Prasa Towarzystwa Demokratycznego Mierosławskiego (1865-1870)

Borejsza, Jerzy W.

Prasa Towarzystwa

Demokratycznego Mierosławskiego

(1865-1870)

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 4/2, 59-71

JERZY W . BOREJSZA

PRASA TOWARZYSTWA DEMOKRATYCZNEGO MIEROSŁAWSKIEGO (1865— 1870)

Po upadku pow stania styczniow ego kilka ośrodków em igracyjnych podjęło tru d odrodzenia daw nego Tow arzystw a D em okratycznego Pol­ skiego. Dłużej przetrw ało jedynie Tow arzystw o D em okratyczne M iero­ sław skiego, założone jesienią 1865 roku w Paryżu. N iefortunny d y k tato r

pow stania styczniow ego zdołał skupić pod swoim przew odnictw em po­ n ad 300 em igrantów osiadłych głów nie w e Francji i kilka m ałych grupek

7. te re n u Szwajcarii, Belgii i Niemiec. Byli to przew ażnie przedstaw iciele

praw icy Czerwonych. Tow arzystw o D em okratyczne M ierosław skiego przetrw ało do 1870 roku. Z daw nym Tow arzystw em D em okratycznym Polskim bardziej zbliżała je nazw a niż poglądy i działanie.

,,Głos' Polskiego D em okraty1' był pierw szym pismem M ierosław skie­ go po upadku pow stania styczniowego. Ogółem ukazało się zaledw ie sześć num erów tego kilkustronicow ego dw utygodnika. N um er p ierw ­ szy nosił ty tu ł ,,Głos W olny D em okraty" (29 XII 1865— 15 III 1866). Po­ czątkow y pro jek t ty tu łu i data ukazania się św iadczyły o w yraźnym przeciw staw ieniu się londyńczykom i ich „Głosowi W olnem u". Później­

szy ty tu ł „Głos Polskiego D em okraty" rów nież posiadał sw oją w ym ow ę w związku z atakam i m ierosław czyków na „obćych m istrzów " „Głosu W olnego". Samo pisem ko jednak było bez znaczenia. Pow tarzało ono sform ułow ania i okólniki TD.

„Głos Polskiego D em okraty" opublikow ał kilka arty k u łó w o koniecz­ ności istnienia państw a polskiego m iędzy Odrą, Bałtykiem, Dnieprem, Dźwiną i K arpatam i; naw iązyw ał stale do w ypow iedzi M ierosław skiego z lat trzydziestych i czterdziestych. Ogłosił też program ow y artyk u ł To-

w arzystw o Demokratyczne w roku 1845 a 1865, w k tórym podkreślił, iż

now o pow stała organizacja jest ko n ty n u acją daw nego TDP1.

R edaktorem „Głosu Polskiego D em okraty" został przyboczny M iero­

sławskiego A lbert Ja n K anty K ostecki2. Pismo było najpraw dopodobniej finansow ane przez samego M ierosław skiego, k tó ry zaw ładnął w okresie pow stania znacznym i funduszami. Kostecki kierow ał pismem, zgodnie ze zwyczajem em igracyjnym , z Paryża'. Po upadku „Głosu Polskiego Demo­ k raty " Kostecki przeniósł się pod koniec lat sześćdziesiątych do Londy­ nu. Dał się tam omotać szpiegowi carskiem u — Bałaszewiczowi. Dzidki K osteckiem u ten „dziew iętnastow ieczny Azef" w 1870 roku został prze­ w odniczącym O rganizacji Ogółu Londyńskiego, a K ostecki sekretarzem tegoż zrzeszenia8. Bałaszewicz próbow ał zorganizow ać przy pom ocy Kos­ teckiego prow okację przeciw ko M iędzynarodówce, zalecając M arksow i K osteckiego jako p rzyjaciela G aribaldiego4. W latach siedem dziesiątych, po krachu M ierosław skiego, Kostecki tułał się po Europie5.

Po upadku „Głosu Polskiego D em okraty" ukazały się żyw otniejsze „Spraw y Tow arzystw a D em okratycznego" (1 IX 1866— 1 VI 1867). Ich faktycznym redaktorem był Ludwik M ierosław ski jako prezydent TD, sekretarzem redakcji — Bronisław G ruszczyński jako sek retarz TD. D ru­ kow ano je również w Genewie, najpierw u L. Czerniećkiego, później, w i­ docznie na skutek jakiegoś konfliktu, w d rukam i m iejscow ej Pfeffera. „Sprawy Tow arzystw a D em okratycznego" w ydaw ano w formacie bro­ szurowym. Przybrały one charakter zbioru okólników i dokumentów. Poza bieżącą publikacją enuncjacji TD „Spraw y" przedrukow ały w iele dokum entów TDP, a przede w szystkim daw nych przem ówień M ierosław ­ skiego. Nieliczne w olne kolum ny, zgodnie ze zw yczajem faktycznego red ak to ra „Spraw ”, zapełniały polem iki i ataki personalne.

M iejsce naczelne w tych atakach „Spraw Tow arzystw a D em okratycz­ nego" zajęło zw alczanie Zjednoczenia Emigracji Polskiej i „N iepodle­ głości". Polemizowano z publicystam i ówczesnej „N iepodległości" — Se­ w erynem Elżanowskim i Edw ardem Siwińskim. Oskarżano członka Ko­ m itetu R eprezentacyjnego Zjednoczenia Biernawskiego, w yciągając szczegóły z jego działalności pow stańczej w Krakowskiem. Przy okazji zaocznie nie oszczędził M ierosław ski i K arola M ajew skiego. Kiedy „N ie­ podległość" i „Głos W olny" daw ały do zrozumienia, iż nie godzi się w ta ­ jem niczać rządu carskiego w działalność pow stańczą jego ofiary, „Spra­ w y Tow arzystw a D em okratycznego" odpow iadały: „[...] Jen.. M ierosław ­ ski, w ym ieniając m iędzy innym i pana K arola M ajew skiego, nie

zadenun-2 Por. A. G u 11 r y, Pan Ludwik M ie ro sła w s k i, j e g o dzieła i działania, Liège— D rezno 1870, s. 6—7.

3 Por. „The Polish R efugees in England „Morning A dvertiser", 5 II 1871; J. K o­ steck i do J. D ziałyń sk iego, 15 II 1871, rkps Bi,bl. Kórnickiej, pudło 13.

4 J. W . B o r e j s z a , W krę g u w ie lk ic h w y g n a ń c ó w J8A8— 1895, W arszaw a 1963-. s. 239—242.

PRASA TOW A RZY STW A DEMOKRATYCZNEGO (1865— 1870) ₆₁ cjow ał go M oskwie, bo p ana K arola M ajew skiego zadenuncjow ać jej n ie­ podobna. Jen. M ierosław ski, w ykazując jego zdrady w zględem O rganiza­ cji Jeneralnej i zasługi w rozbrajaniu,pow stania narodow ego, mógł tylko jem u i jego w spólnikom zapewnić najw yższe w zględy tego m ocarstw a"6. W tym tonie utrzym ane były w szystkie ataki personalne „Spraw", skie­ row ane głównie przeciwko Białym.

W ydarzeniam i krajow ym i w ogóle niem al się nie zajmowano. Do w y ­ jątkó w należała korespondencja z W iednia z 27 listopada 1866, w k tórej czytamy: „Ku końcow i lata zjaw iły się pierw sze pism a odrodzonego Tow arzystw a D em okratycznego, jednocześnie w Krakowie i w trzech południow ych guberniach Kongresówki, w Galicji druki te poruszyły tylko młodą inteligencję, i to słabo, lecz w K ongresów ce w cale niespo­ dziew anie, w brew w szelkim dotychczasow ym drogom propagandy, do­ stały się one od razu w pośród ludu w iejskiego i z tak tajem niczą szyb­ ko ścią rozeszły się aż do Pilicy i do W ieprza, po obu brzegach W isły,

a naw et, ja k dziś się dow iaduję, aż w A ugustow skie, że w ładze m oskiew ­ sk ie ani dojść dróg tej propagandy, ani jej obiegu pow strzym ać nie są w stan ie"7.

Przesadny to n tej korespondencji w skazyw ałby, iż mogła ona po prostu zostać spreparow ana w Paryżu. Jednakże passus dotyczący G ali­ cji nie podnosił au to ry tetu TD. Skądinąd zaś druki ulotne em igracji istotnie przem ycano do Królestwa.

„Spraw y Tow arzystw a D em okratycznego" nie zajm ow ały się proble­ m aty k ą europejską. N a forum cudzoziemskim M ierosław ski używ ał lis­ tó w otw artych. Kiedy po zam achu Berezowskiego W ładysław Zamoyski, Έ. Siwiński, K. R uprecht i A. Giller w ystosow ali bardzo uniżony list po­ tęp iający „w imieniu Polski" do N apoleona III, M ierosław ski w raz z Ko­ m isją O rganiczną ogłosił list o tw arty do redaktorów dzienników francu­ skich w obronie dem okratów polskich przeciw ko uzurpow aniu przez Zam oyskiego et consortes praw a do reprezentow ania Polski. W liście tym czytamy: „Demokracja polska dostatecznie dowiodła, że umie sta­ w iać czoło na polu walki, aby się m iała uciekać do innej broni przeciw ­ k o swym nieprzyjaciołom ani też potrzebow ała innych św iadectw swej Jojalnośoi względem sprzym ierzeńców "8. Francuskie listy M ierosław skie­ go m iały w ysoką m arkę literacką. K iedy M ierosław ski w ystępow ał w kw estiach zasadniczych dla polskich em igrantów — dem okracja

con-6 „Sprawy T ow arzystw a D em okratycznego", 1 XII 18con-6con-6, nr con-6, s. 2. 7 Tamże, s. 13.

8 W edług tłum aczenia ów czesn ego, „Głos W olny", 20 VI 1867, nr 142, s. 574. O ry­ g in a ł francuski z podpisam i M ierosław sk iego, Bauerfeinda, Bronica, C hądzyńskiego, ■Jeski, G ruszczyńskiego z p ieczęcią TD (Orzeł na tle m apy Polski), por. CGIAM, z. 109, in w . 2, nr 513.

tra H otel Lam bert ·— znikały różnice m iędzy Tow arzystw em Dem okra­

tycznym a Zjednoczeniem Emigracji Polskiej.

„Spraw y Tow arzystw a D em okratycznego" upadły 1 czerwca 1867 zaw iadam iając, ż e · ,,Od dziś dnia »Sprawy Tow. Demokr.« w ychodzić bę­ dą w nieokreślonych term inach (w m iarę spłaty dotychczasow ych zale­ głości przez prenum eratorów )"9. Kłopoty finansow e „Spraw" były w y­ kładnikiem znacznego zm niejszenia się bezpośredniego zaplecza odbior­ ców — członków TD. „Sprawy" pozbaw ione bezpośredniego związku z rzeczyw istością europejską i krajow ą, nie dysponujące żadnym dob­ rym piórem oprócz M ierosław skiego i, co najw ażniejsze, nie staw iające żadnego nowego program u były z góry skazane na klęskę.

Jedynym pismem Tow arzystw a D em okratycznego, które nie tylko· znalazło odbiorców na w ychodźstw ie, ale cieszyło się rów nież uznaniem, p rasy cudzoziemskiej, był „Le Peuple Polonais" (15 V 1868— 1 XI 1869). „Le Peuple Polonais" zaprzeczał w praw dzie1, ażeby pełnił funkcje oficjal­ nego organu M ierosław skiego, ale jednocześnie przyznawał, iż: re ­ kom endujem y M ierosław skiego jako najw iększy in telekt w śród p atrio ­ tów polskich, podtrzym ujem y Bosaka, człowieka w całym tego słowa, znaczeniu odważnego, zasługującego na wszelkie zaufanie ze względu na. sw oje oddanie spraw ie dem okratycznej; sądzimy, że Różycki i Kruk, oddani patrioci, nie potrafią zdradzić tej spraw y, i zwalczam y Langie­ wicza, Jo rd an a et C° jako wrogów, rów nie zaciekłych, co ograniczonych, całego ruchu rew olucyjnego"10. W istocie ,,Le Peuple Polonais" popierał głów nie M ierosław skiego, który nazyw ał pismo „sukursalnym organem, doktryny" Tow arzystw a D em okratycznego. N a łam ach „Le Peuple Polo­ n a is” zam ieszczano listy sygnow ane przez M ierosław skiego. Zwracano· się doń p er „mistrzu". Ponadto M ierosław ski w spółpracow ał z pism em pod nie rozszyfrow anym ponoć w spółcześnie pseudonim em —· K ula11. W ystępując pod tym pseudonimem, M ierosław ski zaatakow ał m. in. je d ­ nego z przyw ódców O rganizacji Ogółu — A ntoniego Skotnickiego. Ten_ chciał się pojedynkow ać z Kulą, ale redakcja „Le Peuple Polonais" od­ m ów iła ujaw nienia, k to k ry je się pod tym pseudonim em. „Le Peuple Po­ lonais" n ależy .u zn ać za organ TD nie tylko dlatego, że M ierosławski,, Szczęsnowicz i Brazewicz nie ukryw ali w zajem nego poparcia dla siebie,. „Le Peuple P olonais” od „Głosu W olnego" różnił się tym, iż jego obaj w y daw cy ■ byli przyw ódcam i założonej przez Brazewicza sekcji TD w Szw ajcarii i że odm awiali racji bytu w szystkim polskim stow arzysze­

niom em igracyjnym poza organizacją M ierosław skiego. Już w okresie.

9 „Spraw y T ow arzystw a D em okratycznego”, 1 VI 1867, nr 18. 10 „Le Peuple Polonais", 1 III 1869, nr 13, s. 3.

PRASA TO W Ä RZY STW A DEMOKRATYCZNEGO (1865— 1870) ₆₃ kiedy w szyscy niem al opuścili M ierosław skiego, w latach 1871— 1872, Brazewicz pozostał jego czcicielem12.

Stosunki m iędzy „Le Peuple Polonais” a Bosakiem były przyjazne. Bosak należał do nielicznych działaczy em igracyjnych, z którym i M ie­ rosław ski próbow ał w spółdziałać13. Bosaka łączyły ponadto dobre sto­ sunki osobiste ze Szczęsnowiczem. Bosak oddał mu niebagatelną usłu­ gę, broniąc Szczęsnowicza w jednym z procesów em igracyjnych14. Szczę­ snowicz, z kolei, skreślił dla lw ow skiej „M rów ki” w 1869 roku pierw szy bodaj życiorys Bosaka, jaki w yszedł spod p ió ra em igranta15. Ich w za­ jem ne stosunki by ły na tyle bliskie, że Hauke-Bosak mógł sobie po­ zwolić na k ry ty k ę Szczęsnowicza w jego w łasnym piśmie. Bosak był też jedynym bodaj poza M ierosław skim w ybitnym działaczem ówczes­ nej em igracji polskiej, k tó ry w płynął na ,,Le Peuple P olonais”. P ry ­ w atnie w liście do J. B. Zaleskiego, w odpowiedzi na jego kry ty czn y stosunek do ,,Le Peuple Polonais”, H auke-Bosak pisał: znam red ak ­ torów, obydw u wzorowego, a na dziś tak rzadkiego pośw ięcenia się w pełnym w yrazie słowa, odgryw ają sobie ostatni grosz w łasną pracą zapracow any dla służenia spraw ie. Toteż tym boleśniej i z praw dziw ym żalem widzę, iż z pierw szego num eru dzieło sw oje niw eczą przez b rak w yrozum iałości politycznej lub um iejętności praktycznego na dziś dzia­ łan ia"16.

Szczęsnowicz należał do młodszej g eneracji em igracyjnej. Życiorys jego je st mało znany. Do szczegółów już publikow anych dorzućmy, że Szczęsnowicz początkowo, krótko zresztą, był członkiem Zjednoczenia17. N iechlubnie świadczyło o nim później to, że podporządkow ując się za­ pew ne sugestiom M ierosław skiego w ziął udział w kalum niatorskiej kam ­ panii przeciw ko Ćw ierczakiew iczow i18.

C iekawym przyczynkiem do ch arak tery sty k i redaktorów ,,Le Peuple P olonais” je st arty k u ł Bulewskiego w „Rzeczpospolitej Polskiej".

12 Por. K. B razewicz do F. Bauerfeinda, 12 ІІ 1871, 18 II 1872, B.J., sygn. 6993—III. Bauerfeind p ozostał w ierny M ierosław skiem u. W 1877 roku ożen ił się z córką T eofili M ierosław skiej — Zofią Szw antow ską.

13 Por. M. Ż y c h o w s k i , Ludwik M i e r o s ł a w s k i, W arszaw a 1963, s. 629— 630. 14 C hodziło o konflikt m iędzy A. S zczęsnow iczem a C zesław em R ym tow ttem . D zieje teg o konfliktu, stan ow iące p rzyczynek do ży cio ry su S zczęsnow icza, przedstaw ił J. H a u k e - B o s a k , Do s t o w a r z y s z e ń n a r o d o w y c h na em igracji, 28 XII 1868,. G ene­ w a 1869,.

15 A. S z c z ę s n o w i c z , Józe/ Hauke-Bosak, „M rówka”, 15 IV 1869, nr 11, s. 173— 175.

■ 16 J. H auke-Bosak do J. B. Z aleskiego, 9 VII 1868, B.J., sygn. 9195— III, k. 146. 17 Por. F. R o m a n i u k o w a , R a d yk a ln i dem okr aci p o ls cy, W arszaw a 1960, s. 363- — 367; J. H a u k e - B o s a k , Do s t o w a r z y s z e ń n a r o d o w y c h na em igracji, s. 9.

Czytam y w nim „»LE PEUPLE POLONAIS« — LUD POLSKI. Pod tym ty ­ tułem , jak gdyby na u rąganie św iętem u im ieniowi Ludu Polskiego, nie­ jaki A. Szczęsnowicz, oficer w ydalony z w ojska m oskiewskiego dla pow odów dotąd n ie w yjaśnionych, a k tó ry zaraz w pierw szych chwi­ lach pow stania 1863 r. zamiast, jak o z profesji w ojskowej, udania się na plac boju, w yjechał za granicę i przez całe osiem naście miesięcy w alki na ziemi ojczystej nie pokazał się wcale, przybraw szy sobie do podpisu Bogu duszę w innego staruszka, w y d aje obecnie w G enewie dziennik po francusku, a w którym broniąc polityki, jak go nazywa, m istrza swego L. M ierosław skiego — jeżeli te n jak ą politykę mieć mo­ że? — bezcześci zgoła wszystko, co uczciwe, szlachetne, poświęcone, zasłużone O jczyźnie i Polskę m iłu jące"19. Zapalczyw y jak zawsze Bu- lew ski atakow ał ,,Le Peuple Polonais1" nie ty le chyba za program, któ­ ry miał pew ne cechy w spólne z bardziej radykalną „Rzeczpospolitą Pol­ ską", co za służenie M ierosław skiem u. N ie zapom inajm y przy tym, iż Bulewski był przyjacielem oszkalow anego przez M ierosław skiego C w ierczakiew icza, k tó ry leżał w czasie pisania tych słów na łożu śm ierci20.

Zarzuty Bulewskiego są o ty le prawdziwe, że Szczęsnowicz, młody, ale chory na gruźlicę, nie w ziął udziału w pow staniu styczniowym . Ową nieobecność na polu w alki w '1863 roku zarzucano mu niejednokrotnie. Sw oje praw dziw e czy dom niem ane w iny zmył, będąc adiutantem H auke- Bosaka w czasie w ojny francusko-pruskiej.

Jeśli chodzi o „Bogu duszę w innego staru szka” — K arola Brazewi- cza, to w 1872 roku doszło do incydentów m iędzy katolicką kolonią polską, chcącą go pochow ać po chrześcijańsku, a szw ajcarskim i w olno­ m yślicielam i — znajom ym i Brazewicza, którzy doprow adzili do urządze­ nia pogrzebu świeckiego. Bulewski w y d aje się mieć o tyle rację, że m a­ jo r K arol Brazewicz, uczestnik pow stania 1830 i W iosny Ludów, czło­ n ek TDP od lat trzydziestych, zagorzały zw olennik M ierosławskiego, w latach 1868— 1869 był już w podeszłym wieku. Brazewicz w ystępo­

w ał jako adm inistrator i red ak to r odpow iedzialny pisma (wcześniej zajm ow ał się spraw am i druku w G enew ie „Głosu Polskiego Demokra­ ty" i „Spraw Tow arzystw a D em okratycznego"). Do „Le Peuple Polonais” pisał niewiele. N ajbardziej znany je st jego arty k u ł o Lidze Pokoju i W olności {La paix, la liberté... et la justice?). Brazewicz początkow o — w 1867 roku — był członkiem Komitetu Stałego Ligi. Potem na w łasne życzenie ustąpił z niej.

Jako publicysta czołową rolę odgryw ał w „Le Peuple Polonais" A ntoni

19 „R zeczpospolita P olsk a”, 1 IX 1869, nr 2, s. 15. 20 J. Ć w ierczakiew icz zmarł 12 IX 1869.

PR A SA T O W A R Z Y S T W A DEM OK RATYCZNEGO (1865— 1870) ₆₆

Szczęsnowicz, publikując w 29 num erze pism a kilkadziesiąt artykułów , w tym w ielki kilkunastoodcdnkow y cykl Les partis politiques en Pologne. Bosak oficjalnie nazyw ał Szczęsnowicza „redaktorem naczelnym ".

,,Le Peuple Polonais" był początkow o miesięcznikiem. Redagowano go w Genewie, składano w m iejscow ych drukarniach szw ajcarskich. Sieć kolportażu „Le Peuple Polonais" była mieszana: w Londynie prenum e­ ratą kierow ał Zabicki, w Paryżu — B. Gruszczyński, przew ażnie jednak rozpow szechnieniem „Le Peuple Polonais" zajm owali się księgarze cu­ dzoziemscy. Zam ówienia przyjm ow ano tak że poza Szwajcarią, w Belgii, Niemczech, Turcji i we W łoszech. W odróżnieniu od w ielu innych czaso­ pism polskiej em igracji sieć kolportażow a ,,Le Peuple Polonais” była mu przydatna, albowáem cieszył się on, ja k zobaczymy, w stosunku do sw e­ go krótkiego istnienia pew nym rozgłosem. A rty k u ły ,,Le Peuple Polo­ nais" były napisane ciętym piórem, dobrą, choć n ie pozbaw ioną polo- nizmów, francuszczyzną. Szczęsnowicz uciekał siię do zręcznych chw y­ tów redaktorskich, prow okując np. E. de G irardina, podów czas red ak to ra

„La Liberté", do w ypow iedzenia się na tem at „Le Peuple Polonais"21. ,,Le Peuple Polonais" pow stał w owej kuźni postępow ych poglądów politycznych, ja k ą coraz bardziej staw ała się Szw ajcaria. Działalność M iędzynarodów ki, Ligi Pokoju i W olności, pow stanie dziesiątków cza­ sopism bezpośrednio zw iązanych lub sym patyzujących z tymi organiza­ cjami, przepływ em igracji politycznej francuskiej, w łoskiej, rosyjskiej, serbskiej, czeskiej — w reszcie burzliw y rozwój ekonom iczny Szw aj­ carii, poczynający się w niej pod koniec lat sześćdziesiątych, ru ch stra j­ kow y — w szystko to złożyło się na specyficzną atmosferę, w jakiej zro­ dził się i k tó rą częściowo odzw ierciedlał „Le Peuple Polonais".

H istoria pisma dzieli się na dw a okresy. W 1868 roku „Le Peuple· Po­ lo n a is" ukazyw ał się jako m iesięcznik — „organ dem okracji polskiej"

(nr 1—8). Program pism a n ie był jeszcze w tedy opracow any szczegóło­ wo. W artykule podstaw ow ym pierw szego num eru pt. L'Europe et La Po­

logne, podpisanym przez S[zczęsnowicza], czytam y: „[...] całe zbawienie,,

cała siła Polski jest w JEJ LUDZIE; ten, k tó ry nie jest za ludem polskim, j e s t p r z e c i w k o P o l s c e " 22. Ton M ierosław skiego rozbrzm iewa tu w całej swej w yrazistości. „Le Peuple Polonais" zalecał, aby nie łu ­ dzić się mrzonkami o pom ocy rządów i dyplom acji zachodnioeuropej­ skiej dla Polski. Od pierw szej chwili obok w ielkiego cyklu Szczęsno­ w icza O partiach politycznych w Polsce, k tó ry „Le Peuple Polonais” drukow ał w odcinkach, pismo żywo zajęło się spraw am i M iędzynaro­ dówki. Opublikow ało w iele m ateriałów o M iędzynarodów ce i Lidze Po­

“ „Le Peuple Polonais", 15 VII 1868, nr 3. 22 Tamże, 15 V 1868, nr 1, s. 2.

k o ju i W olności, opow iadając się nie bez zastrzeżeń po stronie tej pierw szej. W1 sumie w ,,Le Peuple Polonais" u k a z a ć się kilkanaście ar­ tykułów zasadniczych oraz w iększych no tatek o socjalizmie, M iędzyna­ rodów ce i Lidze Pokoju23.

Rok 1869 w iąże się już z drugim etapem działalności „Le Peuple Po­ lonais", kiedy ogłasza się on _dwutygodnikiem — „organem dem okracji em igracyjnej"24. 10 listopada 1868 roku pismo Szczęsnowicza w ydruko­ w ało swój program . „Całkow ite w yzw olenie w szystkich ludów słow iań­ skich i ich sąsiadów ze W schodu europejskiego spod jarzm a Turcji, A ustrii, Prus i cara. Pow ołanie ty ch ludów do życia w o l n e g o i n i e ­ z a l e ż n e g o w łonie jed n ej konfederacji łub w w ielu grupach, lub w reszcie całkow icie niezależnie jed n o od drugich, zgodnie z w olą ty ch ludów, w yrażoną nie przez z g r o m a d z e n i e n o t a b l i (które nikogo do niczego nie zobowiązują), nie przez w y b o r y p o w s z e c h n e (które w obec stan u aktualnego cyw ilizacji pozostają n a j l e p s z y m i n a j z r ę c z n i e j s z y m życzeniem), ale przez sam fakt rew olucji lu­

dow ej"25. Dalej „Le Peuple Polonais" w yjaśniał, że Polska pow inna od­ rodzić się „cała i potężna" jako przew odniczka ludów słow iańskich prze­ ciwko dwóm siłom grożącym jej z Zachodu i ze W schodu. Był to nieco zaw oalow any plan Polski w granicach 1771 roku. Redaktorzy „Le Peuple Polonais" spieszyli w yjaśnić, iż rola hegem ona ludów słow iańskich n a ­ leży się Polsce jako „najstarszem u obrońcy wolności Słowian".

„Le Peuple Polonais" deklarow ał, iż „dopiero na ruinach Turcji i A ustrii może się rozw inąć sojusz n atu raln y ludów polskiego, czeskie­ go, w ęgierskiego, rum uńskiego, kroackiego, serbskiego i bułgarskiego“26.

O u stro ju w ew nętrznym Polski „Le Peuple Polonais" mówił: „abso­ lutna niezależność ludu, r e o r g a n i z a c j a s t o s u n k ó w s o c j a l ­ n y c h n a b a z i e s p r a w i e d l i w o ś c i dla dobra tych, którzy w ieko­ w ą/p ra c ą dla innych w. pełni zasłużyli n a to praw o; uznanie prawa, że ziemia i w szystkie inne w łasności należą ty lk o do pracy, oczyszczenie św iata słow iańskiego od ostatniego i najbardziej tru jąceg o nosiciela niew olnictw a średniow iecznego — k a t o l i c y z m u p a p i e s k i e g o , jak i młodszego odeń k a t o l i c y z m u c a r s k i e g o ”27.

Program „Le Peuple Polonais" nosi cechy aktu zbiorowego. Sądzić należy, że w ułożeniu go, oprócz Szczęsnowicza, brał udział M ierosław ­

23 Por. „Le Peuple Polonais", 15 IX 1869, nr 5; 2 I· 1869, nr 9,- 15 II 1869, nr 12; 1 III 1869, nr 13; 15 III 1869, nr 14; 10 IV 1869, nr 15; 25 IV 1869, nr 16; ЗО VI 1869, nr 19 i 20; 25 VII 1869, nr 22; 1 IX 1869, nr 25; 15 IX 1869, nr 26; 15 X 1869, nr 27.

24 Od 1 I 1869, nr 9.

25 ,,Le Peuple Polonais", 10 XI 1869, nr 7, s. 1— 2. 26 Loc. cit.

PRASA TO W A RZY STW A DEMOKRATYCZNEGO (1865—1870) ₆₇ ski (tak zresztą podówczas przypuszczano). Sform ułow ania dotyczące katolicyzm u w yszły zapew ne spod pióra Brazewlicza.

Program ,,Le Peuple Polonais" w yw ołał w iele dyskusji i k o ntro w er­ sji. Do trójgłosu Bosak — Bulewski — Szczęsnowicz o w łasności ziemi będziem y mieli okazję powrócić. Rozszyfrowując jed n ak dość enigm a­ tyczne określenie ,,Le Peuple Polonais“ w yjaśniam y od razu, iż Szczęs- nowiczowi chodziło o zam ianę w łasności indy widualnej na gminną.

Głośne echa w yw ołało natom iast antyaustriackie i antytureckie ostrze program u ,,Le Peuple Polonais". Zapowiedź redakcji, że pow iększa swój zespół w spółpracow ników o: ,,Polaka, zam ieszkałego w kraju, jednego Serba, zam ieszkałego w Belgradzie, jednego Czecha, j e d n e g o R o ­ s j a n i n a (podkr. m oje — J. B.), obu n a em igracji"28 — posłużyła tu jako kom entarz dodatkowy. Istotnie ,,Le Peuple Polonais" począł się w ię­ cej zajmować spraw am i słowiańskimi, a jego cykl artykułów pośw ięco­ nych Serbii sprow okow ał aż dem enti oficjalne w Belgradzie. N ie znam y serbskiego w spółpracow nika ,,Le Peuple Polonais", który, pisząc prze­ ciwko swemu rządowi, nie mógł podać nazwiska. N atom iast w y d aje się nie ulegać kw estii, iż nie-ujaw nionym rosyjskim w spółpracow nikiem ,,Le Peuple Polonais" był autor znanej protestacji przeciw ko Hercenowi, A leksander Sierno-Sołowiewicz, działacz rosyjskiej sekcji M iędzyna­ rodów ki29. Sojusz z uczniem C zernyszew skiegó nie był przypadkiem . Polska em igracja postyczniow a niejednokrotnie przeciw staw iała Czer- nyszew skiego H ercenow i, Czeskim w śpółpracow nikiem ,,Le Peuple Po­ lonais" był albo sam Józef W acław Frić, albo ktoś z jego w spółpracow ni­ ków. Świadczyły o tym wzmianki o F riću w ,,Le Peuple Polonais" i odw o­ ływ anie się do niedaw no założonego „Blanika” Frića30.

Sojusz i program słow iański ,,Le Peuple Polonais” w yw oływ ały różne odgłosy. „Polska” pow stała przeciw ko organowi, k tó ry ma Chm ielnic­ kiego za patrona. Z oburzeniem pisał organ ks. Zulińskiego o „Le Peuple Polonais” : „Dla nieczytelników słow iańsko-dem okratycznego organu do­ damy nadto, iż redakcja jego będzie ciągle k o n s e k w e n t n ą ; do dy­ rekcji dziennika, prócz jednego Czecha i Serba ·— w ezw ała jeszcze i jed ­ nego M o s k a l a " 31. Podkreślenie redakcyjne „Polski" było znamienne. Po artykule O gariew a w spraw ie sprzedaży m ajątków polskich na Litwie zarówno dawni Biali, ja k i praw ica Czerw onych opow iadali się przeciw ­ ko wszelkim sojuszom z rew olucjonistam i rosyjskim i, w łączając tu i Hercena.

28 Loc. cit.

2Й ,,Le Peuple Polonais" zam ieścił serd eczn y n ekrolog A. S iern o-S ołow iew icza (1 IX 1869, nr 25).

30 ,,Le Peuple Polonais", 15 I 1869, nr 10, s. 3. ai „Polska", 7 I 1869, nr 7, s. 4.

„Głos W olny", k tó ry bardzo przyjaźnie w itał pow stanie bratniego organu, nie om ieszkał jed n ak przestrzec genew skich kolegów, sądząc, iż zaw arli oni sojusz z H erceńem : O w iele szkodliwszym dla spra­ w y narodow ej jest łudzenie się pomocą ze strony konspiratorów rew olu­ cjonistów i nihiłistów m oskiew skich aniżeli pomocą europejskch mo­ carstw 32. K iedy „Le Peuple Polonais" zmieniał swój podtytuł na „organ dem okracji europ ejskiej'', „Głos W olny" zgłosił sw oje zastrzeżenia, podkreślając specyfikę w arunków polskich"33.

Dosyć przychylnie odniosła się do „Le Peuple Polonais" —· „Niepod­ ległość". Tokarzew icz uw ażał, iż „Le Peuple Polonais" obok „Niepod­ ległości” i „Głosu W olnego" je st jedynym pow ażniejszym pismem em igracyjnym . „Rzecz głów na — pisał Tokarzew icz — zapał, życie, w e r w a , a tego nie b rak » P e u p l o w i « , on i cztery, i pięć paw et skrzydeł by przykleił sobie, aby tym swobodniej i chyżej nad Bałkany się wznosić... Zalecam y w szakże ostrożność. Drobne takie celiki, jak podkopyw anie u Bułgarów k red ytu jednem u dyktatorow i [Langiewiczo­ wi — J. B.] n a rzecz drugiego [M ierosławskiego — J. B.] — nie godzą się z górnym i polotam i m yśli w krain y sojuszu słow iańskiego. Publiczność pozna się n a figlu i akcje w dół p ó jd ą"34. Tokarzewicz przestrzegał „Le Peuple Polonais" przed uleganiem presji M ierosławskiego.

Liczne opinie em igracyjnej p rasy polskiej o swoim dzienniku red ak ­ torzy sum ują w artykule: „Le Peuple Polonais" jugé раї notre presse35. Zjadliwość Tokarzew icza pobudziła „Le Peuple Polonais" do oddzielnej polem iki38.

Bez w zględu na. odcienie w ypowiedzi k ry tycznych i przyjaznych o „Le Peuple Polonais” niejednokrotnie uw ażano na em igracji, iż p rze­ kształcenie pism a w „organ dem okracji europejskiej", idący na pew ien sojusz z Rosjanami, było zm ianą polityki M ierosław skiego. A gent po­ licyjny pisał do Pawliszczewa z Paryża 18 listopada 1868: „Em igracja zaj­ m uje się dużo volte-face dokonanym przez dziennik »Le Peuple Polo­ nais«. Dziennik ten staje na czele propagandy panslaw istycznej i jego dyrektorzy proponują w yzw olenie ludów słow iańskich i ich w schodnich sąsiadów spod jarzm a Turcji, A ustrii, Prus i Rosji, i doradzają Serbom, Bułgarom, Bośniakom, D alm atyńczykom i Grekom przyspieszyć rozpad Turcji, a Polsce, Czechom i W ęg ro m dopomóc w sam obójstw ie Austrii. W szystko to je st zakrojone na olbrzym ią skalę, ale w ykonanie, na k ie­ dy? I dlaczego pp. Brazewicz i Szczęsnowicz, podstaw ieni przez L. M ie­

32 „Glos W olny", 20 V 1868, nr 176, s. 707. 33 Tamże, 31 I 1869, nr 200, s. 804.

31 Tamże, „ N iep o d leg ło ść”, 26 XII 1868, nr 90, s. 2— 3. 35 „Le Peuple Polonais", 1 III 1869, nr 13.

P R A SA T O W A R Z Y ST W A DEM OKRATYCZNEGO (1865— 1870) ₆₉

rosław skiego, nie ogłoszą za jednym zamachem, że chcieliby oddać d o- s t a w c y i c h f u n d u s z ó w [podkr. moje — J. B.] d y k tatu rę po­ w szechną? Do kroćset, jak sobie chcą. W e dw ójkę albo w tró jk ę chcą za jednym zam achem obalić cztery m ocarstw a"37. A utor tego rapo rtu był nieźle poinform owany; inne szczegóły podane przez niego znajdują po­ tw ierdzenie w faktach.

,,Le Peuple Polonais" nie był volte-face samego M ierosław skiego. W ydaje się, że Szczęsnowicz wiele rzeczy mógł czynić na m iejscu w Ge­ new ie na w łasną rękę. W dyskusji o socjalizmie, toczącej się na łam ach „Le Peuple Polonais", w ypow iedzi M ierosław skiego i Szczęsnowicza nie są bynajm niej identyczne. N iew ątpliw ie jed n ak „sukursalny organ dok­ try ny" M ierosław skiego nie mógł dokonać generalnego zw rotu bez pew ­ nej aprobaty tego, o którego zaletach i „szabli dy ktato rsk iej" po wiele- kroć wspom inał Szczęsnowicz w „Le Peuple Polonais".

Program „Le Peuple Polonais" w dziedzinie u stro ju w ew nętrznego Polski poza przeszczepieniem ogólnym haseł o rów noupraw nieniu kobiet i pew nym rozw inięciu spraw gminnego w ładania ziemią nie zaw ierał w ielu now ych ujęć. Cały jego ciężar gatunkow y sprow adzał się przede wszystkim do postaw ienia haseł federacji słow iańskiej, w alki na czte­ rech frontach i niew ątpliw ie do popierania M iędzynarodówki, ówczes­ nych idei socjalistycznych i ruchu strajkow ego. Program „Le Peuple Po­ lonais" był więc rew olucyjny przede w szystkim „na wynos". Sądząc z ilości zidentyfikow anych artykułów Szczęsnowicza, w propagow aniu tego program u on w łaśnie m iał najw iększą zasługę. M ówiąc o p ro tek to ­ racie M ierosław skiego z Paryża, nie zapom inajm y nadal, iż bliżej pod bokiem Szczęsnowicza m ieszkał Bosak. „Le Peuple Polonais" z 1869 ro ­ ku zaw ierał w iele nut w spółdżw ięcznych ze Strajkiem i wielkim p ro g ra­ mowym przem ów ieniem „w kw estii polskiej i w kw estii w schodniej", k tó re Bosak w ygłosił w 1869 roku na lozańskim Kongresie Ligi Pokoju i W olności.

Nie wiemy, czy w spólny p ro tek to rat M ierosław skiego i Bosaka nad „Le Peuple Polonais" był om aw iany przez nich. Faktem pozostaje, że M ierosław ski i Bosak utrzym ują w tym okresie czasu stały k on tak t ko­ respondencyjny w zw iązku ze spraw am i Ligi Pokoju i W olności, do w y­ stąpienia z której Bosak bezskutecznie nam aw iał M ierosław skiego38.

M iarą w ychw ycenia przez „Le Peuple Polonais” problem ów p asjonu­ jących ówczesną opinię, zwłaszcza dem okratyczną, może być ilość czaso­ pism, które pisały o nim lub w zm iankow ały o jego istnieniu. Berneński organ Ligi Pokoju i W olności „Les Etats Unis d'Europe" przedrukow ał

37 CGIAM, z. 109, inw. 2, nr 519, k. 24.

m. in. program „Le Peuple Polonais"39. Lioński „Démocrate du Midi" w artyk u le С. P oujade'a pt. La question polonaise w ydał bardzo po­ chw alną oceną ,,Le Peuple Polonais’''40. Kilka innych francuskich gazet prow incjonalnych rów nież zajęło się dw utygodnikiem Szczęsnowicza. Zadow olony redaktor „Le Peuple Polonais" ogłosił w związku z tym: „Przypisuje się P. R ouher w yrażenie: Paryż jest głow ą Francji, a pro­ w incja jeg o sercem. Jeśli to praw da, trzeba przyznać, że serce francus­ kie jest w arte w ięcej niż głow a"41. O „Le Peuple Polonais'" zaczęła także pisać w 1869 roku opozycyjna prasa paryska („Le Réveil"). Czeski „Blanik", drukow any w Berlinie, ogłosił artyk u ł specjalny pt. N ie je s te ś ­

m y sami, w którym podpisyw ał się pod program em genew skiego dw u­

tygodnika42. O „Le Peuple Polonais" donosiła także prasa rosyjska: „Gołos", „La G azette de Saint — P étersbourg"43. W idoczne było w zajem ­ ne popieranie się „ĽE galité" (szw ajcarskiego organu M iędzynarodówki), „L'Internationale" (belgijskiego czasopisma M iędzynarodówki) oraz „Le Peuple Polonais"44. „ĽE galité" rekom endow ała „Le Peuple Polonais" ja ­ ko „najrozsądniejsze pismo, albowiem organizuje ono i jednoczy m asy robotnicze pod w spólnym sztandarem, aby w przyszłości z powodzeniem w alczyły nie tylko przeciw ko burżuazji handlow ej i przem ysłowej, ale także przeciw ko w szystkim potęgom świeckim i duchow nym "45. ,,L'Egali­ té" nadm ieniała, że „Le Peuple Polonais" uw aża jednak M iędzynarodów ­ kę za organizację ludzi „naiw nych", nie doceniających siły przeciw ni­ ków.

Nic nie w różyło upadku „Le Peuple Polonais"46. Bez żadnej zapo­ wiedzi, zgoła nieoczekiwanie, przestał się o n ukazyw ać w końcu 1869 roku, kiedy koniunktura dla obcojęzycznego pism a polskiego była w y­ jątkow o dogodna w związku z obostrzeniem sytuacji m iędzynarodow ej. P onadto od 1868 roku czasopisma tego rodzaju po pew nym zliberalizo­ w aniu francuskiego praw a prasow ego m iały zapew nioną w iększą ilość odbiorców w samej Francji. Sądzić należy, że przyczyny upadku „Le Peuple Polonais" leżały w dziedzinie spraw finansow ych (może cofnięcie funduszów przez M ierosławskiego) lub osobistych redaktorów „Le Peuple Polonais".

39 „Le Peuple Polonais", 15 XII 1868, nr 8, s. 4. 40 „D ém ocrate du Midi", 1869, nr 171.

41 „Le Peuple Polonais", 1 XI 1869, nr 29, s. 4. 42 Tamże, 15 I 1869, nr 10, s. 3— 4.

43 Tamże, 15 XII 1868, nr 8, s. 4.

44 Tamże, 15 XII 1869, nr 14, s. 3— 4; 25 IV 1869, nr 16, s. 4. 45 Loc. cit.

46 „ N iep o d leg ło ść” pisząc o „Le Peuple Polonais" 27 XI 1869 (nr 131— 132, s. 8) ani -słowem nie w spom inała o m ożliw ości upadku teg o pisma.

PRASA TO W A RZY STW A DEMOKRATYCZNEGO (1865— 1870) ₇₁ Poglądy „Le Peuple Polonais" pokazyw ały, iż naw et ci em igranci, któ rzy pozostali w Tow arzystw ie D em okratycznym M ierosław skiego aż ■do w ojny francusko-pruskiej, pod w pływ em rzeczyw istości zachodnio­

europejskiej w yzw alali się spod w pływ u generała. Zjaw isko to tłum aczy stosunkow o liczny udział niedaw nych członków TD w Komunie P ary ­ skiej.