"Album civium Leopoliensium : rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388–1783", t. 1–2, wyd. Andrzej Janeczek, Poznań–Warszawa 2005 : [recenzja]

200 A rtykuły recenzyjne i recenzje

O statni tekst zamieszczony w om aw ianejksiążce jest swego rodzaju przejściem do kolejnej, nieco o d m ien n ejp ro b le- matyki oraz in n e je p o k i i zaw iera konstatacje I. H lavacka na tem at dziejów księgozbiorów czeskich w okresie husyckim (N eko likpo zn â m ek a ùvah k dejinâm ceskÿch knihoven za husitstvi, s. 340-358).

P anow anie W acława IV (1378-1419) przyniosło rozkwit bibliotek i księgozbiorów. D o m in u ją c e jd o niedaw na łacinie wyrósł ko n k u ren t w postaci literatury w językach narodow ych — czeskim i niem ieckim . C entrum kultury książki pozostaw a­ ła Praga z dw orem królewskim , uniw ersytetem i licznymi instytucjam i kościelnym i. D o tego dochodziły biblioteki kapituły ołom unieckiej, klasztorów augustiańskich, kartuskich, cysterskich, prem onstranckich i benedyktyńskich, zarów no w Cze­ chach ja k i na M oraw ach. W księgozbiorach tego okresu dom inow ała literatu ra teologiczno-filozoficzna, pojawiły się licz­ nie dzieła W iklefa i literatu ra polem iczna, k tó re jp o c z ą tk i m ożna datow ać na II połow ę X IV w., a k tó ra narastała wraz z rozw ojem husytyzmu. Im pulsem były w ystąpienia na soborze bazylejskim, gdzie strony przeciwne spisywały swoje racje i przekazywały je sobie nawzajem . Z pew nością wpływ miały rów nież miejscowe spory ideologiczne, ja k choćby działalność uniw ersytetu praskiego, będącego pierwszym „sędzią” husytyzmu, przez co w zrastało znaczenie jego biblioteki i bibliotek profesorów . Książki stają się dość pow szechne w śród wykształconych mieszczan praskich, gdzie dominowały Biblia, teksty biblijne i lite ra tu ra użytkowa, a działo się tak praw dopodobnie w skutek likwidacji bibliotek instytucji kościelnych.

U praw om ocniony według au to ra jest pogląd, że rów nież radykalni działacze husyccy, jak Ja n Żeliwski lub Prokop W ielki m ieli własne księgozbiory, zwłaszcza Biblię, podobnie Ja n Żizka, który swoje zainteresow ania koncentrow ał na lite­ raturze p rag m aty czn ej(w jego przypadku w ojennej). Potw ierdzeniem takiego toku rozum ow ania jest dysputa bazylejska, w k tó rejh u sy ci posługiwali się podręcznym zestaw em ksiąg potrzebnych do prow adzenia polem iki i staw iania własnych tez. W obec faktu, iż pierwszym duchowym centrum taborytów był Pisek, gdzie działał ich przywódca M ikołajB iskupiec z Piel- grzymowa, tu ta jm o ż n a domyślać się lokalizacji ich biblioteki. Polem ika husytów z katolikam i sprzyjała pow staw aniu n o ­ wych centrów „produkcji” i grom adzenia książek. I. H lavacek wskazuje po stronie h u sy ck iejn a Nymburg, H radec Kralové, Z atec i Louny, po katolickiej — Pilzno, Czeskie Budziejowice, Czeski K rum lov i Cheb.

Całość opublikowanych m ateriałów kończy streszczenie w języku niem ieckim , rejestr wykorzystanych rękopisów oraz indeks osób i nazw geograficznych.

Podsum owując, publikacja zaw iera olbrzymi m ateriał tak źródłowy jak i bibliograficzny do historii książki rękopi- śm ien n ejw średniow iecznych C zechach (zwłaszcza w okresie przedhusyckim ) i m oże stanowić znakom ity m ateriał porów ­ nawczy dla b adań nad polskim i księgozbioram i okresu średniow iecza. Jednocześnie om aw iana książka wypełnia w pewnym stopniu lukę w czeskiejhistoriografii, k tó rą dla obszaru Polski spełnia znakom ite opracow anie E dw arda Potkow skiego7.

A naliza zaw artego w niej m ateriału potw ierdza, iż nowe ustalenia w tej m aterii są możliwe, ale po spełnieniu pewnych warunków. Przede wszystkim poprzez pogłębione badania kodykologiczne i paleograficzne, analizę kolofonów i zapisów prow eniencyjnych oraz żm udne poszukiw ania w drukow anych i nie drukow anych katalogach rękopisów uzupełnione przez b ad an ia prozopograficzne nad środowiskam i posługującym i się książką w średniowieczu.

Piotr Kardyś Akademia Świętokrzyska Kielce

Album civium Leopoliensium . Rejestry przyjęć do praw a miejskiego we Lwowie 1 3 8 8 -1 7 8 3 ,1 .1 -2, wyd. Andrzej J a n e c z e k , Wydawnictwo P oznańskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk, Poz- nari-W arszawa 2005, ss. LXIV, 450, 291 + edycja elektroniczna (płyta CD).

W 2005 roku do rąk historyków zajm ujących się dziejam i polskich m iast trafiła kolejna edycja ksiąg przyjęć do praw a miejskiego, obejm ująca rejestry nowych obywateli lwowskich. W ydawnictwo to je st tym bardziej w arte uwagi, że kw erenda przeprow adzona przez wydawcę objęła całość zachow anejspuścizny aktow ejdaw nego lwowskiego A rchiw um M iejskiego, obecnie tw orzącejzespół „M agistrat m ista L ’vova” w C entralnym Państwowym A rchiw um Historycznym U krainy we Lwo­ wie. W kancelarii m iejskiejLw ow a początkowo nie prow adzono osobnych rejestrów osób przyjętych do praw a miejskiego, natom iast odpow iednie zapisy w noszono do ksiąg finansowych, a następnie do ksiąg w yboru urzędników i nadaw ania oby­ w atelstw a. Pierwszy album civium, służący tylko do rejestrow ania nowych obywateli pow stał dopiero w 1750 r. W sumie kw erendą zostało objętych dziesięć ksiąg, przy czym wydawca starał się też w m iarę możliwości zrekonstruow ać zapiski znajdujące się w zaginionejksiędze finansow ejL w ow a z lat 1427-1459. N a tejp o d staw ie pow stała dw utom ow a edycja źró d ­ łowa. W tom ie pierwszym znalazł się obszerny w stęp (wraz ze streszczeniem w języku angielskim ), 5788 zapisek źródłowych i aneks, gdzie um ieszczone zostały m.in. sied em n asto - i osiem nastow ieczne roty przysiąg składanych przez przyjmujących praw o miejskie oraz uchw ała rady z 1503 r., ustanaw iająca wysokość opłaty p o b ie r a n e jo d osoby otrzym ującejobyw a- telstwo. Tom drugi zaw iera indeksy: osób i geograficzny. T rzeci elem ent wydawnictwa stanowi jego edycja elektroniczna na płycie CD.

A rtykuły recenzyjne i recenzje 201

Lwowskie księgi miejskie, z oczywistych względów, były już od daw na przedm iotem zainteresow ania badaczy. N ajstar­ sze, z końca X IV i pierwszych dziesięcioleci X V w., w raz ze znajdującym i się w nich w pisam i dotyczącymi nabyw ania oby­ w atelstw a, zostały wydane drukiem 1. Sam a kw estia przyjęć do praw a miejskiego we Lwowie rów nież była już analizow ana przez historyków: A leksego Gilewicza i H ugona W eczerkę2. P onadto, o czym m ożem y się dow iedzieć ze w stępu, archiwista lwowski, Mieczysław W alter przeprow adził kw erendę i przygotował edycję źródłow ą zapisek dotyczących przyjęcia do p ra ­ w a m iejskiego we Lwowie z lat 1404-1514. P raca ta została w okresie drug iejw o jn y św iatow ejukradziona przez niem iec­ kich okupantów i znalazła się najpierw w zbiorach szefa służby arch iw aln ejG en eraln eg o G ubernatorstw a, a następnie — Instytutu H e rd e ra w M arburgu (s. X X IX ).

O pracow anie edytorskie obu tom ów prezentow anego wydawnictwa po d w ielom a w zględam i m ożna uznać za w zorco­ we. O bszerny w stęp rozpoczyna kilkunastostronicow e studium podzielone na dwie części: „R ejestry przyjęć i ich znaczenie badaw cze” oraz „C harakterystyka rejestrów lwowskich”. W arto tu zwrócić uwagę na bardzo obszerne przypisy, odnoszące się przede wszystkim do literatury przedm iotu niem ieckiej i polskiej, a także ukraińskiej, czeskiej i angielskiej. K olejną część w stępu stanowi charakterystyka podstaw y wydania i opisy ksiąg „zaczerpnięte z opublikow anego p rzed w ojną inw en­ tarza K arola B adeckiego” (s. X X IX ). O statnia część jest pośw ięcona „regułom w ydania” i „zasadom tw orzenia indeksów ”. M etoda zastosow ana przy wydaniu Rejestrów przyjęć nie budzi zastrzeżeń. Edycja została w całości przygotowana do druku „według zmodyfikowanych zasad Instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy X V I w ieku”3 (s. X LV ). N ie sposób nie zgodzić się z wydawcą, że w tym wypadku zastosow anie jednolitych reguł w ydania dla tekstów średniow iecz­ nych i nowożytnych było zabiegiem koniecznym. N iewątpliwą zaletą przy jętejp rzez A ndrzeja Janeczka m etody w ydania jest decyzja o publikacji pełnego tekstu zapisek, w tym także pow tarzających się form uł kancelaryjnych, k tó re w tego rodzaju wydawnictwach są na ogół oddaw ane przy pom ocy m n ie jlu b b ard ziejro zb u d o w an eg o systemu skrótów. Stosowanie skró­ ceń znacząco przyspiesza pracę nad edycją źródłow ą i zm niejsza je jo b ję to ść , a zatem i koszt wydania, nie zubażając jego w artości merytorycznej, ale czyni go m niejw ygodnym w odbiorze. N atom iast ap arat przypisów został w Rejestrach przyjęć skonstruow any analogicznie jak w innych edycjach tego typu i składa się głównie z przypisów tekstowych. N ieliczne przypisy rzeczowe dotyczą „niezgodności datacji, inform acji o w pisach zdublowanych, o osobno rejestrow anych zaprzysiężeniach i okazaniu listów pochodzenia, o składanych rezygnacjach z praw a m iejskiego” (s. L). Podobnie ja k inni wydawcy katalogów przyjęć do obywatelstwa, A. Janeczek nie opatryw ał przypisam i nazwisk osób występujących w wydawanym źródle, a m iej­ scowości zostały wyjaśnione poprzez indeks geograficzny. W ydanie książkowe Rejestrów przyjęć (form ą elektroniczną zaj­ miemy się niżej) m a dwa indeksy: osób i geograficzny. W ydawca zrezygnował niestety ze sporządzenia indeksu rzeczowego, tw ierdząc, że „składałby się on w większości z nazw zawodów i specjalności rzemieślniczych, nazw urzędów i godności, a więc dublow ałby indeks nazw osobowych. Z astępuje go ap arat zaw arty w edycji elektronicznej” (s. LV). B rak indeksu rze­ czowego jest w adą coraz liczniejszych wydawnictw źródłowych, co w znacznym stopniu pom niejsza ich walory. W końcu m a­ teriały archiwalne wydawane są nie tylko po to, by stanowić podstaw ę różnych prac, ale — by mogły być wykorzystywane znacznie szerzej, jak o źródło pom ocnicze, czem u służy właśnie indeks rzeczowy. Wydawcy jed n ak coraz częścieji chętniej znajdują środki, m ające go zastąpić: regesty w języku polskim , słowniki wyrazów staropolskich4. Tym razem rolę tę ma spełniać w ersja elektroniczna książki i dołączony do n iejp ro g ra m umożliwiający wyszukiwanie osób.

W zam ierzeniu wydawcy edycja na płycie elektronicznejstanow i integralną część całej pracy i rów nocześnie jejb ard ziej rozbudow aną wersję. Jest to niewątpliwie pewne novum w polskim edytorstw ie źródeł historycznych i w związku z tym w zbudza szczególne zainteresow anie. Po pierwsze trzeba zadać sobie pytanie, czy te n zabieg podnosi kom fort pracy history­ ka, zam ierzającego skorzystać z Rejestrów przyjęć, poniew aż taki jest chyba główny cel sporządzania — ja k to nazywa wy­ dawca (s. L) — „wersji digitalnej” pracy. Edycji elek tro n iczn ejjest pośw ięcony je d e n podrozdział w stępu. L ektura tego te k ­ stu jest niezwykle interesująca, poniew aż już na początku czytelnik m oże się dowiedzieć, że „zaw arte w zapiskach oznacze­ nia osobowe (deskrypcje) tw orzą zbiór zróżnicowanych strukturalnie form acji. W ich zakres w chodzą nie tylko różne k a te ­ gorie nazw osobowych, ale rów nież nie należące do system u antroponim icznego inne term iny identyfikujące” (s. L). Tw o­ rząc indeks nazw osobowych „źródłowy zapis każdej osoby poddany został lem atyzacji (sprow adzeniu do m ianow nika)” (s. LI). W rezultacie „każda osoba opisana je st przez tyle haseł, z ilu członów składało się je jm ia n o ... W arianty haseł zaw ie­ rają w sobie przecinek, oddzielający człon wysunięty na pierwsze miejsce od pozostałej części hasła” (s. L III). Czytelnicy spragnieni dalszych szczegółów technicznych, znajdą w wersji elektronicznej w stępu tabele przedstaw iające „schem aty ko n ­ struow ania h aseł”. D la nas najważniejsze jest jed n ak to, że zastosow any system indeksow ania pozw ala wyszukiwać osoby zarów no poprzez im iona i nazwiska, ja k i zaw ód lub pochodzenie terytorialne czy sprawowany urząd, „umożliwia również wiele zabiegów grupujących i segregujących, wybierających zbiorowości podług założonych kryteriów ” (s. L III). T aka baza danych znajdująca się na płycie CD nie tylko zastępuje, ale p o d w ielom a w zględam i przewyższa klasyczny indeks rzeczowy,

1 Najstarsza księga miejska 1382-1389, wyd. A. Czołowski, Pomniki dziejowe Lwowa z Archiwum miasta, t. 1, Lwów 1892; Księga przychodów i rozcho­

dów miasta 1404-1414, wyd. tenże, Pomniki dziejowe Lwowa z Archiwum miasta, t. 2, Lwów 1896; Księga przychodów i rozchodów miasta 1414-1426,

wyd. tenże, Pomniki dziejowe Lwowa z Archiwum miasta, t. 3, Lwów 1905.

2 A. Gilewicz, Przyjęcia do prawa miejskiego we Lwowie w latach 1405-1604, w: Studia z historii społecznej i gospodarczej poświęcone F. Bujakowi,

Lwów 1931, s. 375-414; H. Weczerka, Herkunft und Volksgehörigkeit der Lemberger Neubürger im 15. Jahrhundert, „Zeitschrift für Ostforschung” 4,

1955, H. 2, s. 506-530.

3 A. Wolff, Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI wieku, St. Źródł. 1,1957, s. 155-176.

4 Księga ławnicza miasta Płocka 1489-1517, oprac. D. Poppe, Warszawa 1995; Księgi sądowe miasta Wąwolnicy z lat 1476-1500, oprac. G. Jawor,

A. Sochacka, red. R. Szczygieł, Lublin 1998.

202 A rtykuły recenzyjne i recenzje

stw arza jed n ak pew ne problem y techniczno-organizacyjne. Skorzystanie ze znajdującego się na płycie CD program u wyma­ ga uprzedniego zainstalow ania go w pam ięci sta łe jk o m p u te ra , czyli na twardym dysku. N iezbędny je st zatem k o m p u ter PC z procesorem klasy P entium , 64 MB RA M , k a rta graficzna SV G A 800x600, 110 MB w o ln ejp rzestrzen i na twardym dysku i system operacyjny W indows 98/M E/NT/2000/XP. D la właścicieli starszych w ersji system u W indows elektroniczna wersja wydawnictwa nie jest dostępna. Inform acji o tych wym aganiach technicznych niestety zabrakło w książkow ejw ersji wstępu, zostały jedynie podane — bardzo drobnym drukiem — na etykiecie płyty CD. Przy okazji nasuw ają się też pytania, związa­ ne z możliwościami i zasadam i udostępniania w ersji elektronicznejw ydaw nictw a przez biblioteki. Jeżeli korzystanie w czy­ telniach, przynajm niejniektórych, m ożna sobie jakoś wyobrazić, to jak pow inno wyglądać udostępnianie przez wypożyczal­ nie? Przy czym podstawow e pytanie brzm i, czy nabyta wraz z książką licencja na zainstalow anie program u na twardym dys­ ku zezw ala na wypożyczanie płyty CD czytelnikowi w celu skopiow ania jej na domowym kom puterze?

P rezentow ane źródło jest „pierwszą edycją przyjęć do obywatelstwa m iejskiego ze W schodu R zeczypospolitej”(s. XV). Byłoby w ielką korzyścią dla polskiejm ediew istyki, gdyby w ydanie Rejestrów przyjęć spow odowało szersze zainteresow anie zasobem C entralnego Państwowego A rchiw um H istorycznego U krainy we Lwowie i znajdującym i się tam licznymi i cenny­ mi źródłam i do dziejów m iast i m iasteczek.

Agnieszka Bartoszewicz Uniwersytet Warszawski Instytut Historyczny

Kronika poznańskich pisarzy m iejskich, oprac. Jacek W i e s i o ł o w s k i , ze w stępem Adolfa W a r s c h a u e r a (K roniki starop olsk ie), Poznań, Wyd. M iejskie, 2004, ss. 135.

Jest to tłum aczenie pracy A. W arschauera, Die Chronik der Statsschreiber von Posen, Posen 1888, k tó ra ukazała się naj­ pierw w tom ach 2-3 „Z eitschrift d er H istorischen G esellschaft für die Provinz P osen”, a nastepnie jak o osobna odbitka. Po krótkim w prow adzeniu J. W iesiołowskiego następuje tłum aczenie tekstu: w stępu A. W arschauera (tłum aczyła Joanna G rzesiak) oraz zapisek (tłum aczyła A nna Pawlaczyk). Publikację kończą przypisy wyjaśniające w zm iankow ane w zapisakch osoby (opracow ane przez J. W iesiołowskiego) oraz indeks osób (zestaw iony przez M ałgorzatę Kałasz).

P raca W arschauera o p arta je st tylko na księgach rady miejskiej, pow inna zatem nosić tytuł Kronika poznańskich pisarzy

radzieckich. Podkreśla to J. W iesiołowski, inform ując, że zapiski historyczne znajdują się także w innych księgach miejskich.

Zw raca też uwagę, że późniejsze badania przyniosły kilka zapisek przeoczonych przez W arschauera, w tym katalog rajców dożywotnich z początku X V I w. Szkoda, że redakcja nie zdecydow ała się wydać je jako uzupełnienie publikacji.

W e w stępie W arschauer przedstaw ia kolejnych pisarzy m iejskich (zestaw ia też ich wykaz), om awiając dokonane przez nich wpisy. T ekst uzupełniają ilustracje przedstaw iające niektóre z zapisek. W sum ie wydał 143 zapisek (num eracja 1-132), z których 1 pochodzi z X IV w., 12 z X V w., 100 z X V I w. (z tego 73 z jego pierw szejpołow y), 20 z X V II w. (19 z lat 1607-1632 i 1 z 1684 r.), 10 z X V III w. (z lat 1707-1752).

W pisy rocznikarskie jako pierwszy podjął B ern ard z Pyzdr, pisarz miejski w latach 1398-1419 (z przerw am i). Z a p o ­ czątkował on (w 1398 r.) zw yczajsporządzania wpisów introm isyjnych, kontunuow any przez jego następców do 1501 r. — późniejw pisy takie pojaw iają się już tylko trzykrotnie: w 1525 (dwa) i w 1625 r. Pisarze podaw ali w nich dzień swojego wy­ b o ru na tę funkcję, inform acje o ew entualnych: w ykształceniu oraz sprawowanych w cześniejfunkcjach, zazw yczajtakże im ię aktualnego burm istrza, a czasam i i innych dostojników.

O prócz nich w m ateriale X V -w iecznym znajdziem y tylko dwie zapiski innego rodzaju. N ajciekaw sza pochodzi z 1417 r. i została w pisana przez B ern ard a z Pyzdr: „To jest kronika m iasta Poznania, spisana od roku Pańskiego 1417 ręką B ern ard a z Pyzdr, pisarza w spom nianego m iasta, z polecenia panów rajców dla pam ięci młodych. Po pierwsze, m iasto P o ­ znań zostało założone przez znakom itych książąt i panów Przem ysła i Bolesława, braci przyrodnich, w roku Pańskim 1253". A u to r planow ał ją wpisać — ja k dowodzi wydawca — na ostatnich dziewięciu stronach z a ło ż o n e jp rz e z siebie księgi ra ­ dzieckiej, liczącej136 pergam inow ych stron form atu 4o, z których w 1417 r. zapisanych było tylko 30 stron. W ydaje się je d ­ nak, że pisarz z jakichś powodów swojego zam iaru nie zrealizow ał — choć J. W iesiołowski (s. V ), bez wyraźnych dowodów przypuszcza, że dzieło to pow stało, ale zaginęło w okresie dw uletniego (1499-1501) w akansu po śm ierci M ikołaja Goczałka z Namysłowa.

D ruga X V -w ieczna zapiska historyczna to inform acja o po d atk u w ojennym nałożonym na w ym ienione m iasta w ielko­ polskie (w tym Poznań) na sejm iku średzkim w 1458 r.

B ardzo bogaty w zapiski historyczne był wiek X V I. D uża w tym zasługa pisarza, którego urzędow anie przypadło na p o ­ czątek tego stulecia — M ikołaja R uczla z K ościana (1501-1522). N a deskach opraw i k artach tytułowych zapisał on 20 zapi­ sek. Są to inform acje o najważniejszych w ydarzeniach z dziejów dynastii (śmierć: Ja n O lbrachta w 1501 r., Elżbiety w 1505 r., A leksandra w 1506 r., koronacja Zygm unta I w 1507 r., układy dynastyczne w Bratysławie i W iedniu w 1515 r.) i państw a (bitw a p od O rszą, 1515 r., dwie zapiski), zwycięstwo n ad T ataram i w 1517 r., spalenie przez wojska zakonne M ię­ dzyrzecza w 1520 r., którym towarzyszą w iadom ości lokalne, pośw ięcone zarazom (1505 i 1515), pow odzi (1515 r.), zabój­