P ierw sze je s t bogato złocone, drugie w kaplicy, gdzie p rzec h o w y w a n y jest Najśw. S akram ent je s t ubogie, bez żadnych złoceń i o zd ób M.

K olejne p ytanie, ja k ie odnosiło się do tabernak ulu m i o dn otow ane zostało w aktach w izytacyjnych, to pytanie o w ystrój w ew nętrzny m iejsca, gd zie je st przechow yw any Najśw. Sakram ent. C zy je s t ono w y łożo ne b iałym jed w a b n y m m ateriałem ? P rzestudio w an e odpow iedzi, ja k ie zostały u dzielon e i zap isane w protokołach były zró żn icow ane. W części p arafii, np.: A u gu stów , W ysokie M azow ieckie, Z am brów , Ł o m ża i inne zostało p o tw ierdzon e p rzez gospodarzy, że w nętrze tab erna kulum je s t w yłożone białym je d w a b n y m m a teria łem Inn e natom iast tylko stw ierdzały, że w nętrze tabernakulum je st w yzłocone, albo obite blachą w yzło co n ą65. W parafii K obylin proboszcz odno tow ał, że tabernakulu m jest drew niane, ale w ew nątrz w ybite blachą m osiężną pozłacaną . D rzw iczki są

z takiej sam ej blach y i p rzyo zd o b io n e66.

W dalszych zapytaniach co do tabernak ulum znalazło się i takie: czy w

62 W ak tach d z ie k ań s k ic h w d e k an a c ie w y so k o -m a zo w ie c k ie m je s t w z m ia n k a o ta b e rn a k u ­ lum w par. K u czy n , że je s t w y z ło co n e, n a to m ia st w innych nie: J a b ło ń , P iekuty, H o d y sze w o , ale za to w y stro jo n e je s t jed w a b n y m b iały m m ateriałem . A k ta w izy tacji d z ie k ań sk ie j w d e k an a cie 1937 roku. P ro to k ó ł z 1937, n r 4, A rW m .; W d e k an acie k o ln eń sk im w w ię k sz o ści parafii sp o ty k a ­ ne jes t w y stro jo n e b iały m je d w a b n y m m ateriałem . P ro to k ó ł z 1935 r A k ta w iz y ta cji d z ie k a ń s k ie j w d ek an acie K o ln o , nr 4, A rK o.

“ A k. w iz. 1934 i 1950, S pL it. par. S zc ze p an k o w o , n r 4 3 , A rŁ m . A k. w iz. 1921 i 1932, SpLit. par. S tu d z ie n icz n a, nr 41, A rŁ m .

64 A k. w iz. : Sejny, n r 39; D ro z d o w o , nr 10; O stro łę k a, n r 30. A rŁ m .

65 Ak. w iz. : A u g u stó w , n r 2; Ak. w'iz. 1930 i 1951, S pL it. par. R u tk i, n r 37,; Ak. w iz. 1920 *1931, S pL it. par. W aniew o, n r 4 9 A k . w iz. 1931 i 1937, S pL it. par. B urzyn, n r 6 .; A k . w i z . 1929 ’ 1931, S pL it. par. P o św iętn e . n r 33,; P o św ię tn e z 1920; D ąb ro w a W ielka, n r 9, A rŁ m .

tab ern ak u lu m je s t czysty ko rp o rał i gdzie je s t trzym any k lu czy k do niego? Z an o to w an e odpow iedzi potw ierdziły, że korporał je s t położony. C o do k lu czy ­ ka było w iele stw ierdzeń, np.:

kluczyk jest kładziony w pewnym i wiadomym

tylko proboszczowi i kościelnemu miejscu

W b ez p o śred n im k ontakcie z „postacią E u ch a ry stii” je s t p u szk a i inne utynsylia liturgiczne. O ne w praktyce K ościoła w dużej m ierze po dk reślały w iel­ kość S akram entu E ucharystii poprzez fakt sw ego artyzm u i przeznaczenia.

W aktach p asterskich są kolejne pytania odnoszące się do p ro blem u p u ­ szki: C zy puszka, w której przechow uje się Najśw. Sakr. je s t srebrna, w ew nątrz w y zło co n a i konsekro w ana, okryta suknią jed w a b n ą i p o staw io n a na czystym K orporale? C zy w tabernakulum oprócz puszki co innego nie je s t p rz ech o w y ­ w a n e?. O d p o w ie d z i, ja k ie tu z o sta ły o d n o to w a n e p o tw ie rd z iły istn ie ją c ą św iadom ość w ielkości E ucharystii. B yły to odpow iedzi pozytyw ne. A by zob ra­ zow ać to podam y kilka przykładów . P roboszcz parafii G rabow o zaznaczył, że

puszka jest wykonana z blachy angielskiej, wewnątrz zaś wyzłocona.

Przechowywana w tabernakulum, w którym jest tylko sama.

była puszka mosiężna

na zewnątrz i wewnątrz

pozłacana i na czystym korporale stawiana,

puszka cynowa,

nakrywana nakryciem jedwabnym i druga metalowa (miedziana) zewnątrz i

wewnątrz pozłacana

W aktach w izytacyjnych je st zw rot: Ile razy w m iesiącu d ok onu je się re­ now acji postaci eu charystyczn ych ? N ajczęściej na to py tan ie b y ła d aw an a od­ pow iedź, że „co dw a tyg odn ie” . B yły też odpow iedzi, że co trzy lub co cztery tygodnie ren o w acja była cz yn iona69.

W aktach w izytacyjnych dalej czytam y: C zy przed O łtarzem , gdzie jest p rz echow yw any Najśw. Sakr. w e dnie i w nocy pali się lam pka? Z odpow iedzi, ja k ie zostały u dzielo ne m ożna stw ierdzić, że ta prak ty k a w yg ląd ała różnie, np: lam pki palą się tylko w czasie nab o żeń stw a niedzielnego i św iąteczneg o, pali się ogień w k o ściele dokąd je st potrzebny, pali się z ran a ku w ieczorow i, w nocy z a ś dla b ezp ieczeń stw a K ościoła lam pka je s t gaszona. B yły też n eg atyw n e od­ pow iedzi stw ierdzające, że lam pka w cale się nie p ali70.

K olejny p rzejaw strony praktycznej odnoszącej się do E uch ary stii to w y­ staw ienie N ajśw . S akram entu w parafii. W protokołach akt pow izytacyjnych

66 Ak. wiz. K obylina, nr 21, ArŁm.

67 Proboszczow ie A ugustow a i W ysokiego Maz. odnotow ali, że kluczyk jest przechow yw a­ ny w szafie w zakrystii, Ak.wiz.: Augustów 1932, nr 2 ArŁm; W par, Burzyn, W aniewo, -kluczyk kładzie się na ołtarzu w ukrytym m iejscu, Akta wizytacji: Burzyn 1931, nr 6, A rŁm; W aniewo, nr 49, ArŁm. W D rozdow ie pod kandelabrem . Akta w izytacji z 1934, nr 6, A rŁm .; W Rutkach chow any jest kluczyk obok piscyny, nr 37, ArŁm.

68 Ak. wiz.: Bargłów, nr 4.; Janów ka, nr 15, G rajew o, nr 13, ArŁm. Por. Opis utynsyli w

katedrze łom żyńskiej, w: Katalog zabytków sztuki, Łom ża i okolice. W arszawa 1985, 13-43.

69 Por. Ak. wiz.: D rozdow o, nr 10,ArŁm; Sokoły 1920, nr 40, ArŁm.

70 Ak. wiz.: W izna, nr 52; Ak. wiz. Zaw ady nr 55.ArŁm. 1935; Rosochate, nr 36.; Kulesze Kos'cielne, nr 23, ArŁm.

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” pasterzy i dziekanów je st odpow iedź odnosząca się do problem u: C zy i w ja k ic h dniach dokonu je się w ystaw ienia E ucharystii w m on stran cji? C zy cz y nion e to jest podczas M szy św.? W których dniach jest w y staw ien ie S anctissim u m w puszce? Ile św iec pali się podczas w ystaw ienia?.

W e w szystkich parafiach w ystaw iano i uro czyście o bn oszono N ajśw . Sakr. na W ielkanoc, w U roczystość C iała i K rw i P ańskiej z oktaw ą, w dni o dpustu i w w iększe uroczystości okazjonalne K ościoła. N p. w aktach parafii B argłów c z y ­ tamy, że E u chary stię w ystaw ia się publicznie w N ied zielę Z m artw y ch w stania, w dzień B ożego C iała i przez całą oktaw ę, na św. A nnę ja k o tytuł k o ścio ła i na podw yższenie K rzyża jak o festę w tym K ościele, przy zgrom adzo ny m lu d zie71. W parafii Tykocin w ystaw ienia dokonuje się w e w szystkie św ięta C h ry stu sa i Najśw. M aryi P anny z przyczyn zapro w ad zenia tu bractw , które w pro cesjach uczestniczą. W aktach par. D rozdow o, L ipsk proboszcz odnotow ał, że ekspozycja Najśw. S akram entu i procesja są urządzane w W ielkanoc, B oże C iało i całą oktaw ę i w e w szy stk ie św ięta M aryjne. B yły też ad n o tacje p o d ając e ty lk o liczbow ą ilość w ystaw ień: S tudzieniczna w 9 przypadkach, R ajgród 10, W iżajny 30 razy 72.

D ru g ą grup ę stan o w ią w y staw ie n ia d o k o n y w a n e w p u szce. P ro to k o ły w izytacyjne dostarczają pod tym w zględem bog atego m ateriału. C zytam y tam , że na niektórych n abożeństw ach w ystaw iana je st tylko puszka. Z azn aczył to proboszcz z parafii K aletniki, natom iast gospodarz par. R ajgród stw ierdził: robię takie w ystaw ienie na w et na w iększych nabożeństw ach (w p u szce ) z racji m ałej ilości w iern ych 13. W niektórych aktach znalazły się ad notacje m ów iące, że na nabożeństw o o tw iera się tylko tabernakulum nie w ystaw iając w ogóle puszki na zewnątrz. Tu zebrani odm aw iają różaniec74.

K olejn ym faktem , który znalazł sw oje o d zw iercied len ie w aktach w izy ta­ cyjnych b y ła ilość św iec, k tóre były na o łtarz u p rz y w y sta w ie n iu N ajśw . Sakram entu. W par. B urzyn oprócz 12 św iec staw ianych na O łtarzu, przy m o n ­ strancji staw ian o dw ie tzw. sa k ra m e n tk i75. W inny ch p arafiac h ta p ra k ty k a w yglądała ró żn ie76.

W ystaw ienie N ajśw iętszego S akram entu odbyw ało się i p rzebiegało z g o ­ dnie ze w s k a z a n ia m i p o d y k to w a n y m i w P o d rę c z n ik n a b o ż e ń stw k o śc io ła łom żyńskiego77.

71 A k. w iz. 1919, B argłów , n r 4, A rŁ m .

72 Ak. w iz.: D ro zd o w o , nr 10; L ipsk, n r 2; T y kocin, n r 4 8; S tu d z ie n icz n a, n r 41 ; R a jg ró d , n r 35; W iżajny, n r 53, A rŁ m .

13 A k. w iz.: P u ń sk , n r 34; K aletn ik i, n r 20; S z tab in , n r 45, A rŁ m .

74 Tam że.

75 S a k ra m e n tk i to n a zw a tych s'wiec, k tó re by ły sta w ian e przy m o n stran c ji, w k tórej b y ła dok o n y w an a e k sp o z y cja N ajśw . S ak ram en tu . Ak. w iz.: B u rzy n , nr 6, A rŁ m .

76 W p arafii P o ry te sta w ia n o 24 sztuki. Ak. w iz. Poryte, nr 32, A rŁ m ; 22 św ie c e m n ie jsz e um ieszczone n a o łtarzu i 12 m ały ch w ży ran d o lu , Ak. w iz. 1932 r, R ajg ró d , nr 35. A rŁ m .

77 P o d rę c zn ik n ab o żeń stw , 30

P rax is K o ścio ła łom ży ń sk ieg o w zg lędem E uch ary stii p rz ejaw iał się w najbardziej znanych nabożeństw ach zw iązanych z liturgią, budu jąc tym sam ym całą w spólno tę K ościoła i rozw ijając religijność tych w szystkich, którzy ten K ościół tw orzą.

U ro czy sto ść N ajśw iętszego C iała i K rw i Pańskiej p o to czn ie nazyw ana B ożym C iałem je st jed n y m z najbardziej eksp on ow any ch obchod ów p o tw ier­ dzających obecność C h rystu sa B oga w E ucharystii. W protokołach akt w izy ta­ cyjnych je st pytanie: C zy w B oże C iało i ok taw ę je st procesja, w y staw ien ie w m onstrancji i czy je s t spraw ow ana M sza św. O dpow iedzi po tw ierd zają, że we w szystkich parafiach diecezji ta uroczystość je st obch od zon a w dniu, w którym p rz y p ad a i m a uroczysty przebieg. Np.: p rob oszczow ie par. B urzyn i Jeleniew o odno tow ali, że ta u roczystość odbyw a się p u b liczn ie z w ystaw ien iem S a n ctissi­ m um w d zień B ożego C iała z w ielką ilością ob ecnych w iernych i ogrom nym splendorem . M niej uroczyście natom iast o bchodzone są p rocesje p rze z o ktaw ę78. W par. F ilip ów je s t adnotacja, że w uroczystość B ożeg o C iała je s t N ajśw. S a kra ­ m e n t w m o n stra n cji p rze n ie sio n y p rze z ulicę m ia st w b o g a te j pro cesji. We w szystkie za ś dni oktaw y tej uroczystości procesje są m niej barw ne i są urządzane w k o ś c ie le lu b na z e w n ą tr z w z a le ż n o ś c i o d p o g o d y 79. W p ro to k o ła c h w izytacyjnych w par. K olno jest nota, że B oże C iało grom adzi dużą ilo ść ludzi, która chce u czcić P ana w pro cesji p rzech o d zą c p rzez całe m iasto. B ardziej festa tej uroczystość została p rzed staw io n a w k ro nice par. K olno, w której został odnoto w any je j p rzebieg z 1952 roku. Tu czytam y, że m im o o d stra szają cej p o g o d y w sp a n ia le w yp a d ła u ro c zy sto ś ć B o że g o C iała, g d zie o łta r ze były artystycznie p rzyg o to w a n e i w ierni p rzech o d zili o d je d n e g o do drugiego, w tym cza sie śp iew a n o p ie ś n i80. Tu też znalazła się notka, że w cza sie o kta w y tej uroczystości obch o d zo n y był w p a ra fii tydzień Eucharystyczny, celem którego było pogłębienie w artości kryjących się w E ucharystii8' . N atom iast w protokołach w izytacyjnych par. Jedw abne je st stw ierdzenie proboszcza, który zazn aczy ł, że dla podkreślenia św iętow ania tego dnia zostali zaproszeni proboszczow ie z innych p a ra fii do Jedw abnego z uroczystą Sum ą w B oże Ciało. Jest zw yczaj, że uroczysta p ro cesja w sam dzień B ożeg o C iała odpraw ia się p rzy w spółudziale w iernych i księży z B urzyna i D obrzyjałow a. W niedzielę p o d c za s o kta w y taka uroczysta p r o c e s ja j e s t sp ra w o w a n a w D o b rzy ja ło w ie , a na z a k o ń c z e n ie o k ta w y w B u r z y n ie 82. W p a ra fii L ap y o p ró c z in fo rm a c ji, ja k ą z a w ie ra ją p ro to k o ły w iz y ta c y jn e ja k o d o d a tk o w e są o g ło s z e n ia z a w a rte w K się d z e o g ło szeń . Przedstaw iają one w pełni obraz przygotow ań i później cały przebieg uroczystości

78 A k. w iz.: Je len iew o , nr 18; B urzyn, n r 6, A rŁ m . 79 A k. w iz. F ilipów , n r 11, A rŁ m .

80 A u to r kro n ik i p o d a je opis ołtarzy, g d zie były u sta w io n e i ja k szła c a ła p ro c e sja po ulicach K olna. D o ty c zy ło to roku 1952. K ro n ik a p a rafii K o ln o 1946-1956, n r 5, A rK o.

81 T am że.

82 L ist p ro b o sz c z a p arafii Jed w ab n e d o p ro b o sz cz ó w w B u rzy n ie i D o b rz y jało w ie z 1931 ro k u w sp ra w ie celeb rac ji i u ro c zy sto ści B o żeg o C iała, P ism a lata 1930-1938, n r 1, A rJe.

NORMATYWNE NAUCZANIE W ŻYCIU „KOŚCIOŁA ŁOM ŻYŃ SK IEGO” zw iązanych z B ożym C iałem 83.

U ro c z y sto ść ta w e w szy stk ich p a ra fia c h k o ś c io ła ło m ż y ń sk ie g o b y ła obchodzona. M iała ch arakter „festy” . C ały jej przebieg utrzy m any był w edług wzoru jak i dostarczył po dręcznik nabożeństw dla kościołów d iecezji84.

P rzejaw em kultu E u charystycznego by ła także A d oracja N ajśw iętszeg o Sakram entu zw ana czte rd zie sto g o d z in n y m n ab o ż eń stw em 85. Takie d ziałan ie znane b yło w parafiach k ościoła łom żyńskiego, chociaż w dok um en tach p a ra ­ fialnych je s t znikom a ilość m ateriału. Np: w Par. Łapy je st w zm iank a w K siędze ogłoszeń, że w naszej p a ra fii rozpoczyna się adoracja czterdziesto godzinna, która trw a ć będzie trzy dni™. O tym n abożeństw ie w spo m inają p ro boszczo w ie parafii Sejny, C zyżew , O strów M azow iecka, G rajew o i innych, gdyż w aktach pow izytacyjnych w punkcie objaśniającym , jak ie n abożeństw a są znane w parafii pojaw iała się, oprócz innych w ym ienianych, adoracja N ajśw . S akram entu87.

N a d zw yczajnym przejaw em kultu Jezusa E ucharystyczn eg o był K ongres Eucharystyczny. W in teresującym nas okresie czasu w ko ściele łom ży ńsk im miały m iejsce k ongresy najpierw o zasięgu regio n aln y m : Łapy, O stro łęk a i A ugustów (1933). O ne to zgrom adziły dużą ilość w iernych, k tóra później w procesji p rzeszła p rzez m iasta. W czasie u roczystości k o n g reso w y ch w tych rejonach p rzy stąpiła duża liczba w iernych do sakram entów św iętych: spow iedzi i kom unii św iętej. O tym w spo m inają p roboszczow ie w sw oich sp raw ozdaniach skierow anych do Kurii B iskupiej w Ł o m ży 88.

K olejny Kongres ale o zasięgu diecezjalnym odbył się w Łom ży w 1936. W tym to spotkaniu p rzy eksponowanym Sanctissim um była zebrana cała rzesza ludu wierzącego diecezji łomżyńskiej. W trakcie dwudniowego trwania (28-29. 06. 1936) do Komunii św iętej przystąpiło około 45 tysięcy w iernych89.

N ależy także w spom nieć praktykę „G odziny Ś w iętej” , k tóra b y ła p rz y g o ­ tow aniem do nab o żeń stw a p ierw szopiątkow ego. O takiej p rakty ce K o ścio ła dow iadujem y się z akt w izytacyjnych gdzie zostało zaznaczon e, że w y staw ie­ nie Najśw. S akram entu czynione je st w trakcie trw ania G odziny Św iętej. W w izytacjach dziekańskich jest w w ielu parafiach w zm ianka, że p rak tyk a G odziny Świętej je s t znana. Innym źródłem są księgi ogłoszeń parafialny ch, np. w par.

83 W niedzielę poprzedzającą Uroczystość Bożego Ciała proboszcz parafii Łapy przypomina parafia­ nom o tym święcie i o przystrojeniu ołtarzy na trasie procesji. Relacje z lat 1936 i 1946, Łapy, nr 4, ArŁa.

84 P o d rę c zn ik n ab o żeń stw , dz. cyt.

85 K o śció ł n ab o że ń stw o c zterd z ie s to g o d z in n e o k re śla dzisia j ja k o A d o ra cję N a jśw ię ts z e g o Ciała i K rw i P ań sk iej lub A d o ra cja N a jśw ię ts z e g o S a k ra m e n tu , E K t. 3, 923.

86 P ism o p ro b o sz cz a w sp ra w ie c zte rd z ie s to g o d z in n e g o n a b o że ń stw a z 1935 ro k u ; Ak. w iz. Łapy, n r 26, A rŁ m .; O p is ad o rac ji, Ł apy, n r 4, A rŁ a.

81 A k. w iz.: Sejny, n r 39; C zyżew , n r 8; G rajew o , n r 12; O stró w M a z o w iec k a, n r 31, A rŁ m . 88 O k o n g re sie 1933 Ł apy, A kta, n r 1, Ą rŁ a; K o n g res 1933, A u g u stó w , A k ta ró ż n e, n r 1, ArAu; K o n g re s 1933 O stro łę k a A kta, n r 1, A rO a.

89 S t. Ł u k o m s k i, L. p. o od b ytym K ongresie E u ch a rysty czn ym w Ł o m ży 15. 07. 1936, R U K Ł 1936 nr 7 -8 , 107n.