Rekonstrukcje i interpretacje "Apologii" B. Pascala

R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

S tu d ia T eologiczn e B iał. D roh. Ł om ża

8 (1990)

KS. K R ZY SZTO F N IE W IflS K I

REKONSTRUKCJE I INTERPRETACJE „APOLOGII” B. PASCALA1

T r e ś ć : W stęp; I. M ateriały p rzy p isy w a n e P a sc a lo w i jako p o d sta w a do rek o n ­ strukcji A p o lo g i i C h r z e ś c ija ń s tw a ; II. R ek o n stru k cje i in terp reta cje A p o lo g i i n a p ierw otn ej b azie m ateria ło w ej; III. W p o szu k iw a n iu P a sca la au ten ty czn eg o ; IV. W spółczesne in terp retacje A p o lo g ii P ascala; Z akończenie.

W STĘP

W y bitn y m yśliciel fra n c u sk i Błażej P a s c a l (1623-1662) zam ierzał stw orzyć w ielką apologię chrześcijaństw a. Dzieło dotarło do nas w m n ie j­ szych lu b w iększych frag m en tach, znane jak o M yśli Pascala.

Losy „w spaniałych szczątek”, ich tek stu i w y d ań zw iązane są z trzem a w iekam i m yśli ludzkiej. Po śm ierci P ascala kilk u przyjaciół i znajom ych w raz z rodziną zajęło się m ate ria ła m i pozostaw ionym i przez ich autora. Im zaw dzięczam y pierw sze w ydanie, k tó re m iało m iejsce w 1669 r .2 Ta edycja sta ra ła się odtw orzyć w łaściw e in te n c je Pascala. O na też posłużyła pod w ielom a w zględam i za podstaw ę do n astęp n y ch w ydań, m. in.: Con- dorceta5, B ossuta4 i in n y ch .6

N ajw ażniejszą d a tą w h isto rii M yśli P ascala od pierw szej ich p u b lik a­ cji było ogłoszenie m em oriału na A kadem ii P ary sk iej w 1842 r. przez V. Cousina. V. Cousin zaapelow ał w nim o bad an ia n ad m an u sk ry p ta m i Pascala.8

1 P raca m agistersk a p isa n a pod k ieru n k iem ks. W. H ład ow sk iego.

2 P en sées de M. P ascal sur la R elig io n et sur q u e lq u e s a u tr e s s u j e ts , q m o n t été

tr o u v é e s a p r è s sa m o r t p a r m i s e s p a p ie r s , P aris 1669. _

3 Pen sées de Pasc al. N o u v e lle édition , corr igée et a u g m e n t é e , L ondres 177b.

4 O e u v r e s de Bia ise Pascal, P a r is-N y o n 1779. .

5 G. M. D u c r e u x , P e n s é e s e t r é f le x io n s e x t r a i t e s d e P ascal s u r la R eligio n et la Moraie P a ris 1780. P. A n d r é , P e n s é e s d e M. P a sc a l sur la re l ig i o n e t su r Quelques a u tr es s u j e t s , P a ris 1783. J -M -F . F r a n t i n, P e n s é e s d e B ia ise P ascal, p u ­ bliées po u r la p r e m i e r e fo i s , c o n f o r m é m e n t a u x m a n u s c r it s o r i g i n a u x , e n g ra n d e Partie in édits , P a r is-A n d r ie u x 1844.

6 Por.

v.

Idąc za in ic ja ty w ą V. Cousina, P. F au g ère w 1844 r. ogłosił edycję o p a rtą n a su m ien ny ch b ad an iach ręk op isu przechow yw anego w Bibliotece K rólew skiej w P a ry żu .7 S tała się ona pierw ow zorem szeregu n astęp n y ch w ydań, ja k : E. H aveta,8 A. M oliniera,9 G. M ichauta,10 czy klasycznego w y d an ia L. B runschvicga.11

O sobną pozycję stanow i encyklopedyczne stu d iu m C. C onstantina o życiu i m yśli relig ijn ej B. Pascala w DThC XI, kol. 2074--2203.12 O dpo­ w iada ono stanow i b ad ań w lata ch trzy d ziestych naszego stulecia. A uto r opracow ania um ieszcza p ro b lem aty k ę M yśli i apologii P ascala w system ie teologii katolickiej.

N astępne dziesiątki la t w ypełnione są dalszym i in ten sy w n y m i b ad a­ niam i zm ierzającym i do re k o n stru k c ji M yśli i apologii Pascala. Godne szczególnej uw agi je s t stanow isko w spółczesnego a u to ra francuskiego L. L afum y. W św ietle dotychczasow ych b a d ań L. L afum a je s t przekonany, że trz e b a sta ra ć się zreko n struo w ać M yśli jako w y raz religijnego dośw iad­ czenia sam ego Pascala. Zauw aża, że b ad an ia n ad Pascalow ską apologią chrześcijań stw a pro w adzą od jej ujęcia filozoficznego do ujęcia re li­ gijnego.13

L. L afum a przedstaw ia, głów nie w dw óch dziełach: Historie des p e n ­

sées de Pascal,u C ontroverses pascaliennes,IS dzieje M yśli. Chodzi m u o losy m ateriałó w pozostaw ionych przez B. Pascala, rek o n stru o w an y ch jako

M yśli. Siedzi, ja k kolejni w ydaw cy docierali do m anu skry ptó w , w zględnie

ich kopii. S ta ra się dociec, czy i w jak im zakresie poszczególni W ydaw cy

M yśli w łączyli do rek o n stru o w an ej apologii tak ie m ateriały, k tó re rze ­

czywiście stanow ią u tw o ry Pascala.

W niniejszej pracy będzie chodziło o ukazanie i analizę ko lejnych edy ­ cji M yśli w yłącznie pod k ą te m podejm ow anych przez badaczy prób r e ­ k o n stru k c ji apologii chrześcijaństw a. P ra ca m a prześledzić to, n a co zw ró­ cił uw agę L. L afu m a,16 tj.: przejście, jak ie dokonało się w k o lejny ch p ró ­ bach rek o n stru k c ji apologii Pascala, od jej filozoficznej in te rp re ta c ji do u jęcia religijnego. Bogate dzieje M yśli zm uszają przy p isan iu p rac y do za­ trz y m a n ia się ty lk o n a n iek tó ry ch ch arak te ry sty c z n y c h etapach.

Z rac ji tej, że ju ż p ierw si w ydaw cy M yśli dokonyw ali pew nej selekcji m ateriałó w pozostaw ionych przez samego Pascala, pierw szy rodział p racy pośw ięcony zostanie u k azan iu Pascalow skich pozostałości m ateriałow y ch

7 P e r s é e s . F r a g m e n t s et L e t t r e s de B ia ise P ascal, p u b li é s p o u r la p r e m i e r e fois, c o n f o r m é m e n t a u x m a n u s c r it s o r ig in a u x en g r a n d e p a r t ie in éd its , par M. P rosper

F au gère, P aris—A n d rieu x 1844.

8 P e n sé e s d e P ascal ,p u b li é e s d a n s leu r t e x t e a u th e n t iq u e a v e c un C o m m e n ta i r e s u i v a n t e t u n e é t u d e li tt é r a i r e , par E. H avet, a n cien é lé v e de l ’Ecole n orm ale m aitré

de C onferences à c e tte E cole, agrégé da la F a cu lté des L ettres de P aris, P aris 1852. 9 Pascal. L e s P e n s é e s d e B. Pascal, P a ris 1877-1879.

10 P ascal (B iaise) L e s P e n s é e s de P ascal d is p o sé e s s u i v à n e t l’o r d r e du cah ie r a u to g r a p h e. T e x t e c r i ti q u e é t a b l i d ’a p r è s le m a n u s c r i t orginal et les d e u x conies de la B ib l io t h è q u e N a tio n a le a v e s le s v a r i a n te s des p r in c ip a le s édition s , p r é c é d é d ’une in t r o d u c t io n , d ’u n ta b l e a u ch ro n o lo g iq u e e t des n o te s b ib l io g r a p h iq u e s, par G. M i-

ch au t, F ribourg 1896.

11 P ascal (B iaise) — P e n s é e s d e B. Pascal. O p u sc u le s et P e n s é e s p u b li é e s a v e s un e in tro d u c tio n , des n o tic e s e t des n o te s p a r L. B ru n sc h v ic g , p r o f e s s e u r d e p h il o - s o p h 'e au l y c é e de Rouen, P a ris 1897.

12 Por. C. C o n s t a n t i n , P ascal Blaise, D ThC X I, 1932, kol. 2074-2203.

13 Por. L. L a f u m a , H istorie des P e n s é e s de P ascal (1656-1952) P a ris 1962; s. 90 14 Dz. cyt.

16 Paris. 1952. ...

A PO LO G IA P A SC A L A 51

według dzisiejszego stanu badań. Następnie przedstawione będą próby re ­ konstrukcji apologii do czasu ukazania się m emoriału V. Cousina, k tó ry zaapelował, by podjąć badania nad rękopisami Pascala. W trzecim roz­ dziale omówione zostaną rekonstrukcje apologii i jej in terp retacje prze­ prowadzane od czasów V. Cousina na poszerzonej bazie m ateriałow ej. Wreszcie ostatnia część pracy m a ukazać współczesny stan badań nad re­ konstrukcją apologii, charakteryzujący się dążeniem do jej religijnej in­ terpretacji.

I. M A TE R IA Ł Y PR Z Y PISY W A N E PA SC A L O W I JA K O PO D ST A W A DO R EK O N STR U K C JI A PO LO G II C H R ZE ŚC IJA Ń ST W A

W świetle najnowszych badań zostaną ukazane, jakby retrospekcyjnie, zbiory m ateriałów pozostawionych przez B. Pascala. Spuścizna . Pascala była odnajdywana i redagowana przez wielu - autorów na przestrzeni trzech wieków. W tym rozdziale będzie chodziło o sporządzenie katalogu materiałów Pascalowskich, z pominięciem zagadnień dotyczących ichr in­ terpretacji. Zostaną omówione, niekoniecznie chronologicznie, poszczegól­ ne zbiory, a mianowicie: „Kopia 1”, „Kopia 2”, „Pierw opis“ oraz inne mniejsze fragm enty.

1. „ K o p i a 1 ”

Podstawowy zestaw materiałów przypisyw anych B. Pascalowi wchodzi do kodeksu noszącego w zbiorach Bibliothèque Nationale w Paryżu na­ zwę „Kopia 1”, pod num erem 9203.

Tekst ten został sporządzony w krótce po śmierci B. Pascala. Autor przedmowy do pierwszego wydania M yśli, ks. Etienne Périer, kuzyn Pas­ cala, pisze: „pierwszą rzeczą jaką uczyniono, kiedy znaleziono fragm enty

M yśli, było przepisanie ich takimi, jakie były, i w takim samym pomie­

szaniu, w jakim je znaleziono.1 Chociaż ten kodeks obrazuje stan m ate­ riałów w chwili śmierci B. Pascala, niemniej nie jest to rękopis,, który w y­ szedł z jego rąk. Znany jest pod nazwą „Kopii 1”.

Wśród wj^bi-tnych badaczy spuścizny B. Pascala w nowszych czasach Z. Tourneur był zdania, że „Kopia 1” przedstawia m ateriał ułożony przez samego B. Pascala i zachowuje nadane przez niego uszeregowanie m ate­ riałów, a więc ma wartość nieporównywalną.2 Tak samo Ł. Lafuma, w e­ dług którego „Kopia 1” nie tylko zawiera autentyczne m ateriały B. Pas­ cala, ale naw et najw ierniej przekazuje plan i sposób ułożenia m ateriałów przez samego B. Pascala, uważa, że znajdujący się w „Kopii 1” układ po­ winien być zachowany przy rekonstrukcji apologii B. Pascala.3

Jeśli chodzi o tekst drukow any „Kopii 1”, to najważniejsze jest w yda­ nie paleograficzne „Kopii 1”, dokonane przez Z. T ourneura w roku 1942.4 Z. Tourneur ograniczył się w nim do reprodukcji m ateriałów samej „Ko­ pii 1”. L. Lafum a zaś, posługując się w ydaniem paleograficznym Z.

Tour-1 Z a J. C h e v a l i e r , B ia ise Pascal, M yśli (przedm ow a), W arszaw a Tour-1983, s. Tour-1Tour-1. 2 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cyt., s. 77 n.

3 Por. tam że, s. 82.

4 Pe n sé e s de B ia ise Pascal. Editio n p a lé o g r a p h iq u e des m a n u s c r it s originaux, co nservé à la B ib l io t h è q u e N a tio n a le en rich ie de n o m b r e u s e s leçons in é d i te s e t p rés en tée d a n s le c la s s e m e n t p r i m i t i f a v e s un e i n t r o d u c t io n et d e s n o te s d e s c r ip ti v e s ,

-n eura, w y d ru k o w ał „K opię 1” razem z tzw. „P ierw opisem ” oraz i-n-n ym i m ateriałam i.5

N a tu ra ln ie ,,K opia 1” b y ła w y k o rzy sty w an a przez w ielu au to rów d ą­ żących do re k o n stru k c ji apologii. J u ż pierw sze w ydan ie P o rt-R o y a l (1669) pow stało n a podstaw ie „K opii 1” . W ydanie to posłużyło do dalszych edy­ cji. T rzeba jed n a k pam iętać, że poszczególni au to rzy podają nieraz m ate ­ r ia ł w chodzący do „K opii 1” w e w łasn y m układzie, stosow nie do zam ie- rzbnej przez siebie rek o n stru k cji.

T ekst „K opii 1” nie p rze stał być przedm iotem w n ikliw ych analiz ró w ­ nież w tedy, gdy od czasów V. Cousina (1842) podjęto badania, k tó re m ożna nazw ać porów naw czym i, w dążeniu do sporządzenia k ry ty czn ej rek o n ­ stru k c ji oryginałów . Sam V. Cousin w yszedł ze spostrzeżenia, że istn ieją różnice pom iędzy dotychczasow ym i publik acjam i M yśli, o party m i zasad­ niczo n a „K opii 1”, w zględnie jej dublecie (Kopia 2), a rękopisem B. P as­ cala („P ierw opis”). V. Cousin postulow ał opracow anie M yśli na poszerzo­ nej bazie źródłow ej, tzn. n a sam ej „K opii”, „P ierw o pisie” i in ny ch m a te ­ riałach w m iędzyczasie o d k ryty ch . Idąc za in ic ja ty w ą V. Cousina, P. F au - gère w 1844 r. w dziele M yśli, fra g m e n ty i pism a B. Pascala w y k o rz y sta ł obie w e rsje „K opii”, u zu p ełn iając ich m a te ria ł fra g m en ta m i nieobecnym i w „K opiach”. P rz y ty m za podstaw ow ą bazę źródłow ą uznał „P ierw o pis” .7 W tym sam ym k ieru n k u poszedł G. M ichaut, k tó ry w swoim w y d aniu

M yśli (1896) o p arł się n a edycji P. F augère. On rów nież głów ne znaczenie

p rzy p isy w ał „P ierw opisow i”, ta k pod w zględem treści ja k i układu. U w a­ żał bowiem , że kom pozycja m ate ria łó w „K opii” p rzed staw ia p lan w y d aw ­ ców z P o rt-R o yal, a nie sam ego B. Pascala.8

Te k ry ty c z n e spostrzeżenia n a te m a t „K opii” , zwłaszcza obecnego w niej sam ego u k ład u m ateriałów , nie podw ażyły jej znaczenia w dalszych pró bach re k o n stru k c ji oryginałów . Je j a u to ry te t z pew nością w dużej m ierze opiera się n a św iadectw ie Filleau de la Chaise. F illeau de la C hai­ se, a u to r d o k u m en tu pt. D iscours su r les Pensées, zredagow anego w 1667 r., a ogłoszonego d ru k iem w 1672 pod pseudonim em Dubois de la Cour, sądził, że zam ierzony p lan apologii, k tó ry sam B. Pascal n a cztery liata przed śm iercią p rzed staw ił przyjaciołom n a konferencji, został zachow any w „K opii 1” .

Z resztą dochodzi tu jeszcze in n a w ażka okoliczność. P rz y porządkow a­ n iu m ateriałó w autog raficzny ch („P ierw opis”) pod nadzorem k uzy na B. Pascala, ks. E. P é rie r posłużono się także układem znanym z „K opii”, w w y n ik u czego p o w stał „P ierw o p is” , n azy w an y o dtąd „Z biorem P ie rw o t­ n y m ”.9

Dzięki tem u w dalszych bad an iach w y b itn y ch k ry ty k ó w „K opia 1” po­ została isto tn y m źródłem dla rek o n stru k c ji apologii. W ym ienić tu należy P . L. Couchauda, Z. T ou rn eu ra, L. L afum ę.10

P rzechodząc do om ów ienia treści „K opii 1”, należy zauw ażyć, że „K o­ pia 1” przekazała n am m a te ria ły B. P ascala w dwóch częściach: p a p ie ry sklasyfikow ane (uporządkow ane) przez sam ego B. P ascala i p a p ie ry n

ie-5 B la ise Pascal. P e n s é e s s u r la R elig io n e t sur q u e lq u e s a u tr e s su jets. A v a n t -

- p r o p o s e t n o te s d e L. L a f u m a , P aris 1948.

6 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cyt., s. 16 n. 7 Por. J. C h e v a l i e r , B. P ascal, dz. cyt., s. 13. 8 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cyt., s. 64 n.

9 Por. L. L a f u m a , C o n troverses..., dz. cyt., s. 18; por. tegoż autora, Historie..., dz. cyt., s. 41

APOLOGIA PASCALA 53

sklasyfikow ane. W części uporządkow anej Pascal przew idział dla apologii 27 rozdziałów , w k tó ry ch zam ieścił 380 frag m en tó w . M ateriały zaś n ieu po­ rządkow ane przez B. P ascala zostały um ieszczone przez kopistę w 33 se­ riach. Ogólna liczba fragm en tów w ynosiła 972.11 N u m eracja plików (roz­ działów) i większości ty tu łó w pochodzi praw dopodobnie od d ’A rn au ld a i N icole’a, przyjació ł B. Pascala. K ierow ali się oni p rzy ty m ogólnym p la­ n em dzieła, przed staw io n y m w 1658 r. przez B. P ascala sw oim przyjacio- łom .12

R ozdziały (część uporząd k ow an a):18 1. Porządek.

2. Próżność. 3. Nędza.

4. N uda i p o d sta w o w e cech y czło w ie k a . 5. R acja pozorów .

6. W ielkość. 7. Sprzeczność. 8. R ozryw ka. 9. .F ilozofow ie. 10. N ajw yższe dobro. 11. W P ort-R oyal. 12. P oczątek.

13. P od d an ie rozum u i jego użycie.

14. D osk on ałość tego sposobu dow od zen ia B oga. 15. Od p ozn an ia czło w ie k a do p ozn an ia B oga. 16. F a łszy w o ść in n y ch religii.

17. U czyn ić re lig ię rzeczą um iłow an ą. 18. P o d sta w y r elig ii i od p arcie zarzutów . 19. Iż zak on b ył przenośnią.

20. R abinizm . 21. C iągłość. 22. D ow od y M ojżesza. 23. D ow od y Jezu sa C hrystusa. 24. P roroctw a. 25. S zczeg ó ln e obrazy. 26. M arność ch rześcijań sk a. 27. Z akończenie.

To, co zasługuje n a uw agę w niek lasy fik o w any ch fra g m en ta ch „K o­ pii 1” , to p rzede w szystkim : L e ttre sur les m iracles, Le M ystère de Jesus,

Discours de la condition de l’hom m e i T raite contre V atheism e.11

2. „Kopia 2”

Do dnia dzisiejszego istn ieje d u b let „K opii 1” . Z n a jd u je się on w Bi­ bliothèque N ationale w P a ry żu pod n u m ere m 12449 i zn an y je s t pod n a ­ zw ą „K opia 2”. D u b let te n sporządzony został przez o. P io tra G uerier, b e n ed y k ty n a n a polecenie p an i G ilber P é rie r, sio stry B. P ascala. „K opia

11 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cyt., s. 16. 12 Por. J. C h e v a l i e r , B. Pascal, dz. cyt., s. 388 n. 13 Por. tam że, s. 388 n.

2” pow stała n a w łasn y u ż y te k pani G. P é rie r. Dzięki niej pani G. P è rie r m ogła nadzorow ać ju ż od ro k u 1667 przygotow anie pierw szy ch w y d a ń

M yśli. Poza nielicznym i w tekście p rzestaw ien iam i „K opia 2” (12449)

nie różni się od „K opii 1” (9203).15

3. „Pierwopis” („Zbiór Pierw otny”)

Z estaw autog rafó w B. P ascala zn any pod nazw ą „P ierw o p is” zn ajd u je się obecnie w B ibliothèque N ationale pod n u m erem 9202. J e s t to spuścizna auto grafów B. Pascala, zeb ran a po jego śm ierci przez p anią G ilb ertę P é ­ rie r. Po jej śm ierci (1687) m ate ria ły Pascalow skie przeszły do rą k jej d ru ­ giego syna ks. L. P é rie ra. W m iędzyczasie, tj. w lata ch 1662-1711, n iek tó ­ re fra g m en ty rękopisu zaginęły. Ks. L. P é rie r zdeponow ał te n zbiór 25 IX 1711 w B ibliotece S a in t G erm ain des P rés. Sam m ów i o n im : „zło­ żony został z jed n o stro n n ie zapisanych arku sikó w i k arteluszk ów znale­ zionych po śm ierci IMCi Pascala, w u ja mego, pom iędzy jego papieram i... n ap isan y w łasną jego ręką, w y jąw szy nieliczne fra g m e n ty podyktow ane osobom ze swego otoczenia” .16

Praw dopodobnie przed zdeponow aniem m ateriałó w w B ibliotece S ain t G erm ain des P ré s te k s t te n został zabezpieczony. Proces zabezpieczenia polegał n a w k lejen iu uprzed n io poobcinanych fragm entó w na duże białe k a rty in folio o w y m iarach 45x28 cm. W procesie ty m staran o się zacho­ w ać porządek plików .17

Taki b y ł sta n au to g rafó w B. P ascala w 50 la t po jego śmierci. W sum ie b y ły to 253 k a rty um ieszczone w 41 zeszytach.18

Ten zbiór n azy w an y obecnie „P ierw op isem ” z a c z jl odgryw ać pierw szo­ planow ą rolę w bad aniach n a d rek o n stru k c ją M yśli i apologii w łaściw ie od czasu ogłoszenia przez V. Cousina w ro k u 1842 w spom nianego ju ż m e­ m o riału O konieczności now ego w ydania M yśli.

W 1844 r. P. F au g ère w y d ał m ate ria ły „Pierw opi.su” (i in n ych zbio­ rów ) ja k b y n a surow o, fotograficznie. Za nim poszedł E. H avet, używ ając tego m a n u sk ry p tu do p rac y n ad sw oją rek o n stru k c ją M yśli. Z kolei G. M ichaut, uw ażając błędnie „P ierw o p is” za te k s t p rzed staw iający sta n za­ pisów B. P ascala 1662 r., zachow ał w sw ojej edycji M yśli obecny w „P ierw op isie” u k ład m atriałó w .19

„P ierw o p is” znalazł się też w fototy p iczny m w y dan iu oryginałów P as- calow skich przez B iblio thèq u e N ationale w P a ry ż u w 1905 r.20 O znacze­ n iu tego te k stu dla dalszych pró b re k o n stru k c ji i in te rp re ta c ji pozostaw io­ ny ch przez B. P ascala m ateriałó w ta k pisze S. S k w arezyńska w e w stęp ie do polskiego tłu m aczenia M yśli, sporządzonego przez T adeusza Ż eleńskie­ go (wyd. 1952).21 „... dzięki n iem u m ożem y zrozum ieć atm osferę, w jak iej się w y k lu w ały Pascalow skie M yśli. Rozrzucone po k a rtk a c h w szerz i po b o­ kach, pism em raz pew nym , a raz drżącym , raz literam i dużym i, ra z n ie­

15 Por. J. C h e v a l i e r , B. P a sca l, dz. cyt., s. 12 n; por. tak że, L. L a f u m a , P e n ­

sé e s de B la ise P ascal, P aris 1962, s. 415.

16 Za J. C h e v a l i e r , B. P ascal..., (przedm ow a) dz. cyt., s. ltt.

17 Por. tam że, s. 12; por. tak że, L. L a f u m a , H isto rie ..., dz. cyt., s. 43. 18 Por. L. L a f u m a , C o n tro v e rse s..., dz. cyt., s. 16 n.

19 Por. J. C h e v a l i e r , B. P ascal..., (przedm ow a) dz. cyt., s. 13.

2» O ryg in a ł d es P e n sé e s de P a sca l, F a c -S im ilé du m an u scrit 9202 de la B ib lio th è ­ q u e N ation ale. P h o to ty p ie B erth au d frères, P aris 1905.

21 Por. S t. S k w a r e z y ń s k a , P a sca l i d zie ło je g o ż y c ia (w prow adzenie). W: B la ise P a s c a l , M y ś li (przełożył T. Ż eleń sk i), W arszaw a 1952, s. I-X L V I

czytelnym i, raz prow adzone śmiało, c u rre n te calamo, raz przyduszone kreśleniam i — p o k azu ją tru d pisarski, chw ile w a h a n ia i chw ile pew ności siebie, cały ciężar poczucia odpowiedzialności, w szelki w ysiłek dopasow a­ nia a rg u m e n tu i słowa do zam ierzonej skuteczności, do przek onan ia i porw ania czytelnika; u k a z u ją pracę, rw a n ą m ęką cierpień fizycznych i m ęką ducha, pasującego się z w ielkością zadania. Bez fotokopii oryg inału nie w iedzielibyśm y połow y teg|o, co dziś m ożem y w iedzieć o człow ieku i jego duchow ych zm aganiach w autorze M yśli”.

W reszcie najnow sze bad an ia L. L afum y i Z. T o u rn e u ra nad „ P ierw o - pisem ” p rzyniosły w y jątk ow o doniosłe odkrycia i um ożliw iły w p ro w a ­ dzenie bardzo k o rzystn y ch p o praw ek do te k stu .22

4. „Manuskrypt Périera”, „Manuskrypt Guerriera”, „Portfel Vallanta” Do om ów ionych już zbiorów, tzn. „K opii 1” i „K opii 2” oraz „P ierw o - pisu”, doszły w X V II w. now e m a te ria ły (fragm enty), m ianow icie: „M a­ n u sk ry p t P é rie ra ”, „M an u sk ry p t G u e rrie ra ”, „ P o rtfe l V a lla n ta “.

„M an u sk ry p t P é rie ra ” sporządzony został w 1711 r. przez ks. L. P é ­ rie ra na w łasny jego u żytek. B yły to fra g m en ty pom inięte przez p ierw ­ szych w ydaw ców M yśli (Port-R oyal), a także fra g m en ty pom inięte przez kopistów. M an u sk ry p t te n obejm ow ał 27 k a rte k (1A. do 27D d.). W 1728 r. Desmolet, a w 1750 r. Clemenc, opublikow ali w iększość frag m en tó w z tego rękopisu. M iało to w ażne znaczenie, gdyż w 1869 r. te k s t oryg inaln y „M a­ n u sk ry p tu P é rie ra ” zniknął. Ta niep ełn a kopia została w y k o rzy stan a przez Condorceta, Bossuta, S ainte-B euve, P. F aug èra. „M an u sk ry p t P é rie ra ” odnaleziono i zindentyfikow ano dopiero w 1944 r. Z aw iera on te k s ty n ie­ znane dotąd, zwłaszcza fra g m en ty p.t. „D uch geo m etry czn y ” .28 W te n sposób „M an u sk ry p t P é rie ra ” (27 k artek ) został dopełniony.

Pod nazw ą „M an u sk ry p t G u e rrie ra ” k ry ją się trz y m a n u sk ry p ty O j­ ców G uerrierów . Ich ory gin ały z n a jd u ją się obecnie w archiw ach rodziny Bellaiqve de Buglias. B ibliothèque N ationale w P a ry ż u m a ich kopie: I M a n u sk ry p t pod n u m ere m 12988, II — pod n u m erem 15281, III — pod num erem 13913.

I M anuskrypt, zaw ierający 13 frag m en tó w o cudach, został ogłoszony w 1727 r. przez G olberta de Groissy. Dzięki tem u m ate ria ły I M a n u sk ry ­ p tu m ogły być w y k o rzy stan e ju ż w kolejnej edycji M yśli w 1730 r. W 1140 r. został ogłoszony II M an u sk ry p t w „Z biorze L iterack im ” jako „M e­ m oriał” B. P ascala p rzek azan y przez P. G u erriera. Jeszcze w poł. X V III w. P. G u e rrie r ogłosił 10 frag m en tó w n iew y d an y ch dotąd, przew ażn ie polem i­ cznych, k tó re w chodzą w skład III m a n u sk ry p tu .24

„P o rtfel V allan ta” — są to ręko p isy praw dopodobnie B. Pascala, z n a j­ dujące się obecnie w B iblio th èq u e N ationale w P a ry ż u pod n u m era m i od 17040 do 17058. Z ostały one zebrane w 1684 r. przez V allanta. B ył to le ­ karz m ark izy de Sablé i G. P é rie r. M an u sk ry p ty za w iera ją praw dopodob­ nie pism a B. Pascala pozostaw ione przez m arkizę (tl678), a uzupełnione przez do kum en ty osobiste V allanta. T ek st m an u sk ry p tó w został opubliko­ w any przez P. F a u g è ra w 1844 r., jako n iew y d an y B. Pascal.25

APOLOGIA PASCALA 00

22 Por. J. C h e v a l i e r , dz. cyt., (przedm ow a), s. 14.

23 Por. L. L a f u m a , H isto rie..., dz. cyt., s. 44; por. tegoż autora, P en sées..., dz. cyt., s. 420.

*4_ Por. L. L a f u m a , P en sées..., dz. cyt., s. 419. 26 Por. tam że, s. 424.

Dzi§ki w nikliw ym badaniom n a d spuścizną B. Pascala na ogół p a n u je zgodna opinia, że w yżej om ówione zbiory z a w ierają w zasadzie kom pletny z estaw m ateriałów , k tó re m iały B. Pascalow i posłużyć do n a p isan ia apoło- gii chrześcijaństw a. Jednocześnie jed n a k z badaniam i, k tó re m iały n a celu odkrycie o ry g in alny ch m ateriałó w Pascalow skich, przebiegały p ró by zre ­ k o n stru o w an ia sam ej apologii. T u taj w ażną rzeczą było ustalen ie zam y­ słu sam ego B. P ascala i układu, ja k i p rzew id yw ał dla swojego dzieła apo- logetycznego. W dążeniu do zrek o n stru o w an ia apologii zam ierzonej przez B. Pascala badacze, b ędąc zw ykle zainteresow an i osobiście sp raw ą w ia­ rygodności chrześcijaństw a, w nosili w łasne w idzenie spraw y, albo daw ali w y raz sposobowi filozoficznego lub teologicznego m yślenia w danej epoce.

Toteż w dalszym to k u pracy, p rzed staw iając w zasadzie chronologicz­ nie k olejne p róby re k o n stru k c ji i in te rp re ta c ji apologii, podejm ow ane n a przestrzen i trzech w ieków w zależności od sta n u badań nad m ateriałam i, zm ierzać się będzie do w skazan ia k ieru n k u zm ian w in te rp re ta c ji m yśli B. Pascala.

II. R EK O N STR U K C JE I IN TER PR ETA C JE N A PIER W O TN EJ B A Z IE M A TER IA ŁO W EJ

N iem al przez dw a w ieki p ró b y zrek o n struo w ania apologii, jako tzw.

M yśli B. Pascala, bazow ały w zasadzie n a p ierw szym w y d an iu M yśli w

Port-Royal* a poprzez te n tek st na „K opii” oryginałów B. Pascala, spo­ rządzonej zaraz po jego śm ierci.1

N iem niej ju ż n a ty m etap ie b ad ań zarysow ały się zm iany w in te rp re ­ tac ji m yśli B. P ascala: od ich ujęcia praktyczno-ascetycznego do w e rsji raczej filozoficznej.

1. Pierwsza edycja „M yśli” w środowisku Port-Royal

P ierw sze w y d an ie M yśli w niew ielu egzem plarzach m iało m iejsce w 1669 r. Stało się to za p rzy czy n ą p rzy jaciół i znajom ych B. Pascala (A r- nauld, Nicole, de Treville, Filłau de la Chaise, książę de Roannez) oraz je ­ go rodziny (siostra G ilb ert P é rie ra i siostrzeniec ks. E. P ériera). T w orzyli oni „ k o m itet”, k tó ry zajął się m ateriałam i pozostaw ionym i przez B. P a s­ cala. S ta ra n iem w łaśnie n iek tó ry ch z tego „ k o m ite tu ” sporządzono n a j­ p ierw kopię znalezionych rękopisów (Kopia 1). „K o m itet” chciał w ydać tę kopię w całości, ale ich zdaniem obraz, jak i w yłonił się z niej, nie był ciekaw y i zrozum iały. S tąd wobec pytania, czy publikow ać fra g m en ty tak, ja k a u to r je zostaw ił, czy przegrupow ać, dokonać w yboru, czy zin teg ro ­ wać, „ k o m ite t” uw ażał, że należy w y b rać fra g m en ty „bardziej jasn e i li­ czące się”, ab y je zgrupow ać w edług arg um entó w czyli siły dowodow ej, dołączając do nich k o rek ty i skróty. „K o m ite t” chciał stw orzyć now e dzie­ ło o celach prak ty czn y ch , „b u d u jący ch ” (m oralnie). P o w staje tzw. „w y d a­ nie P o rt-R o y a l” pod ty tu łe m M yśli pana Pascala o religii i n iek tó ryc h

jeszcze spraw ach, odnalezione po śm ierci w jego papierach (Pensées de M. Pascal sur la religion et su r quelques autres sujets. Qui on t été tro u vés après sa m o rt p a rm i ses papiers.) w P a ry ż u u G u illaum e’a D espreza.2

W ydanie to m iało 5 nakładów . W roku zaś 1678 ukazało się now e w y ­ danie P o rt-R o y a l „w zbogacone o w iele m yśli tegoż a u to ra ” z przedm ow ą

1 Por. L. L a f u m a, H isto rie..., dz. cyt., s. 31 n.

A PO LO G IA P A SC A L A 57

Filleau de la Chaise.3 W stosunku do w ydania z roku 1669 (1670) doszło 39 fragm entów (wszystkie wzięte z Kopii poza dwoma o nieustalonym po­ chodzeniu). W takim stanie będą w ydaw ane M yśli w dalszych latach, zna­ ne jako tzw. „w ydania powiększone”, m.in. w 1700, 1714 i 1715 r.4

Dzieło to było jednak okrojone z szeregu myśli, zwłaszcza zuchwałych, politycznie ryzykownych. Było „popraw ione” wedle zasad poetyki kla­ sycznej, usuwało konkret na rzecz abstraktu i uogólnienia.5

To pierw otne w ydanie M yśli liczyło 365 stron-)-36 stron w prowadze­ nia + krótki „aprobat”6 + 11 stron spisów. Poszczególne myśli były p ara­ grafam i bez num eracji liczbowej. W prowadzenie napisał ks. E. P érier (oparte na „Życiu Pascala” napisanym a nie w ydanym przez siostrę B. Pascala G. P érier i na Discours sur les Pensées Filleau de la Chaise), w którym m.in. podaje ogólny plan apologii B. Pascala. Po przedstaw ieniu wielkości i nędzy człowieka, pragnień i potrzeb oraz po ukazaniu nieprzy­ datności różnych filozofii, Pascal staw iał słuchaczy przed narodem żydow­ skim i Księgą, która daje klucz do przeznaczenia człowieka w dwóch sło­ wach: upadek i odkupienie. Potem dowody z proroctw i cudów i ukoro­ nowanie — wykazanie prawdziwości Ewangelii.7

To przy pomocy tych wspomnień, o których mowa we wprowadzeniu, przyjaciele B. Pascala podjęli próbę uporządkowania jego m anuskryptów. Jednak doszli do wniosku, że plan ten nie jest możliwy do wykonania przy pomocy m ateriałów pozostawionych przez B. Pascala.8 Zastosowali podział M yśli na 32 rozdziały.

T y tu ły rozdziałów :

1. P rzeciw o b ojętn ości ateu szó w . 2. C echy p raw d ziw ej religii.

3. P ra w d ziw a r elig ia u d ow ad nian a przez sp rzeczn ości, k tóre zachodzą w człow iek u i przez grzech p ierw orod n y.

4. N ie jest to w ia ry g o d n e, że B óg łączy się z nam i. 5. P od d an ie i u ży cie rozum u.

6. W iara bez rozu m ow an ia.

7. Co jest bardziej k orzystn e, w ierzy ć czy nie' w ierzy ć w to, co n aucza r elig ia chrześcijańska.

8. Obraz czło w iek a , k tó ry szuka B oga przez sam o rozu m ow an ie i k tó ry zaczyna czytać B iblię.

Ô. N iesp ra w ied liw o ść i zep su cie człow ieka. 10. Żydzi.

11. M ojżesz. 12. F igu ry.

13. Że p raw o b yło fig u ra ty w n e. 14. J ezu s C hrystus.

15. D o w o d y o J ezu sie C h rystu sie przez proroctw a. 16. R óżne d ow od y Jezu sa C hrystusa.

3 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cy t., s. 39 n; por. tak że, J. C h e v a l i e r , dz. cyt., s.-. 12.

4 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cyt., s. 40.

s Por. S. S 'k w a r c z y ń s k a, dz. cyt., s. X X V ; por. także, J. C h e v a l i e r , dz. cyt., s. 9 n.

6 „A probat” było to zezw o len ie na druk dane p rzez p ra ła tó w i d oktorów . 7 Por. L. L a f u m a , C o n troverses..., dz. cyt., s. 123.

17. P rzeciw M ahom etanom .

18. Z am ysł B oga u k ry w a ją ceg o się przed jed n y m i a od k ry w a ją ceg o się przed dru­ gim i.

19. Że p raw d ziw i ch rześcija n ie i p ra w d ziw i Ż ydzi m ają jed n ą tę sam ą relig ię. 20. Boga m ożna poznać ty lk o u ży teczn ie p rzez Jezu sa C hrystusa.

21. S p rzeczn ości zad ziw iające, k tó re zn ajd u ją się w natu rze lu d zk iej w o b ec p raw d y, szczęścia i w ie lu in n y ch rzeczy.

22. P ozn an ie ogóln e człow ieka. 23. W ielk ość czło w iek a . 24. M arność człow ieka. 25. S łab ość człow ieka. 26. N ędza człow ieka. 27. M y śli o cudach. 28. M y śli ch rześcijań sk ie. 29. M y śli m oralne.

30. M yśli o śm ierci w y d o b y te z listu p isan ego p rzez P a sca la na tem at śm ierci M. jego ojca.

31. M y śli różne.

32. M odlitw a, aby uprosić u B oga dobry u żytek z chorób.

P orów nując pow yższy uk ład pierw szej edycji M yśli z zam ierzonym przez B. P ascala ogólnym p lanem apologii oraz z u k ładem sklasyfikow a­ n y ch m ateriałów , przek azan y m przez „K opię 1” , stosunkow o łatw o okreś­ lić ogrom ną pracę red a k c y jn ą środow iska P o rt-R o y a l oraz dostrzec w spo­ m niane ju ż dążenia „ p ra k ty c z n e ” i „ u m o raln iające” w ydaw ców pierw szej edycji M yśli. W praw dzie trzonem całej kom pozycji je s t zasadnicza idea B. P ascala: stw ierdzenie p rag n ie ń i b rak ó w człow ieka sam ego w sobie, w skazanie n a Boży d a r objaw ien ia i odkupienia, posłużenie się p ro ro ctw a­ m i i cudam i dla ostatecznego w y kazan ia praw dziw ości chrześcijaństw a. Je d n a k w M yślach idea ta znalazła swój uk ład już usystem atyzow any, p rzy w y k o rzy stan iu fragm entów , k tó re w „K opii 1” w y stę p u ją jeszcze w dość przy padk o w y m układzie w części sklasyfikow anej, i rów noczesnym w zbogaceniu ich w y b itn ie przez m ate ria ły przekazane w „K opii” jako niesklasyfikow ane (214 n iesklasyfikow anych n a 196 sklasyfikow anych).9

T endencje „ b u d u ją c e ” w y d an ia P o rt-R o y a l w idoczne są jako m yśli w iążące całość w yw odu, np. uw agi o konieczności poddaw ania u m y słu i posłuszeństw a człow ieka Bogu, a tak że jako rozw ażania w końcow ych roz­ działach (28-32), m ające c h a ra k te r raczej ascetyczny. „M yśli o śm ierci” w zięte zostały z listu B. P ascala napisanego w zw iązku ze śm iercią jego ojca. „M odlitw a o d o b ry u ży te k z chorób” (rozdz. 32) zaczerpn ięta z ro z­ p ra w y przeznaczonej dla m łodego księcia de C hevreuse.10 Sądzić m ożna, że także in ne treści końcow ych rozdziałów zaczerp nięte zostały przez wy­

daw ców spoza w spom nianych dwóch serii fragm entów , sklasyfikow anych i niesklasyfikow anych. N ależy się liczyć zatem z możliwością, że treści te nie były przeznaczone przez sam ego B. P ascala do zam ierzonej apologii.

2. Dalsze wydania „M yśli” zależne od edycji Port-Royal

W 1776 r. Condorcet w y d aje M yśli, idąc w zasadzie za edycją z P o rt- -R oyal, jed n a k dołącza uw agi w łasne i V o ltaire ’a z L istó w F ilozoficznych.

s Por. L. L a f u m a , H istorie..., dz. cyt., s. 31 n.

A PO LO G IA PA SC A L A 5 9

Condorcet był w stanie wydać M yśli w pełniejszym wymiarze, ponieważi posiadał oprócz w ydania Port-R oyal m anuskrypt Périera i G uerriera. Pod­ chodząc dość swobodnie do intencji samego Pascala, Condorcet daje w łas­ ny układ materiałów. Przy tym, jakby na zasadzie reakcji na „budującą” w ersję apologii środowiska Port-Royal, Condorcet przedstawia jej filozo­ ficzne ujęcie. W ydanie to odpowiadało duchowi epoki.11

W ydanie Condorceta przyjął z entuzjazm em Voltaire. W listach do d’A lam bert i Voines mówi o ,,B. Pascalu — Condorcecie” i o „A nty-Pas- calu”. Voltaire opracował dalsze uwagi, w związku z zapoznaniem się ze wspomnianymi wyżej M anuskryptam i: Périera, Guerriera. Uwagi te sam zamieścił w nowym w ydaniu Condorceta w 1778 r., noszącym ty tu ł Eloge

et Pensées de Pascal.n

Na podejście Condorceta i V oltaire’a do apologii chrześcijaństwa rzuca światło zastosowany podział. Condorcet dzieli apologię na. 11 artykułów.

T y tu ły artyk u łów :

1. O sposobie p rzed sta w ien ia p raw d y i o d o w od zen iu jej ludziom .

2. O k on ieczn ości zajm ow an ia się dow od am i istn ien ia p rzyszłego życia.

3. Że n a leża ło b y w ierzy ć i p ra k ty k o w a ć r e lig ię ch rześcijań sk ą n a w e t w ted y , gdyby n ie m ożna było jej u dow odnić.

R eflek sje na tem at a rgu m en tu B. P a sca la i L ocka d otyczącego m o żliw o ści in n ego życia, przez de F o n ten elle.

4. O n iep ra w o ści naszego p ozn an ia n atu raln ego.

5. Że relig ia n ie daje n am żadnego d ow od ow ego poznania istn ien ia B oga, ani m o­ ralności.

§ 1. N a tem at istn ien ia B oga. § 2. N a tem a t m oraln ości.

6. O w ielk o ści, m arności, sła b o ści i n ęd zy ludzi.

7. P rzesłan k i u sp ra w ied liw io n e zasad am i p oprzednich artyk u łów . 8. Że czło w iek jest isto tą zw y ro d n ia łą i potrzeb u je relig ii. 9. D ow od y r elig ii ch rześcija ń sk iej.

§ 1. Z n a tu ry d ow od ów ch rześcija ń stw a . § 2. D o w o d y m oraln e ch rześcijań stw a. § 3. D o w o d y h isto ry czn e religii. 10. O M ontaigne i E p ictéte.

C harakter E pictéta.

K on k lu zja. P ogod zen ie d w óch sy stem ó w . 11. M y śli dołączone.

D odanie.

A m u let zn a lezio n y w p od szew ce k a fta n a B. P ascala. W okół P ascala.

Myśli więc ułożone są w sposób zupełnie dowolny, według własnego planu Condorceta. Pom inięte są liczne fragm enty Pascala lub zatrzym ane tylko w części, według powziętej idei. Tak było z fragm entem Le pari i fragm entem o miłości własnej. Condorcet zamieścił w tekście także ref­ leksje innych autorów, np. po trzecim rozdziale znajdują się „Refleksje Fontenelle nad argum entem Pascala i Locka, dotyczącym przyszłego życia”.

11 Por. L. L a f u m a , Historie..., dz. cyt., s. 47.

12 Eloge et P e n s é e s de Pascal. N o u v e lle éd itio n , c o m m e n t é e et a u g m e n t é e p a r

Co w ięcej, tak ie p rzed staw ien ie M yśli B. P ascala groziło zniekształce­ niem jego sy lw etk i i duchowości. B ardzo k ry tyczn e, być może przesadne, uw agi w ty m w zględzie w ypow iadał A. B éguin w pracy Pascala p o rtret

w ła sn y :13 „Chciano zrobić z tego człow ieka uosobienie wszelkiego niepo­

koju, ofiarę lęków m ających swe źródło w chorobie fizycznej, k tó ry ch po­ n u re o bjaw y zdradzały jak o b y obsesję nerw ow ą, a dopiero potem m iały w eń tch n ąć owe n ajp ięk niejsze p rzejaw y niepokoju duchowego, o jakich kiedykolw iek m ówiono. O braz takiego w łaśnie P ascala p o rw ał ro m a n ty ­ ków ... i późniejszych odeń — cały ciąg pokoleń k tó re ja k im się zdawało, od najd yw ały w nim siebie. Ju ż to je st niepokojące, że tak i w łaśnie w ize­ ru n e k B. P ascala pierw szy zasugerow ał V oltaire, a u to r w iecznie p o w tarza­ nych, a nigdy nie spraw dzonych anegdot o przepaści, ja k ą B. Pascal w y ­ czuw ał zawsze z lew ej stro n y i, aby w nią nie spaść, zastaw iał się k rzes­ łem . V oltaire ulegał jed n a k konieczności stw orzenia sobie w izerunk u chrześcijanina w ydanego n a łup p o n u rych przew idzeń.

W ydanie C ondorceta było w ielokrotnie pow tarzane. P o jaw iały się też rów nolegle in ne w y d an ia M yśli, k tó re rów nież sw obodnie tra k to w a ły treść pozostaw ionych przez B. Pascala m ateriałów , zniekształcając jego plan. W 1779 r. ks. B ossut ogłosił w P a ry żu w pięciu tom ach Dzieła B. Pascala. W tom ie drugim p rez e n tu je M yśli Pascala. Dzieli całość M yśli na dw ie czę­ ści: P ierw sza zaw iera m yśli odnoszące się do filozofii, m oralności i lite ra ­ tu r y pięknej, a d ru g a — m yśli odnoszące się bezpośrednio do religii.14

Ten rodzaj rek o n stru k c ji apologii B. P ascala znalazł sw oją k o n ty n u ac ję jeszcze n a początku X X w . K sięgarnia B ibliothèque N ationale w P a ry żu w y d ała w 1901 Pensées de B. Pascal avec les notes de V oltaire, z w p ro w a ­ dzeniem N. Davida, k tó ry k ry ty czn ie odnosi się do k ieru n k u zapoczątko­ w anego przez V. Cousina.15

Om ówione w yżej tend en cje, zarów no „b u d u jące” ja k i filozoficzne, w in te rp re ta c ji Pascalow skiej apologii ch rześcijań stw a niew ątp liw ie pozosta­ w ały w jakim ś zw iązku z zaw ężoną p erspek tyw ą, w y nik ającą z niekom ­ pletności w yk o rzy sty w any ch m ateriałó w . S y tu a cja ta uległa zm ianie do­ piero w połowie X IX w., dzięki in icjaty w ie V. Cousina.

III. W P O S Z U K IW A N IU P A S C A L A A U T E N T Y C Z N E G O

W spom niany apel V. C ousina pobudził do k ry ty c z n y ch badań nad m a­ n u sk ry p ta m i Pascala. B adania te okazały się odkryw czym i i stw o rzy ły poszerzoną bazę źródłow ą, na k tó rej m ożna było podjąć próbę u kazan ia Pascala „au ten ty czn eg o ” .

1. Apel V. Cousina

Znaczenie m em oriału V. C ousina „O konieczności now ego w y dania „M yśli”, ogłoszonego w 1842 r. w P ary żu , sprow adza się w istocie do zw ró­ cenia uw agi na b rak i źródłow e w dotychczasow ych w y d an iach M yśli i skierow aniu apelu do uczonych o podjęcie g ru n to w n y ch bad ań n a d o ry­ ginałam i Pascala, p rzede w szystkim n a d p rzechow yw anym od daw na w

13 Por. dz. cyt., s. 17.

14 Por. O e u v re s d e B la ise P a sca l, dz. cyt.

16 Por. N. D a v i d , N o tic e su r P a sca l. W : P e n sé e s de B la ise P a sca l a v e c les n o te s d e V o lta ire , Paris 1901, s. I l l n.

Bibliotece Królewskiej w Paryżu „Pierw opisem ”. V. Cousin dostrzegł wielkie różnice treściowe pomiędzy dotychczasowymi publikacjam i M yśli a „Pierw opisem ”, a także zniekształcenia, opuszczenia, arbitralne prze­ mieszczenia w ykorzystyw anych przez wydawców m ateriałów, głównie po­ chodzących z „Kopii 1” .

K rytyczne uwagi V. Cousina o dotychczasowych wydaniach M yśli i apel o nowe ich opracowanie na poszerzonej bazie m ateriałowej otworzyły nowy etap w studiach nad Pascalowską apologią chrześcijaństwa. Ten etap określany jest m ianem „naukowego”, ponieważ spodziewano się w ten sposób, tzn. na drodze m aksym alnie krytycznej analizy źródeł, osiągnąć prawdziwą w ersję apologii. Chodziło o wyeliminowanie fragm entów nie- przeznaczonych przez B. Pascala do apologii, odkrycie układu apologii planowanego przez niego samego oraz dotarcie do „ipsissima v erba” B. Pascala.2

Taki plan działań spotkał się z zainteresowaniem wydawców. 2. Odkrywcze badania P. Faugera i innych autorów

Prosper Faugere jako pierwszy stara się odczytać krytycznie oryginały B. Pascala. W ykorzystuje przy tym „Kopię” 12449. Już w 1844 r. ogłasza m ateriały „PierWopisu” i innych zbiorów pt. Myśli, fragm enty i pisma

B. Pascala.3

Całość umieszcza w dwóch tomach.

I Tom.

N o w y fragm en t trak tatu o próżni.

R óżnica m ięd zy d u ch em geo m etry czn y m a d u chem fin ezy jn y m . G eom etria fin ezy jn a .

M yśli różne.

Z a ch w y cen ie i w y zn a n ie w iary.

M yśli i n oty odnoszące się do jezu itów , ja n sen istó w , p row in cjałek . M y śli o p ap ieżu i K o ściele.

D odatek do III w y k ła d u o p ołożen iu w ielk ich .

II Tom .

F ragm en ty a p o lo g ii ch rześcija ń stw a czy li m y śli o relig ii. W stęp ogólny.

P ierw sza część.

N ędza czło w ie k a bez B oga czy li, że n atu ra została zep su ta przez sam ą n aturę. W stęp do p ierw szej części.

Rdz. 1. R ozryw ka. Rdz. 2. Z w odnicze potęgi. Rdz. 3. D ysproporcja człow ieka.

Rdz. 4. W ielk ość i nędza czło w iek a . S y ste m filo zo fó w .

A PO LO G IA P A SC A L A o l

1 Por. S. S k w a r c z y ń s k a , dz. cyt., s. X X V . 2 Por. L. L a f u m a, Historie..., dz. cyt., s. 42 n.

II część.

S zczęście czło w ie k a z B o g iem czyli, że jest n a p ra w iciel przez P ism o. W stęp do drugiej części.

Rdz. 1. Ze czło w iek bez w ia r y n ie m oże poznać an i sam ego dobra, ani sp ra w ied li­ w ości.

Rdz. 2. C harakter p ra w d ziw ej religii.

Rdz. 3. S p osob y dojścia do w iary: rozum , zw yczaj (tradycja), n a tch n ien ie. Rdz. 4. O lu d zie żyd ow sk im .

Rdz. 5. O cudach. Rdz. 6. O figu rach . Rdz. 7. O p roroctw ach.

Rdz. 8. O -J ezu sie C h rystu sie. T ajem n ica Jezusa. Rdz. 9. O r e lig ii ch rześcija ń sk iej.

Rdz. 10. P orządek. .

P. F augère, k tó ry zam ierzał przed e w szystkim dopełnić dotychczaso­ w e w ersje w yd ań M yśli fra g m en ta m i dotąd niepublikow anym i, zrobił to ty lko częściowo. Jego edy cja w zbogacona je s t m iędzy innym i o „m yśli w ycofane”, k tó re rodzina B. Pascala w ycofała i nie d ała redak torom . M y­ śli te znajdow ały się w IX i X zeszycie „ P ierw o p isu ” (wśród nich „T ajem ­ nica Je z u sa ”). P. F au g ère w y d aje tak że „M yśli o cudach” pow stałe w zw iązku z polem iką o cudzie „św. cie rn ia ” . M yśli te w „P ierw o p isie“ są w rozproszeniu, n ato m iast w K opiach z n a jd u ją się w części niesklasy fi- kow anej (fragm ent X X X I do X X X III). P. F augère w zbogaca także d otych­ czasowe w ersje M yśli o ręk op isy z „ P o rtfe la V a lla n ta ” (17040 do 17058).4

P a trz ą c n a u k ład sam ej apologii, n ak reślony przez P. F aug ère w II To­ m ie jego publikacji, łatw o zauw ażyć, że m a te ria ły źródłow e są tu przed ­ staw ione jak b y na surow o. Nie widać, aby P. F au g ère próbow ał odtw o­ rzyć szczegółowo p lan B. Pascala. Zachow ał tylko Pascalow ski podział n a dw ie części, zgodnie z frag m en tem określonym sy g n a tu rą (La 29): „Część I. N ędza człow ieka bez Boga. Część II. Szczęśliwość człow ieka z Bo­ giem ...” . W obu częściach sp o tyk am y obok nazw rozdziałów w zięty ch z rękopisów także nazw y w prow adzone przez P. F augère.

T ak więc w artość now ej edycji M yśli, dokonanej przez P. F au g ère zgodnie z apelem V. Cousina, sprow adza się głów nie do częściowego u zu ­ pełnienia publik o w any ch dotychczas m ateriałó w now ym i fragm entam i. Odnośnie zaś do sam ej apologii, P. F au g ère w zbogaca ją o fra g m en t za­ ty tu ło w a n y „T ajem nica J e z u sa ” (Le M ystère de Jesu). P on ad to P. F augère um ieścił w apologii te k st o cudach, zaw ierający u sy stem atyzo w ane rozw a­ żania n a ten tem at.

Siadam i P. F au gère poszły dalsze p ró b y re k o n stru k c ji apologii w edług dom niem anego pierw otnego p lan u sam ego B. Pascala. W m iędzyczasie (w 1852 r.) E. H av et5 p rzed ru k o w ał opracow anie dokonane przez P. F augè- ra, z w łasn ym kom entarzem . To w łaśnie opracow anie P. F au g èra w w y ­ d aniu E. H av eta będzie odgryw ało w ażn ą rolę aż do czasu u kazan ia się edycji L. B runschvicga (1897-1904 r.)8

O zdecydow anym dążeniu w kolejnych prób ach do odczytania a u te n ty ­ cznego B. P ascala św iadczy w ym ow nie c h a ra k te ry s ty k a ty ch p rac poda­

6 Por. E. H a v e t , dz. cyt.

APOLOGIA PASCALA 63

na przez L. L afum ę7. I ta k J. F. Astié (1857)8 przedk ład a „now y p la n ’,’, k anonik V. R ocher (1873)° przekonany jest, że przed k łada „je d y n y p ra w ­ dziw y p lan a u to ra ”, J-B . Je a n n in (1833)10 p rez e n tu je „p lan a u to ra ” , ks. A. V ialar (1886)11 — „p lan Pascala i apologetów ”, kano n ik A. G u th lin (1896)12 — „plan p ierw o tn y ”, kan on ik J. D idiot (1896)13 — „p orządek za­ m ieszczony przez a u to ra ” . W edług opinii L. L afum a żadna z ty ch kom po­ zycji nie była zadaw alająca, poniew aż a p rio ri nie m ogła być tak ą. Z p ew ­ nością należy to rozum ieć w ty m sensie, że a u to rz y ci z obranej przez sie­ bie szczegółowej p ersp e k ty w y nie mogli ukazać ad ek w atn ej całości.

W yrazem rad y k aln ej ten d en cji do ukazania au ten ty czn y ch m yśli B. Pascala je s t rów nież edycja G. M ichauta. Św iadom ie chciał przedstaw ić „w szystkie m yśli P ascala w ich bezładzie p ierw o tn y m ”,14 zachow ując p rzy ty m porządek „P ierw o p isu ” .

Na tej sam ej linii znalazły się cenne w y d an ia Myśli-: paleograficzne A. M oliniera15 z roku 1877-1879 oraz w spom niane już fototyp iczne w ydanie, któ re było przygotow ane przez B ibliothèque N ationale w P a ry żu ,

3. Klasyczna edycja „M yśli” dokonana przez L. Brunschvicga na poszerzonej bazie źródłowej

K lasyczne w ty m sensie i ja k b y ko ro n u jące „n au k o w e” b adan ia nad rękopisam i B. Pascala stało się w ydanie, k tó re zaw dzięczam y L. B ru n - schvicgowi. U kazało się ono w trz e ch tom ach zbioru Grands E crivains de'

France (t. X II-X IV )16.

Z am ykając jak b y długi okres k ry ty c z n y ch bad ań nad rękopisam i B. Pascala, rozpoczętych w połow ie X IX w. (V. Cousin, P. Faugère), L. B ru n - schvicg m iał z pew nością najw iększe szanse przed staw ić „p raw d ziw ą” apologię Pascalow ską. R ozporządzał on pełnym w yd aniem pism P ascala u H a c h e tta 17. N iem niej, jeśli chodzi o u k ład tej „p raw d ziw ej” apologii, to L. B runschvicg o p arł się n a „P ierw op isie”, uw ażając go błędnie — ja k s ą ­ dzi L. L afu m a18 — za p rzed staw iający sta n pism B. P ascala z 1662 r., a K opię 9203 za kom pozycję w ydaw ców z P ort-R oyal.

T ak sam o zresztą uczynił już w cześniej P. F aug ère. S tąd rodzi się p y ­ tanie, ja k się m ają m ate ria ły apologii p rezen to w an e przez L. B runschvicga do tego, co p rzed staw ił w sw ojej edycji M yśli P. F augère. O dpow iadając

7 Por. H istoire..., dz. cyt., s. 26 n.

8 P en sées de P a sc a l d isp o sé e s su iv a n t un p la n n o u vea u , Paris. Lausanne 1857. 9 P en sées de P a sca l p u b lié s d a p rè s le te x t e a u th e n tiq u e e t le seu l v r a i p la n de

l ’a u te u r a v e c d es n o te s p h ilo so p h iq u e s e t th é o lo g iq u e s e t u n e n o tice b io g ra p h iq u e d e V ic to r R och er, ch a n o in e d ’O rléan s, Tours 1873.

10 P e n sé e s d e P a sca l, p u b lié e s d a n s le u r te x t e a u th e n tiq u e e t d ’a p rè s le p la n de l ’a u te u r, a v e c u n e in tro d u c tio n et d es n o tes, par J-B. Jesnnin, Paris 1883.

11 P en sées d e P a sca l su r la re lig io n e t d iv e r s s u je ts d ’a p rè s le p la n d e P a sca l e t des A p o lo g is te s , Paris 1886.

12 L es P en sées de P a sca l re p r o d u ite s d ’a p rè s le te x t e a u to g ra p h e d isp o sé e s selon le p la n p r im itif et s u iv is d e s O p u scu les, Paris 1896.

13 P en sées de B ia ise P a sc a l dan s le u r te x t e a u th e n tiq u e e t selo n l ’o rd r e v o u lu p a r l ’a u teu r, p r é c é d é e s d e d o c u m e n ts su r sa v ie et su iv ie s d e se s p rin c ip a u x o p u ­ scu les, Lille 1896.

14 Por. G. M i c h a u t , In tro d u ctio n . W: L es P en sées..., dz. cyt., s. 8. 15 P ascal. L es P en sées..., dz. cyt.

ls P a s c a l B iaise, O p u sc 'la s..., dz. cyt. P a s c a l B iaise, P en sées..., dz. cyt., O r i­

gin al d es P e n sé e s de P a sca l (Fac-Similé du manuscrit 9202), Paris 1905.

17 Dz. cyt.

n a to pytanie, trzeb a n ajp ierw zauw ażyć, że L. B runschvicg — inaczej niż P. F augere, k tó ry b y ł zain tereso w any głów nie k ry ty czn y m skom pleto­ w aniem rękopisów B. Pascala, a nie sy n tety czn y m ujęciem — zgrupow ał fra g m en ty w okół kilku p u n k tó w ogniskow ych idei Pascalow skiej. Tym się tłum aczy in n y uk ład jego M yśli od u k ład u apologii zamieszczonej przez P. F au g ere w II tom ie noszącym ty tu ł F rag m enty apologii chrześcijań­

stw a, czyli m y śli o religii.

L. B runschvicg u ją ł całość zebranych k ry ty c z n ie frag m en tó w pozosta­ w ionych przez B. P ascala n a tem a t ch rześcijaństw a w 14 działów.

D ział 1: M yśli o duchu i stylu . D ział 2: N ędza czło w ie k a bez Boga. D ział 3: O k o n ieczn o ści zakładu. D ział 4: O sp osob ach w ierzen ia .

D ział 5: S p ra w ied liw o ść i racja pozorów . D ział 6: F ilo zo fo w ie.

D ział 7: M arność i nauka.

D ział 8: P o d sta w y relig ii ch rześcijań sk iej. D ział 9: C iągłość.

D ział 10: F igu ry. D ział 11: P roroctw a.

D ział 12: D o w o d y Jezu sa C hrystusa. D ział 13: Cudy.

D ział 14: F ra g m en ty p olem iczn e.

P orów nując układ apologii w II tom ie edycji P. F au g ere z podziałem zastosow anym przez L. B runschvicga, łatw o zauw ażyć ch arak tery sty czn e różnice. Np. pierw szy dział M yśli L. B runschvicga, k tó ry zaw iera w iele elem entów z II tom u edycji P. F augera, posiada te k s t „Różnica m iędzy duchem geom etry czn y m a duchem fin e z y jn y m ” . T ek stu tego nie m a w ca­ le u P. F augera, tj. w II tom ie jego edycji, m ający m przedstaw ić głó w n ą treść apologii. T ekst ten zn ajd u je się za to w I tom ie, w k tó ry m P. F a u ­ g ere zeb rał m ate ria ły B. Pascala nie należące w p ro st do apologii.

Z nam ienne też jest, że podczas g d y P. F aug ere w II tom ie podzielił po p ro stu całą apologię n a dw ie części: 1. N ędza człow ieka bez Boga (w stęp i 4 rozdziały), 2. Szczęście człow ieka z Bogiem (w stęp i 10 rozdziałów), to L. B runschvicg jed y nie zam ieszcza n a początku II działu fra g m e n t 60 i 61, m ów iące o zam iarze B. P ascala podzielenia sw ojej apologii n a tak ie dwie części; je d n a k podziału tego nie w prow adza w sposób fo rm aln y do swoich

M yśli, chociaż te n dw uczęściow y u k ład leży niew ątpliw ie, jak o owe ognis­

kow e p u n k ty koncepcji B. Pascala, u podstaw re k o n stru k c ji M yśli dokona­ nej przez L. B runschvicga.

T ak więc edycja L. B runschvicga M yśli to rek o n stru k c ja i in te rp re ta ­ cja Pascalow skiej apologii ch rześcijań stw a o p a rta n a m ożliw ie k o m p let­ n ych m an u sk ry p ta c h i dom niem anym plan ie sam ego B. Pascala. Uchodzi ona za klasyczne w ydanie M yśli.

D alsze badania będą zm ierzały nie ty le do w ery fik acji osiągnięć w zakresie k ry ty k i pozostaw ionych przez B. Pascala rękopisów i zam ierzone­ go p rzezeń planu, co raczej do in te rp re ta c ji apologii B. P ascala w n aw ią­ zaniu do w spółczesnej znajom ości człow ieka i jego relacji do Boga oraz w kontekście teologicznych dociekań nad w iarygodnością chrześcijaństw a.

A PO LO G IA P A SC A L A 6 5

Nazwą współczesnych interpretacji obejmuje się tutaj nowsze próby ukazania Pascalowskiej apologii chrześcijaństwa, datujące się mniej wię­ cej od zakończenia I wojny światowej. C harakteryzują się one dążeniem, by poprzez teksty dotrzeć do samego B. Pascala, jego religijnego doświad­ czenia. Przy tym dzieje się to w nawiązaniu do systematycznych badań psychologicznych i teologicznych.

1. B. Pascal „żywy” według J. Chevaliera

Osiągnięcia krytycznych badań nad m anuskryptam i B. Pascala w sze­ rokim zakresie w ykorzystuje J. Chevalier.

Opracowując swój układ Myśli (wyd. Gabalda 1925,1 H atier 1948*), J. Chevalier opiera się przede wszystkim na „Rękopisie” . Cenne odkrycia w badaniach nad „Rękopisem”, a także klasyczne wydanie M yśli opraco-) wane przez L. Brunschvicga w oparciu się na „Rękopisie”, umożliwiły J. Chevalierovi w prowadzenie bardzo korzystnych zmian w stosunku do zna­ nych dotąd edycji. Jednocześnie za podstawę swojej rekonstrukcji M yśli bierze podane przez Filleau de la Chaise wiadomości o planie B. Pascala. Ten plan zamieszczony przez Filleau de la Chaise w rozprawie pt. Dis­

cours sur les Pensées (1672), J. Chevalier w eryfikuje przy pomocy „Ręko­

pisu” i „Kopi“. Chociaż J. Chevalier korzystał w znacznym zakresie tak ­ że z nowszych osiągnięć krytyki, mówił, że zawsze trzeba wracać do „Rę­ kopisu” i opartej na nim edycji L. Brunschvicga (Hachette, 1905).3

Wszystko zaś to czyni J. Chevalier po to, by — idąc poza same m anu­ skrypty — odkryć Pascala „żywego” . W ydaje się, że J. Chevalier osiąg­ nął to zamierzenie. Porównując edycję J. Chevaliera z w ydaniem L. B run­ schvicga, A. Beguin4, zauważa: „Zapoznanie się z edycją J. Chevaliera — jeśli się przedtem przez dłuższy czas korzystało z w ydań L. Bruschvicga — sprawia, że odnajdujem y w dziele Pascala nowe życie... nie mumię spre­ parowaną przez historyków, lecz Pascala „żywego”.

Osiągnięcia swe zawdzięcza J. Chevalier w dużej mierze temu, że, inspi­ rując się inform acją Filleau de la Chaise, mógł dopełnić naukowe docie­ kania nad m anuskryptam i spojrzeniem z szerszej perspektyw y na Pascala i jego spuściznę.

Sam J. Chevalier w przedmowie do swojej edycji M yśli infom uje czy­ telnika o drogach, po jakich szedł, zdążając od m anuskryptów P ascala d o ich autora: „C harakter pisma Pascala odzwierciedla osobliwe połączenie żarliwości, porywczości i niezwykłej lotności myśli z potrzebą ładu i jas­ ności, subtelnością, przejrzystością, lekkością, doskonałą prostotą i szcze­ rością. N aw et układ fragmentów, skreślenia, w arianty, zmiany, uzupeł­ nienia, dopiski na marginesach, pomocnicze notatki (np. we fragmencie 335), wszelkiego rodzaju poprawki ukazują nam człowieka, który jak po­ wiada Etienne Périer, przyzwyczaił się ta k żmudnie opracowywać swoje dzieła, że nie zadawalał się nigdy pierwszymi pomysłami, jakkolw iek

pięk-IV. W SPÓ ŁC ZESN E IN TER PR ETA C JE APO LO G II B. P A SC A L A

1 P a s c a l , P e n sé e s su r la v é r i t é d e la re ligion c h ré tie n n e (par J. C hevalier), Paris 1925.

2 P a s c a 1, O e v v r e s c o m p l e t e s (tex te éta b li et an n oté par J. C hevalier), P aris 1948.

3 Por. J. C h e v a l i e r , dz. cyt. s. 14. 4 Por. P a s c a l .... dz. cyt., s. 26.

ne zdałyby się one innym , i k tó ry n iera z p rze ra b ia ł osiem albo dziesięć ra z y rzeczy, k tó ry m i zachw ycano się i bez tego” .

W edycji M yśli opracow anej przez J. C hevaliera te sam e m ate ria ły (fragm enty), k tó re zn a jd u jem y w porzednich rek o n stru k c jac h apologii, n a b ie ra ją w sposób u d e rz a ją c y życia i u k ła d a ją się w zw arty, sy n te ty c z ­ n y w yw ód.6

J. C hevalier sto su je zasadniczo podział na dw ie części, poprzedzone w stępem .

W stęp o góln y. — In ten cja , porządek i plan dzieła. C zęść p ierw sza — C złow iek b ez B oga.

P rzed m ow a.

Rozdz. 1. M iejsce czło w ie k a w n aturze. D w ie n iesk oń czon ości. Rozdz. 2. N ędza czło w ie k a . Z w od n icze siły.

Rozdz. 3. C echy w ie lk o śc i człow iek a. Rozdz. 4. W niosek, iż trzeba szu k ać Boga. C zęść druga. — C złow iek z B ogiem . P rzed m ow a.

D zia ł 1. P o szu k iw a n ie. D zia ł 2. W ęzeł.

D zia ł 3. D o w o d y Jezu sa C hrystusa. (W stęp; S ta ry T estam en t; N o w y T estam en t; K ościół).

Z ak oń czen ie.

U kład ten odbiega od podziału m ateriałó w ustalonych krytycznie, przedstaw ionego w klasycznym w y dan iu M yśli L. B runschvicga. Co w ię­ cej, nie p o k ry w a się on także, p rzy n ajm n iej w szczegółach, z planem przek azany m przez F illeau de la Chaise w Discours sur les Pensées. Od­ stę p u ją c św iadom ie od tam ty c h podziałów, J . C hevalier m a nadzieję u k a ­ zać praw dziw e zam ierzenie P ascala i uplastycznić jego au te n ty cz n ą myśl. K osztem w ięc fo rm aln ej w ierności m anu skrypto m , J . C hevalier chciał osiągnąć m ożliw ie najw ięk szą w ierność in ten cjo m B. Pascala. P rz y ty m n iew ątpliw ie m yśli P ascala sta ją się w re k o n stru k c ji dokonanej przez J. C hevaliera bardziej w y raziste i przek on yw u jące. Sam J. C hevalier6 w przedm ow ie do drugiego w y d ania M yśli z 1954 r. podaje znam ienne p rz y ­ kład y takiego postępow ania.

I ta k np. J. C hevalier, nie zw ażając n a to, że fra g m en t 84, m ów iący o „d y sp ro p o rcji człow ieka” , k tó rem u przew ażnie n a d a je się ty tu ł: „Dw ie nieskończoności“, zn ajd u je się w ,,K opii“ w rozdziale X V zaty tuło w an ym : „P rzejście od poznania człow ieka do poznania Boga”, um ieszcza go zaraz na początku pierw szej części, gdzie m ow a je s t o „człow ieku bez Boga” . J . C hevalier u w ażał bowiem , że m yśl ta określająca w sposób podstaw ow y rela cję człow ieka do Boga je s t ta k isto tn a dla filozofii B. Pascala, że m u ­ siał on często do niej w racać w swej apologii, ta k ja k kom pozytor w raca do te m a tu m uzycznego w ielo k ro tn ie i w różnych tonacjach.

D ruga sp raw a to w łaśnie m iejsce fra g m en tu 451 noszącego w rek o n ­ stru k c ja c h M yśli ty tu ł „Z ak ład ”, a przez sam ego P ascala nazw anego „N ie­ skończoność — nicość” . F ra g m e n t ten um ieszczany byw ał przez w ielu au torów n a początku apologii. Np. w klasycznym w y dan iu L. B

runschvic-6 Por. J. C h e v a l i e r , dz. cyt., s. 18. 6 Por, tam że, s. 19.