Historia literatury i życia w komparatystycznym światłocieniu : wokół książek Hany Voisine-Jechovej (Sanerovej)

Elżbieta Feliksiak

Historia literatury i życia w

komparatystycznym światłocieniu :

wokół książek Hany Voisine-Jechovej

(Sanerovej)

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 222-233

2009

2

2

2

Świadectwa

Elżbieta FELIKSIAK

Historia literatury i życia

w komparatystycznym światłocieniu.

W okół książek Hany Voisine-Jechovej (Sanerovej)

H a n a V o isin e-Jech o v a o sie d liła się w P a ry ż u w ro k u 1976 jak o e m ig ra n tk a p o ­ lity c z n a z C z ech o sło w acji, z c z a se m z n a la z ła tu ta j d ru g ą ojczy z n ę, u z y sk a ła s ta tu s n a tu r a liz o w a n e j F ra n c u z k i. P ra c ę n a u k o w ą n a p o lu te o r ii li te r a tu r y i k o m p a ra ty - sty czn ej sla w isty k i ro z p o c z ę ła ju ż p rz e d te m , g ru n to w n ie w y k sz ta łc o n a n a U n i­ w e rsy te c ie K a ro la w P ra d z e (jej m is trz e m b y ł K a re l K rejci) o raz n a U n iw e rsy te c ie W arszaw sk im . Z ajm o w ała się w te d y zw łaszcza lite r a tu r ą czesk ą i p o lsk ą, k tó rą prz e z p e w ie n czas w y k ła d a ła w O ło m u ń c u , w m ia rę m o ż n o ś c i u c z e stn ic z y ła w m ię d z y ­ n a ro d o w y c h k o n fe r e n c ja c h p o lo n istó w i slaw istów . J u ż w e w c z e sn y c h la ta c h 70. p u b lik o w a ła o k a z jo n a ln ie ró w n ie ż p o fr a n c u s k u , m .in . w K a n a d z ie . D o p ie ro je d ­ n a k sto p n io w o , g d y fra n c u s z c z y z n a (o b o k c z esk ieg o i p o lsk ie g o ) sta w a ła się jej n a tu r a ln y m śro d o w isk ie m języ k o w y m , o b co w an ie z m ow ą M o n ta ig n e ’a m u s ia ło p o g łę b ić w n ie j p rz y ro d z o n ą sk ło n n o ść do p a tr z e n ia i o p isy w a n ia św iata (w ty m - św iata lite r a tu r y ) z d y s ta n s u , a p rz y ty m w sp o só b w ie lo s tro n n y , p e łe n n iu a n s ó w i fig u r n ie p e w n o śc i, c h ro n ią c y c h p rz e d p u ła p k ą p o sta w y k a te g o ry c z n e j, p rz e d p a ­ to s e m i n ie to le r a n c ją . D o d a jm y , że te cechy, ta k z n a m ie n n e dla w y p raco w an eg o p rz e z n ią sty lu n a u k o w e g o m y ś le n ia , lite r a c k ie j tw ó rc z o śc i i ży cia, są p rz e c ie ż w ła ­ ściw e ta k ż e s k o m p lik o w a n e j i w ie lo k u ltu r o w e j m e n ta ln o ś c i c z e sk ie j, w id o c z n e u H a s k a , H a v la czy K u n d e ry , u K afk i. Z d e z in te g ro w a n ą p o ro k u 1968 S o rb o n ę (U n iv e rsité de la S o rb o n n e N o u v e lle ) m ia ła o k azję p o z n a w a ć z o b u s tro n życia a k a d e m ic k ie g o : n a jp i e r w p o g łę b ia ją c sw o ją fo r m a c ję n a u k o w ą n a U n iv e r s ité

P a ris II I, a n a s tę p n ie w y k ła d a ją c jak o p ro fe s o r lite r a tu r ę p o ró w n a w c z ą ta m ż e oraz języ k i lite r a tu r ę cze sk ą n a U n iv e rs ité P a ris IV, z k tó ry m p o z o sta je z w ią z a n a p o ­ cząw szy o d ro k u 1982. Z aw sze b y ła i je st u c z o n ą o z a in te re s o w a n ia c h sp recy zo w a­ n y c h a p rz y ty m o tw a rty c h n aw et n a n a jb a r d z ie j z a s k a k u ją c e k o n tek sty .

H a n a V o isin e-Jech o v a m a w sw o im d o ro b k u n ie ty lk o k o m p a ra ty s ty c z n e m o- n o g ra f ie 1 z la t 70. i m o n u m e n ta ln ą h is to rię li te r a tu r y c z e s k ie j2 z ro k u 2001, n ie ty lk o lic z n e a rty k u ły z z a k re s u li te r a tu r y p o ró w n a w c z e j3 czy a n to lo g ie p o e z ji i p r o ­ zy4. J e s t te ż a u to r k ą n ie z w y k ły c h k s ią ż e k z p o g ra n ic z a fa b u la ry z o w a n e g o e se ju i o p o w ieści w k o n w e n c ji a u to b io g ra fii, k tó r e p u b lik u je p o d sw ym ro d o w y m n a ­ z w isk ie m jak o H a n a S an ero v a. J a k d o tą d tr z y 5 z n ic h u k a z a ły się d ru k ie m , do p u b lik a c ji szy k u je się cz w a rta . Ic h a u to b io g ra fic z n a sty liz a c ja o p a rta jest n a a lu ­ z y jn y c h o d n ie s ie n ia c h do życiow ych d o św ia d c z e ń n a r r a to r k i, do jej c z e sk ic h k o ­ r z e n i, do o jc z y ste j i ro d z in n e j p a m ię c i, s z u k a n ia sw ojego m ie js c a w e F ra n c ji. Z w łaszcza p ie rw s z a z n ic h (B O H ), o p a trz o n a e ty k ie tk ą „ ro m a n ” (pow ieść), z d a je się k u sić sw ą n a p o z ó r re a lis ty c z n ą w ia ry g o d n o ś c ią z p u n k tu w id z e n ia w ie d z y o lo ­ sa c h a u to r k i. S y g n a liz o w a n e ju ż tu ta j r ó ż n o r a k ie fig u ry n ie p e w n o ś c i sp ra w ia ją je d n a k , że n a jw ię k s z y m w y z w a n ie m d la c z y te ln ik a o k a z u je się in te n c jo n a ln ie z a ­ ło ż o n a z g o d a n a n ie d o sło w n o ść , że d o p ie ro p o p rz y ję c iu p o sta w y o tw a rte j, gotów do p o m o c y w b a d a n iu g ra n ic m ię d z y p a m ię c ią a s n e m czy p ro je k te m w y o b ra ź n i, m o że o n p re te n d o w a ć do le k tu r y ro z u m ie ją c e j. I w tedy, w raz z a u to r k ą , w sp o só b n ie u n ik n io n y c z y te ln ik sa m s ta je się p o tro sz e filo zo fe m . W y g ląd a w ięc n a to , że p ro fe s o r V o isin e-Jech o v a z ro z m y słe m p is z e k s ią ż k i, k tó re n a s z a ra z e m ro z w ija ją i b e z m a ła n ie p o s trz e ż e n ie b u d u ją .

M .in . H . V o isin e -Je c h o v a L’image poétique dans le m ouvem ent rom antique slave, A te lie r n a tio n a l r e p ro d . th . U niv. L ille 3 - d iff u s io n D id ie r - É r u d itio n , L ille - P a r is 1981. Por. ró w n ie ż E sthétique littéraire comparée. Propositions, applications, so u s la d ir. d u G ro u p e d ’é tu d e s c o m p a r a tis te s s u r l ’E u ro p e d u N o rd , éd . p a r H . Je c h o v a e t al., D id ie r - É r u d itio n , P a ris 1986.

H . V o isin e -Je c h o v a H istoire de la littérature tchèque, F a y a rd , P a ris 2001. D a le j sto su ję w p rz y p is a c h i w te k śc ie g łó w n y m sk ró t: HLT, z e w e n tu a ln y m o d e s ła n ie m d o stro n y .

O s ie m n a śc ie sp o ś ró d ty c h , k tó re o p u b lik o w a ła po fra n c u s k u , z o sta ło

p rz e d ru k o w a n y c h w jej z b io rz e stu d ió w : H . V o isin e -Je c h o v a L ’image et l ’interrogation

en littérature générale et comparée. D ix -h u it études écrites à travers le tem ps,

L’H a r m a tta n , P a ris 2008. D a le j sk ró t: IM H .

Z o b . m .in .: A nthologie de la poésie baroque tchèque, p ré s., tra d . e t n o te s

d e H . Je c h o v a e t M .-F. V ie u ille , L’Â ge d ’H o m m e , L a u s a n n e 1981; É m igration et exil

dans les cultures tchèque et polonaise, te x te s r é u n is p a r H . Je c h o v a e t H . W ło d a rc z y k ,

P U P S , P a ris 1987; L e R o m a n tchèque dans le contexte international. M ém oire et tradition

dans la prose contem poraine, te x te s r é u n is p a r H . V o isin e -Je c h o v a , P U P S , P a ris 1992.

H . S a n e ro v a [H a n a V o isin e -Jech o v a] E n B ohęm e - ou p a r to u t..., L’H a r m a tta n , P a ris 2002; te jż e D e l ’incertitude, L’H a r m a tta n , P a ris 2004; te jż e Être ailleurs?

Souvenirs de ce que j ’aurais p u vivre, L’H a r m a tta n , P a ris 2005. D a le j sk ró ty : B O H ,

IN C , E T R . 2 3 4 5

2

2

3

22

4

J u ż ty tu ły ty c h k sią ż e k z w ia stu ją ic h p a ra d o k s a ln o ś ć i a lu z y jn o ś ć 6, co w id ać n a w e t w p rz e k ła d z ie : W Czechach - czyli w szęd zie... (B O H ), O niepewności (IN C ),

B y ć gdzie indziej? Wspomnienia o tym , co mogłabym była p rze ży ć (E T R ). I n ie jest to

w ra ż e n ie m y ln e . Ja b o h a te r k i i z a ra z e m n a r r a to r k i ro b i b o w ie m w ra ż e n ie osoby i r e a l n e j, m im e ty c z n ie z a k o r z e n io n e j w rz e c z y w is ty m św ie c ie , i ró w n o c z e ś n ie w sp o só b w y ra fin o w a n y p o te n c ja ln e j - ta k ja k b y c h o d z iło o ko g o ś, k to z n a ją c sw o­ ją is to tę n ie u s ta n n ie p o s z u k u je w c ie le n ia . E s e iz u ją c e fa b u ły H a n y V o isin e-Jech o - vej są św ia d e c tw e m teg o p o s z u k iw a n ia , te j tę s k n o ty za to ż sa m o śc ią . N ie do k o ń ca u fa m y tej tę s k n o c ie , b o ta k n a p ra w d ę p o d e jrz e w a m y w n ie j m a s k ę , k tó ra o sła n ia p rz e d c u d z y m w z ro k ie m sam o św ia d o m o ść n ie z w y k le g łę b o k ą i siln ą . O s ta te c z n ie w y d a je n a m się, że w ie lo z n a c z n e r e k o n s tru k c je p rz y g o d y życia i m y ś li słu ż ą tu ta j n ie ty le p ró b o m o so b isteg o św ia d e c tw u k o n k re tn e g o lo su , ile sp ra w ie o g ó ln iejszej, b a rd z ie j fu n d a m e n ta ln e j.

Po w łaściw ej im d ro d z e o p o w ieści re fle k sy jn e j, o sz c z ę d n ie k a m e r a ln e j, a z a ra ­ z e m ja k b y o tw a rte j n a p rz e s trz a ł, w k o le jn y c h k ro k a c h p o d d a w a n e j w ciąż n a now o w ie lo s tro n n e m u o g ląd o w i p o d k ą te m m o ż liw y c h w a ria n tó w , c z y te ln ik to w arzy szy p o d m io to w i a u to r s k ie m u z z a c ie k a w ie n ie m i e m p a tią . A u to rk a d a je n a m p o d ro z ­ w agę za p o ś r e d n ic tw e m n a r r a to r k i, sw ojego k o n s tru o w a n e g o Ja , lite r a c k ie św ia­ d ectw o s u m ie n n e j św ia d o m o śc i, k tó ra d ą ż y do u c h w y c e n ia d r a m a tu , d ziejąceg o się t u i te ra z . D r a m a tu w a rto ś c i ja k n a jb a r d z ie j w ła sn e g o , ale i ta k ie g o sam ego p rz e c ie ż ja k te n , ja k i z d a w ie n d aw n a ro zg ry w a się w k u ltu r z e Z a c h o d u , a k tó re g o scen ą je st p o g ra n ic z e m ię d z y d o św ia d c z a n ą ta je m n ic ą e g z y ste n c ji a w o lą jej ro z ja ­ ś n ie n ia w im ię o so b istej g o d n o śc i i u n iw e rs a ln e g o se n su . W jej k s ią ż k a c h , p o d o b ­ n ie ja k o d zaw sze w ta k w ie lu in n y c h s p o d z n a k u n ie p e w n o ś c i te k s ta c h , sen s jest s p le c io n y z p y ta n ie m . A le p rz e c ie ż n ie m a m y tu do c z y n ie n ia ze sc ep ty cy zm em : w aga p y ta n ia sta n o w i p rz e d m io t w iary, a p ró b y o d p o w ie d z i o k a z u ją się c z ą s tk o ­ w y m p o z n a n ie m w d ro d z e do p ra w d y - p rz e d m io te m p rz e k o n a n ia , gotow ego b r o ­ n ić sw ych ra c ji. T y m b a rd z ie j te ż n ie m a m ow y o la b iln o ś c i p o d m io tu n ie s p o k o j­ n eg o o sw oją to ż sa m o ść , n ie p o k ó j b o w ie m d o ty czy ra c z e j p o z n a n ia i języ k a n iż b y tu .

A z a te m , w św ietle p o w y ższy ch ro z w a ż a ń , te tr z y k s ią ż k i są je d n a k - p o m im o m a s k i - o p o w ie śc ia m i o k o n k re tn y m , fa k ty c z n ie w y d a rz a ją c y m się lo sie, ja k k o l­ w iek ów k o n k re t p o z o sta je do p e w n eg o sto p n ia w u k ry c iu , p rz e s ło n ię ty sz y fra m i lite ra c k ie j k re a c ji. J ę z y k ie m fe n o m e n o lo g ii m o ż n a p o w ie d z ie ć , że z n ik a on w g łę ­ b i d z ieła ja k o to, co jest d a n e w a u to rs k ie j w ie d z y „ z a ło ż y c ie ls k ie j”, ażeb y p o te m

6 W p r z y p a d k u B O H la p id a r n a a lu z ja d o p o d ty tu łu K róla Ubu A. J a r r y ’ego je st o c z y w ista , ale a u to rc e n ie c h o d z i tu o g ro te sk ę , a raczej o e w o k a c ję u to p ijn e g o „ p r o filu ” p o lsk o śc i ja k o z a ró w n o k o n tra sto w e g o , ja k i a n a lo g ic z n e g o k o n te k s tu m y śle n ia o p ra g m a ty c z n e j m e n ta ln o ś c i c z e sk ie j. S ą d z ę , że n a ty m p rz y k ła d z ie św ie tn ie w id a ć jej m e to d ę tw ó rczą: w z a s k a k u ją c y sp o s ó b (ja k - to z a le ż y o d ro d z a ju p isa n e g o te k s tu ) o tw ie ra ć p rz e d c z y te ln ik ie m p rz e s tr z e ń w ie lo k u ltu ro w e g o d ia lo g u w o k ó ł p y ta ń w y ra s ta ją c y c h z n ie p o k o ju o św ia t lu d z i z a c ie trz e w io n y c h w k u lc ie ste re o ty p ó w .

w m y śl a u to rs k ie j in te n c ji p o jaw ić się z n o w u ju ż ty lk o w p o s ta c i p rz e tw o rz o n e j w to k u p o ró w n a w c z y c h k o n fr o n ta c ji z o b ra z a m i „ in n y m i” czy to w sferze m o ż li­ w ości, czy faktów . W c z y te ln ic z y m o d b io rz e ro z b rz m ie w a w ięc o sta te c z n ie głos Ja o tw arteg o . G łos czło w ie k a św iad o m eg o co p ra w d a sw ojej n ie p o w ta rz a ln o ś c i, lecz w k o m u n ik a c ji z in n y m i n ie ro sz c z ą c e g o sobie p ra w do n a rz u c a n ia k o m u k o lw ie k w łasn ej w iz ji św iata. T ak a o stro żn o ść d z ia ła a m b iw a le n tn ie : c h ro n ią c a u to rk ę p rz e d e k s h ib ic jo n iz m e m , n ie ro z sa d z a p rz y ty m u m o w n y c h ra m „ a u to b io g ra fii w e w n ę trz ­ n e j” (k a te g o ria , k tó ra p o ja w iła się ra z w ro li su g esty w n ej in f o rm a c ji n a o b rz e ż u te k s tu : „ a u to b io g ra p h ie in t é r i e u r e ”, IN C , s. 4 o k ła d k i)7.

W a rto zw ró cić uw ag ę n a fa k t, że o c h a r a k te ry s ty c z n y c h c e c h a c h c a ło śc i n a ­ u k o w eg o i lite ra c k ie g o d o ro b k u H a n y V o isin e-Jech o v ej n a jp o rę c z n ie j je st m ów ić n a p rz y k ła d z ie jej p ó ź n y c h k sią ż e k , o p u b lik o w a n y c h w p ie rw s z y m d z ie s ię c io le c iu X X I w ie k u , g a tu n k o w o n a jb a r d z ie j z ró ż n ic o w a n y c h i fra p u ją c y c h . A z n a c z y to p rz e d e w sz y stk im , że owe ce c h y m o g ły z n a le ź ć w y raz w sp o só b n a jb a r d z ie j o d p o ­ w ia d a ją c y p a ra d o k s a ln e j n a tu r z e jej m y ś le n ia w ła śn ie te ra z . T eraz, czy li w s y tu ­ a c ji p r z e s ila n ia się p o s tm o d e rn is ty c z n e g o s p o ru m ię d z y p o sta w ą k ry ty c z n ie o tw a r­ teg o , k o n s tru k ty w n e g o d ia lo g u z tra d y c ją ze w z g lę d u n a lo s w a rto ś c i a p o sta w ą ilu z jo n isty c z n e j g ry z w a rto ś c ia m i p o d h a s łe m co ra z to b a rd z ie j jałow ej d e k o n - s tru k c ji. N a jn o w sz e k s ią ż k i V o isin e-Jech o v ej z d a ją się w y ra sta ć z p rz e k o n a n ia , że re k o n s tru k c je p rz e s z ło śc i (czy to re a ln e g o ży cia , czy lite r a tu ry ) b y w a ją sen so w n e o ty le , o ile p o ró w n a w c z y m k o n te k s te m o b ie k ty w n ie sp ra w d z a ln e j w ie d z y są św ia­ d ectw a in d y w id u a ln e j i zb io ro w ej p a m ię c i, k tó re d o c h o d z ą do g ło s u zw łaszcza za p o ś re d n ic tw e m p y ta ń . W p r z e s tr z e n i h u m a n is ty c z n e j n a js k u te c z n ie js z a jest b o ­ w ie m d ro g a p y ta ń , o d w o łu ją c y c h się do filo zo ficzn ej i e m o c jo n a ln e j in tu ic ji, do s u m ie n ia , do zd ro w eg o ro z s ą d k u . W te d y to p o ja w ia się sz a n sa cią g ło śc i w id z e n ia , sz a n sa k ry ty c z n e j p ro je k c ji w ie d z y o p rz e s z ło śc i w p rzy szło ść. T ak a p o sta w a ce­ c h u je z a ró w n o lite r a c k ie u tw o ry n aszej a u to r k i, ja k i b o d a j w n ie m n ie js z y m s to p ­ n iu , choć oczyw iście in a c z e j, p ra c e n a u k o w e . W o s ta tn io w y d a n y m to m ie jej s tu ­ d ió w k o m p a ra ty s ty c z n y c h , p u b lik o w a n y c h p o fr a n c u s k u w c ią g u la t tr z y d z ie s tu z g ó rą, św iad czy o ty m ju ż ty tu ł. O p ró cz k o n k re tn e j in fo rm a c ji o z a w a rto ś c i k s ią ż ­ k i s k u p ia o n n a sz ą uw agę n a „ p y ta n iu ” jak o ź ró d le i p u n k c ie w y jścia, w o k ó ł k tó r e ­ go z a ry so w u je się p o le w a rto ś c i o z a się g u n a js z e rs z y m z m o żliw y ch : O braz i p y ta ­

nie w literaturze pow szechnej i porów naw czej (IM H , 2008).

C z y te ln ik śle d z ą c y u w a ż n ie a rg u m e n ta c ję n in ie js z e g o sz k ic u n ie p o w in ie n być z a sk o c z o n y te z ą o ta k d a le c e u g ru n to w a n e j w e w n ę trz n e j k o n se k w e n c ji te g o p is a r ­ stw a, że m o ż n a je z a s a d n ie p rz e d s ta w ić jak o sw ego ro d z a ju całość o d w u n u r ta c h czy m o że o d w u w z a je m n ie się w sp ie ra ją c y c h b ie g u n a c h : n a u k o w y m i lite r a c k im . S ąd zę, że p ró b a ta k ie g o s p o jrz e n ia w ż a d n y m ra z ie n ie p rz e s ła n ia a n i w a rs z ta to ­

Z o b . te ż IN C , s. 7: „T out s’e s t r é e lle m e n t p a ssé , se p a sse - a u r a it p u se p a s se r - m a is les d é ta ils so n t d iffé re n ts . Je n e v o u d r a is p a s q u ’o n le s id e n tif ie ” . („W szystko to rze c z y w iśc ie się w y d a rz y ło , w y d a rz a się - m o g ło b y się b y ło w y d a rz y ć - ale sz czeg ó ły

są in n e . N ie c h c ia ła b y m , a b y k to ś je z id e n ty fik o w a ł”).

2

2

22

6

wej so lid n o ś c i p ra c b a d a w c z y c h H a n y V o isin e-Jech o v ej a n i e ste ty c z n e j in w e n c ji i sw o b o d y jej p ra c lite r a c k ic h . G łó w n y m argum entum n a rzecz ta k ie j c a ło śc i jest b o w ie m trw a ło ść p o sta w y o tw a rte j, p o łą c z o n e j z fe n o m e n o lo g ic z n ą lo ja ln o ś c ią a u to r k i w obec p o d m io to w e g o i p rz e d m io to w e g o k o n k re tu . W re z u lta c ie ow ocuje to je d n o lito ś c ią sty lu w jego n a js z e rs z y m z n a c z e n iu - ta k im , o ja k im m y ślim y , m ó w iąc za S te n d h a le m „le style s’est l ’h o m m e ” . Z d u c h a fe n o m e n o lo g ii w zięła się tu ta j z a sa d a w y c h o d z e n ia od teg o , co jest d a n e , p o z w a la ją c a u n ik a ć a b s tra k c y j­ n y c h s p e k u la c ji czy id e a liz u ją c e g o p a to s u . T y m n ie m n ie j w d a ls z y c h k ro k a c h , p o d e jm o w a n y c h w d ą ż e n iu do p ra w d y czy to o li te r a tu r z e , czy o ż y c iu , z a m ia s t k r y t e r iu m o c z y w isto śc i m a m y u n a sz e j a u to r k i do c z y n ie n ia z ro z b u d o w a n y m w a rs z ta te m a n a lity c z n y m , k tó re g o z a d a n ie m jest w y p ra c o w a n ie k a ż d o ra z o w o s p e ­ c y fic z n y c h p o d s ta w in te r p r e ta c ji n a tle p o ró w n aw czy m . K o le jn y m k ro k ie m m oże być ju ż d o b rz e u z a s a d n io n a p ró b a ro z u m ie n ia d z ie ła w d ia lo g u ze sferą z e w n ę trz ­ n ą , z in n y m i, a r ó w n o p ra w n y m i ś w ia ta m i. S am a a u to r k a z w ra c a n a to u w ag ę w p rz e d m o w ie do swej n a jn o w sz e j k sią ż k i:

D e p u is to u jo u rs , je m e su is in té r e s s é à la p h é n o m é n o lo g ie , m a is je n ’a rriv e p a s à m e s o u m e ttr e à u n e se u le th é o rie litté ra ir e . Je c h e rc h e à m ie u x c o m p r e n d re le te x te e t l ’h o m ­ m e, l ’a u te u r e t c e lu i q u i va lire so n o e u v re . (O d zaw sze in te re s o w a ła m się fe n o m e n o lo ­ g ią , ale n ie p o tra fię p o d p o rz ą d k o w a ć się ty lk o je d n e j te o r ii lite ra c k ie j. S ta ra m się ja k n a jle p ie j z ro z u m ie ć te k s t i c z ło w ie k a , z a ró w n o a u to ra , ja k teg o , k to b ę d z ie jego d z ie ło c z y ta ł.) (IM H , s. 7)

M y tu ta j id z ie m y ty m sa m y m tr o p e m w m y ś le n iu o jej d ziele.

Z a n a jz n a k o m its z ą k sią ż k ę n a u k o w ą p ro fe so r H a n y V o isin e-Jech o v ej n a le ż a ­ łoby, m o im z d a n ie m , u z n a ć w s p o m n ia n ą w yżej H istorię literatury czeskiej (HLT, 2001), n a p is a n ą p rz e z n ią ja k o z w ie ń c z e n ie w ie lo le tn ie j p ra c y n a u k o w e j i d y d a k ­ ty czn ej n a p a ry sk ie j S o rb o n ie, a o p u b lik o w a n ą w sły n n ej se rii „ H isto ire de la litté r a ­ tu r e ch ez F a y a rd ” ob o k m .in . ta k ic h h is to ry c z n o lite ra c k ic h sy n te z , ja k h is to ria l i te r a tu r y ja p o ń s k ie j p ió ra S h u ic h i K ato , li te r a tu r y p o ls k ie j p ió r a C zesław a M iło ­ sza w p rz e k ła d z ie A n d ré K o z im o ra , li te r a tu r s k a n d y n a w s k ic h p ió ra R ég is Boyer, czy te ż li te r a tu r y ro sy jsk iej (p raca z b io ro w a p o d re d a k c ją E fim a E tk in d a i in n y c h ).

C z y ta ją c , a zw łaszcza p rz e g lą d a ją c tę k sią ż k ę , m o ż n a o d n ie ść w ra ż e n ie p o d ró ­ ży w w ie lu w y m ia ra c h . S k o m p o n o w a n a z a s a d n ic z o w fo rm ie u p o rz ą d k o w a n e g o z a ry s u e w o lu cy jn e j h is to r ii lite r a tu ry , ja k to się zazw yczaj p ra k ty k u je w p o d rę c z ­ n ik a c h a k a d e m ic k ic h , jest on a ta k ż e fa s c y n u ją c ą p a n o ra m ą . P o k a z u je b o w ie m , z p o s z a n o w a n ie m u d o k u m e n to w a n e g o c ią g u św ia d e c tw tw ó rczej a k ty w n o śc i osób i p o k o le ń , owe ta k d la k u ltu r y czesk iej z n a m ie n n e m e a n d r y to ż s a m o śc i, n ie o d ­ łą c z n e j o d w ciąż p o n a w ia n e g o p y ta n ia o d ro g ę. W id a ć p rz y ty m , że rz a d k o k ie d y b y w ało to p y ta n ie b e z ra d n e i że ro d z iło się on o zaw sze w p o lu d ia lo g u , w p rz e ­ s trz e n i o tw a rte g o sp o ru . P o cząw szy o d czasó w n a jd a w n ie js z y c h , g d y m ię d z y IX a X IV w ie k ie m n a te r e n ie ó w c z e sn y c h z ie m c z e s k ic h (C z e c h , M o ra w i Ś ląsk a) k sz ta łto w a ły się p ie rw s z e fo rm y o tw a rte to ż s a m o śc i d u ch o w ej i e ste ty c z n e j (cz. I.

 l ’aube de la B ohêm e spirituelle et esthétique - U zarania czeskiej duchowości i estetyki,

po roku 1945, H LT, s. 597-705), n ie o c z e k iw a n ie się p o ja w ia ją c e n ow e p r ą d y o k azy ­

w ały się z ja w is k a m i d łu g ie g o tr w a n ia n a s z la k u k rz y ż u ją c y c h się tr a d y c ji e tn ic z ­ n y c h , językow ych, re lig ijn y c h , filo z o fic z n y c h czy p o lity c z n y c h . N ie je d e n ra z p r z e ­ ry w a ły w e w n ę trz n ą c ią g ło ść ś w ia d o m o śc i i p a m ię c i z b io ro w e j, p rz e k s z ta łc a ją c p o z o ry s ta b iln o ś c i w re a ln ą d y n a m ik ę d ia lo g u z ty m , co in n e , i z a p o w ia d a ją c e z m ia n ę . H a n a V o isin e-Jech o v a do p e rf e k c ji o p a n o w a ła s z tu k ę p r e z e n ta c ji n a d z w y ­ czaj s k o m p lik o w a n y c h i w ie lo z n a c z n y c h p ro cesó w w sp o só b z a ra z e m s u b te ln y i ja ­ sn y n a m ia rę m o żliw o ści. N a p ie rw s z y m p la n ie jest zaw sze li te r a tu r a : a u to r k a H L T n ie p o m ija w y d a rz e ń p o z a lite r a c k ic h ty lk o w tedy, g d y w sp o só b m n ie j czy b a r ­ dziej o czy w isty w y w arły o n e b e z p o ś r e d n i w p ły w n a k o n k r e tn ą tw ó rczo ść, ja k k o l­ w iek p rz e c ie ż b y w a ją w k sią ż c e w y ją tk i i w tej m ie r z e 8. Z d ru g ie j stro n y , b a d a c z k a n ie z a p o m in a nigdy, że sp raw a li te r a tu r y je st ta k n a p ra w d ę sp ra w ą czło w ie k a, a fi­ lo lo g ia jest h u m a n is ty k ą . T o też w HLT, p o d o b n ie ja k w jej s tu d ia c h i sz k ic a c h ko m - p a ra ty s ty c z n y c h z e b ra n y c h w IM H , sp o d m is te rn ie w ią z a n e j sieci h is to ry c z n o lite ­ r a c k ic h k o n k re tó w (utw orów , g a tu n k ó w , p rą d ó w ) p rz e ś w itu je w a rstw a w ie d z y o ja- k o śc ia c h , k tó ry c h o b ecn o ść jest w a ru n k ie m teg o , b y m o ż n a b y ło sen so w n ie m ów ić o fa k ty c z n y m ż y c iu k u ltu ry . T y m i ja k o ś c ia m i są p rz e d e w sz y stk im oso b y ze sw oją m a te r ia ln ą i d u c h o w ą e g z y ste n c ją o raz tw o rz ą c e się w o k ó ł n ic h i d z ię k i n im lo ­ k a ln e , n a ro d o w e i p o n a d n a ro d o w e w s p ó ln o ty k o m u n ik a c ji sp o łeczn ej i d łu g ie g o trw a n ia .

Ju ż w zw ięzłej p rz e d m o w ie a u to r k a H L T zw raca uw agę n a to , że n a jb a r d z ie j u d e rz a ją c ą c e c h ą czesk iej k u ltu r y jest o d z a ra n ia d z ie jó w jej k o sm o p o lity z m , k tó ­ re m u to w arzy szy ły zaw sze n a s tro je z b ie g u n a p rz e c iw n e g o : n ie p o k ó j części r o d z i­ m y c h e lit o z a c h o w a n ie n a ro d o w e j to ż sa m o śc i. A p rz e c ie ż je d n a k ta k ż e o d czasów n a jd a w n ie js z y c h g ra n ic e m ię d z y „sw o im ” i „ o b cy m ” b y w ały tr u d n e do u s ta le n ia alb o n a w e t i zgoła p ły n n e . W te d y z a m ia s t o e n e rg ic z n y m z w a lc z a n iu się w z a je m ­ n y m n a le ż a ło b y m ó w ić raczej o w ielo to ro w ej d y n a m ic e ro zw o ju . P o d sta w ą owej d y n a m ik i b y ła ro z m a ito ść n u rtó w w y b ie g a ją c y c h k u b ie g u n o w o z o g n is k o w a n y m m o ż liw o śc io m . P u n k te m w y jścia b y ł w y b ó r w a rto ś c i, o tw ie ra ją c y c h p r z e s tr z e ń w s p ó ln o ty i ry w a liz a c ji ze św ia te m . W E u r o p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j w y b o ry k s z ta łto w a ły się zw łaszcza w okół d o m in a n t językow ych, re lig ijn y c h i p o lity c z n y c h , k tó ry c h z n a m ie n n ą c e c h ą b y ła sy tu a c ja n a p o g ra n ic z u k u lt u r o w iele b a rd z ie j n ie ­ p rz e w id y w a ln a n iż n a Z a c h o d z ie , a z a te m te ż o w iele m n ie j trw a le d e te r m in u ją c a . D o b ry m te g o p rz y k ła d e m jest d w u etap o w o ść b u d z e n ia się czesk iej d u c h o w o ­ ści. S p o tk a n ie C z e c h ó w ze ź ró d ło w y m i te k s ta m i c h rz e ś c ija ń s tw a n a s tą p iło n a j­ p ie rw d z ię k i m is ji C y ry la i M e to d e g o , p rz y b y ły c h do V e le h ra d u b r a c i zw an y ch a p o s to ła m i z S a lo n ik , u p o w sz e c h n ia ją c y c h tłu m a c z e n ie fra g m e n tó w B ib lii n a ję ­ zyk s ta ro -c e rk ie w n o -sło w ia ń sk i („ lan g u e sla v o n n e ”). M isja ta z o sta ła w k ró tc e p rz e ­

Z o b . H LT, s. 10: „Il y a to u te fo is d e s c a s o ù l ’o e u v re e t la v ie d ’u n a u te u r s’e n tr e la c e n t d e fa ç o n s ig n ific a tiv e , ce d o n t u n e h is to ir e litté r a ir e d o it te n ir c o m p te ” („Sa je d n a k p rz y p a d k i, że d z ie ło i ży cie a u to r a p r z e n ik a ją się w z a je m n ie w sp o só b ta k zn acz ący , iż h is to r ia lite r a tu r y p o w in n a to u w z g lę d n ić ”).

L

22

8

rw a n a , ale n a trw a łe p o z o sta ł p o n ie j ś la d w p o s ta c i p o c z u c ia łą c z n o śc i C z e c h ze S ło w iań szczy zn ą, p o d c z a s g d y d a lsz y rozw ój czesk iej to ż s a m o śc i p rz e b ie g a ł, p o ­ d o b n ie ja k to b y ło z P o lsk ą, o d X w ie k u w k rę g u ła c iń sk ie j k u ltu r y Z a c h o d u . H a n a V o isin e-Jech o v a zw raca p rz y ty m uw agę n a w cz e śn ie u ś w ia d a m ia n ą w C z e c h a c h ro lę k s ią ż k i jak o śro d k a o tw ie ra ją c e g o d o stę p do w ied zy n a te m a t z ie m sk ie j egzy­ s te n c ji i do sfery życia d u c h o w e g o 9. A b e z teg o n ie b y ło b y p rz e c ie ż m ow y o d o jrz a ­ łej m y ś li p o lity c z n e j. N a tu r a ln a , ro d z im a w ielo języ czn o ść k r a j u (stale c z e sk i i n ie ­ m ie c k i, czasow o ja k o języ k ró w n o le g ły ła c in a ) s p ra w iła , że z a ró w n o w d ia lo g o ­ w y m b u d o w a n iu sa m o św ia d o m o ś c i, ja k i w k s z ta łto w a n iu się o jczy steg o języ k a l i ­ te ra c k ie g o w iele z n a c z y ły p rz e k ła d y . W ra s ta ły p o te m w w ielo w arstw o w ą tk a n k ę k u ltu r y i n ie ra z byw ały w zo rcem językow ym n a ró w n i z d z ie ła m i ro d z im y m i. W d u ­ żej m ie rz e to w ła śn ie d z ię k i p rz e k ła d o m św iad o m o ść n a ro d o w a C zech ó w s k u te c z ­ n ie b ro n iła się p rz e d k o n k u re n c y jn ą d o m in a n tą n u r t u n ie m ie c k o ję z y c z n e g o w s p o ­ łe c z n o śc i ojczy stej, a z n a k ie m to ż s a m o śc i z w y b o ru p o z o sta ł język c z e sk i (w p ew ­ n y m o k re sie ta k ż e d la s ą s ie d n ic h Słow aków ). W e w n ę trz n e ró ż n ic o w a n ie się sp o ­ łe c z n o śc i c zesk iej p rz e b ie g a ło w k o n te k ś c ie p lu r a liz m u w y zn an io w eg o , k tó re g o ro la p o lity c z n a w zro sła w raz z p o ja w ie n ie m się h u s y ty z m u . W w ie k a c h p ó ź n ie j­ szy ch is to tn e z n a c z e n ie m ia ła n a ra s ta ją c a te n d e n c ja do ro z w o ju k u ltu r y św ieck iej, ta k z n a m ie n n e j p rz e c ie ż i d la d w u d z ie sto w ie c z n e g o k ra jo b ra z u d u ch o w eg o C zech . W n ik liw ie p r e z e n tu je te z ja w isk a H L T w cz. II. D u hussitisme a u x Lum ières - O d

husytyzm u do Oświecenia (s. 87-258) o ra z w cz. IV. L’entre-deux-guerres - M ięd zyw o j­ nie (s. 487-594).

K u ltu r a ln ą rz e c z y w isto śc ią C z e c h b y ła w ięc o d sam eg o p o c z ą tk u a m b iw a le n - cja z a ra z e m k o n flik to g e n n a i tw ó rcza, k tó r a w sy tu a c ja c h k ry zy so w y ch sp rz y ja ła m is ty fik a c jo m w sferze c o d z ie n n y c h w yborów , ale w sferze s p ra w z a s a d n ic z y c h p o m a g a ła je d n a k b ro n ić g o d n o śc i z a c h o w u ją c sw o isty d y sta n s w obec w szelk ieg o z n ie w o le n ia . N a jb a rd z ie j w H L T ro z b u d o w a n a część III: D u rom antism e à l ’expres-

sionisme - O d rom antyzm u do ekspresjonizmu (s. 261-483) o p is u je w ie k X IX ja k o d o j­

rz e w a n ie to ż s a m o śc i zb io ro w ej w ty g lu z a c ię ty c h z m a g a ń m ię d z y p a tr io ty z m e m a k o s m o p o lity z m e m P ierw sza po ło w a X IX w ie k u u p ły w a ła p o d z n a k ie m z a in te r e ­ so w an ia h is to r ią i p o g łę b ia ją c e g o się p a tr io ty z m u , dla k tó re g o d ru g ą s tro n ą d ia lo ­ g u b y ły p o e z ja n o sta lg ic z n a i e g z y ste n c ja ln y n ie p o k ó j. Z c z asem , w d ru g ie j p o ło ­ w ie s tu le c ia , n a ro d o w y d y s k u rs w zb o g acał się o co ra z to szersze k o n te k s ty , o sp o ry filo z o fic z n e , ro z b u d o w a n ą p u b lic y s ty k ę i te a tr. K ażd a a m b iw a le n c ja n ie s ie te ż ry ­ zyko z a p o m in a n ia o g ra n ic a c h , a w te d y z a m ia s t strz e c ic h o tw a rty c h i z a ra z e m d o b rze o b w aro w an y ch b r a m i św iat, i człow iek w p a d a ją w p u ła p k ę ch ao su . N a p rz e ­ ło m ie X IX i X X w ie k u lite r a tu r a czesk a z n a la z ła się w ta k ie j w ła śn ie sy tu a c ji k ry ­

9 W p rz y p isy w a n y m C y ry lo w i p o e ty c k im p ro lo g u (Proglas) d o p r z e k ła d u E w a n g e lii, k tó re g o o b s z e rn y fra g m e n t a u to r k a H L T c y tu je we w ła sn y m tłu m a c z e n iu n a f ra n c u s k i, z n a jd z ie m y ta k ą o to p o c h w a lę k sią ż e k : „ l’â m e p riv é e d e liv re s / se m b le -t-e lle m o rte en l’h o m m e ” („ d u sz a p o z b a w io n a k s ią ż e k / je s t w c z ło w ie k u ja k g d y b y u m a r ła ”), H LT, s. 15.

ty c z n e j u sc h y łk u m o n a r c h ii H a b sb u rg ó w . Ś ro d k a m i o b ro n y były: z je d n e j strony, g o rączk o w e p o sz u k iw a n ie n ie z n a n y c h k r a in d u c h a , z d ru g ie j - iro n ic z n e s o n d o ­ w a n ie c h a o su . O ty c h sp ra w a c h m ó w i p rz e d e w sz y stk im o s ta tn i z tr z e c h ro z d z ia ­ łów części I I I H LT: Q uête spirituelle et désarroi ironique - P oszukiw ania duchow e i iro­

niczny za m ęt (s. 405-481). O b fitu ją c a w b o g actw o n o w y ch id e i i fo rm , sp rz y ja ją c a

n a jb a r d z ie j sz a lo n y m p o m y sło m , ep o k a p o p rz e d z a ją c a p rz e c z u w a n y k o n ie c d o ­ ty ch cz aso w ej s ta b iliz a c ji zaow ocow ała w C z e c h a c h a rc y d z ie łe m k u lt u r y śm ie c h u w p o s ta c i p o w ie śc i Ja ro sla v a H a sk a o „ d o b ry m w o ja k u S z w e jk u ” . W ję z y k u m a r ­ ch o łto w eg o h u m o r u i m a rio n e tk o w e j g ro te sk i, sięg ającej h o ry z o n tó w a b s u r d u , d ało ono p a ra d o k s a ln y w y raz p o w s z e c h n e m u w la ta c h I w o jn y św iatow ej p o c z u c iu p rz e ­ ła m y w a n ia się św iatów , b u d z ą c e g o z aró w n o g ro zę i n ie p o k ó j, ja k n a d z ie ję . H a n a V o isin e-Jech o v a n a z a k o ń c z e n ie sw ego te k s tu o H a s k u ta k p isz e o ty m p a ra d o k s ie :

C ’e s t en e ffe t e n se p r ê ta n t à d e s le c tu r e s v a rié e s e t e n p e r m e tta n t d e d é c o u v rir, so u s les p la is a n te rie s , l ’in q u ié tu d e e t l ’in s ta b ilité d e l ’h o m m e , q u e l ’o e u v re d e H a s e k a a c q u is sa n o to rié té m o n d ia le . (W g ru n c ie rz e c z y to w ła ś n ie o tw ie ra ją c się n a ró ż n o ro d n e le k tu r y i p o z w a la ją c , b y w n im p o d p o w ie rz c h n ią ż a r tu o d k ry w a n o n ie p o k ó j i c h w ie jn o ść c z ło ­ w ie k a , d z ie ło H a s k a z d o b y ło p o w s z e c h n e u z n a n ie św ia ta ). (H LT , s. 466)

P o p u la rn o ś ć ta n ie o g ra n ic z y ła się do b ie r n e j re c e p c ji, opow ieść o S zw ejk u z a in ­ s p iro w a ła n ie je d n e g o p is a rz a (n a jb a rd z ie j b e z p o ś r e d n io B e rto ld a B re c h ta p o d k o n ie c II w o jn y św iato w ej) jak o z a k o rz e n io n y w c z esk iej o raz e u ro p e js k ie j tr a d y ­ c ji w zorzec lite r a c k i i ja k o p rz e w ro tn y w zorzec sp o s o b u n a życie. A u to rk a H L T z d a je z teg o sp raw ę w w ie lu m ie js c a c h części IV i V, p o św ię c o n y c h lite r a tu r z e X X w ie k u , w szczeg ó ln o ści w z w ią z k u z ro z w o je m n ie z a le ż n e j p u b lic y s ty k i w cza sa c h k o m u n iz m u i z d o ro b k ie m lite r a c k im B o h u m ila H ra b a la , Pavla K o h o u ta , Josefa S k v o reck ieg o . A je d n o c z e śn ie w y ra ź n ie a k c e n tu je w agę a rty sty c z n e g o p o k re w ie ń ­ stw a d w ó ch w ie lk ic h p ra ż a n : J a ro sla v a H a s k a i F ra n z a K afk i. To w ła śn ie w k o m - p a ra ty s ty c z n y m ś w ia tło c ie n iu ty c h d w ó ch p is a rz y Conclusion z a m y k a ją c e część V H L T p rz e d s ta w ia zw ięzły zarys dw óch d o m in u ją c y c h a p rz y ty m w z a je m n ie sp rzecz­ n y c h te n d e n c ji lite r a tu r y c zesk iej d ru g ie j p o ło w y X X w ie k u , k tó r e z o sta ły szcze­ gółow o o m ó w io n e w jej o b y d w u ro z d z ia ła c h : Illusions, crises de conscience et crises des

valeurs - Z łudzenia, kryzysy świadomości vel sum ienia i kryzysy wartości (s. 599-673)

o raz Vers une littérature sans contraintes idéologiques - K u literaturze w olnej od ideolo­

gicznego przym usu (s. 675-705). K siążk a o tw ie ra n a k o n ie c p e rs p e k ty w y n a p rz y ­

szłość: a k c e n tu je tw ó rcze p r z e n ik a n ie się tr a d y c ji s u r r e a liz m u w u ję c iu p o s tm o ­ d e rn is ty c z n y m u a u to ró w w sp ó łc z e s n y c h z K afk o w sk o -H a sk o w ą szk o łą u w y d a t­ n ia n ia g ro te sk o w y c h a s p e k tó w m is ty fik a c ji lite r a c k ie j, p rz e z co o d sła n ia się a b ­ s u rd a ln o ś ć św iata i n ie u c h w y tn a z ło żo n o ść lu d z k ie j św ia d o m o śc i („l’a b s u r d ité d u m o n d e et la c o m p le x ité in s a is is s a b le de la c o n sc ie n c e h u m a in e ”, s. 703).

W obec f a k tu w ie lo w a rto śc io w o śc i i w ie lo ję z y c z n o śc i k u lt u r y lite ra c k ie j C z e c h a n i tro c h ę n ie p o w in n o d ziw ić w y ra ź n e s tw ie rd z e n ie H a n y V o isin e-Jech o v ej, że k o m p a ra ty s ty k a je st czy m ś n a tu r a ln y m z aró w n o w b a d a n ia c h li te r a tu r y c zesk iej, ja k w d e fin io w a n iu jej z a k re s u :

22

2

3

0

A in si n o u s tro u v o n s -n o u s d e p la in - p ie d avec la l i t té r a tu r e c o m p a ré e . L’in te r r o g a tio n p e r ­ m a n e n te d e v a n t ce q u i e s t n a tio n a l (e t d a n s q u e l se n s) e t ce q u i e s t c o s m o p o lite , i n t e r r o ­ g a tio n in é v ita b le d a n s le c o n te x te d e la B o h ê m e c u ltu r e lle e t litté ra ir e , c o n fè re a u x é tu d e s q u i lu i so n t c o n s a c ré e s u n c a r a c tè re p a rtic u lie r. C e s é tu d e s n e p e u v e n t ê tre m e n é e s se lo n la se u le a p p ro c h e d e l ’h is to ir e litté r a ir e n a tio n a le , e lle s n é c e s s ite n t d e s a p p ro c h e s m u l t i ­ p le s, a s s o c ia n t d e s p ro c é d é s r e le v a n t a u ssi b ie n d e s é tu d e s d ’h is to ir e litté r a ir e q u e de c e lle s q u i s ’o r ie n te n t v e rs la th é o rie d e la l i t té r a tu r e e t v e rs l’h is to r io g r a p h ie ” . (I oto z n a jd u je m y się w sa m y m ś ro d k u lite r a tu r y p o ró w n a w c z e j. U s ta w ic z n e p y ta n ie o to , co je s t n a ro d o w e (i w ja k im se n sie ), a co k o sm o p o lity c z n e , p y ta n ie n ie u n ik n io n e w k o n te k ­ ście k u ltu r a ln y c h i lite ra c k ic h C z e c h , n a d a je sz c z e g ó ln y c h a r a k te r b a d a n io m ic h d o ty ­ cząc y m . B a d a ń ty c h n ie sp o só b p ro w a d z ić ty lk o p o d k ą te m h is to r ii l ite r a tu r y n a ro d o w e j, w y m a g a ją o n e r o z m a ity c h p u n k tó w w id z e n ia , p rz y z a s to so w a n iu p r o c e d u r o p a rty c h ta k n a p o d e jś c iu h is to ry c z n o lite ra c k im , ja k n a m e to d a c h b liż s z y c h te o rii lite r a tu r y i h is to ­ r io g ra fii.) (H LT, s. 20)

I ta k d z ie je się rzeczy w iście w p ra k ty c e u a u to r k i H LT, g d y w to k u an alizy , in t e r ­ p r e ta c ji i ra c jo n a ln ie p ro je k to w a n y c h p ro p o z y c ji sy n te z y w p r z e s trz e n i w ie lo k u l­ tu ro w e j i n ieo cz y w istej k o m p a ra ty s ty c z n a tk a n k a o g a rn ia , sp a ja ją c w je d e n o rg a ­ n iz m , całość z ło ż o n ą z w ie lu k rz y ż u ją c y c h się w ą tk ó w i z w ielk iej lic z b y szczeg ó ­ łów, k tó ry c h ro la n a b ie r a w y ra z is to śc i d o p ie ro n a tle p o sz e rz o n e g o k o n te k s tu .

W głó w n y m n u rc ie opow ieści H L T z n a jd u je się d o ro b e k p is a rz y tw o rzący ch w ję­ z y k u c zesk im , a w e p o k a c h d aw n y ch ta k ż e w ła c iń s k im jak o p o w szech n ie używ a­ n y m języ k u ró w n o leg ły m - n aw et w tedy, g d y w ięź z C z e c h a m i n ie łączy się u n ic h z p o c z u c ie m to żsam o ści n aro d o w ej. J e d n y m z w ielu p rz y k ła d ó w tej o sta tn ie j sy tu ­ acji jest (s. 393-394) n a p rz e ło m ie X IX i X X w ie k u h is to ria n au c z y c ie la z P ilzn a, K arela K lo ste rm a n n a , k tó ry zaczął jak o p o w ieścio p isarz i p u b lic y sta n ie m ie c k i, a z czasem sta ł się a u to re m p isz ą c y m n ie m a l w y łączn ie p o czesk u . O b o k teg o n u r tu , jak g d y b y n a m a rg in e sie , ale je d n a k n ie ty lk o w ro li k o m p a ra ty sty c z n e g o tła , p o jaw iają się n a z a k o ń c z e n ie ro zd ziałó w i p o d ro z d z ia łó w a ta k ż e n ie m a l zaw sze w p o d s u m o ­ w a n iu (Conclusion) k ażd ej z p ię c iu g łów nych części HLT, a u to rz y z d ru g ie g o b ie g u ­ n a czesk iej „ p o g ra n ic z n o śc i” d u ch o w ej i lite ra c k ie j. P rz e d e w sz y stk im ci, k tó rz y cz u li się z a d o m o w ie n i w c z e sk im k ra jo b ra z ie , op isy w ali go w sw oich u tw o ra c h i n ie ­ k ie d y n a w e t s k u p ia li się n a te m a ta c h zw iązan y ch z C z e c h a m i, ale p is a li p o n ie m ie c ­ k u - m a ją c to żsam o ść a u stria c k ą , ja k R a in e r M a ria R ilk e, a u s tria c k ą i żydow ską, ja k F ra n z K afka i M a x B rod, czy ty lk o żydow ską ja k Jiri (G eorg M o rd e c h a i) L an g er, p rz y ja c ie l K afk i i p is a rz trójjęzyczny. O ty c h i jeszcze in n y c h obco języ czn y ch p is a ­ rz a c h , u c z o n y c h (jak S ig m u n d F re u d ), a rty sta c h (jak G u sta v M a h le r) z z ie m cze­ sk ic h p o ch o d z ą c y c h albo p o p ro s tu (jak O sk a r K ok o sch k a, F ra n z W erfel czy E gon E rw in K isch) zafascy n o w an y ch w ie lo k u ltu ro w ą P ra g ą i c z e sk im i p rz y ja c ió łm i m ow a jest w części II I H L T we w s p o m n ia n y m ju ż tu ta j ro z d z ia le Quête spirituelle et désarroi

ironique (tu s. 476-481: L a présence d ’élites de langue allemande - Obecność elit niemiecko­ języcznych) o raz w części IV, m .in . w p o d ro z d z ia le Autres cultures et autres langues en Bohêm e - Inne kultury i inne języki w Czechach (s. 589-591).

D o p ew n eg o sto p n ia w p o b liż u ow ego d ru g ie g o b ie g u n a p o g ra n ic z n o ś c i m ie s z ­ czą się ró w n ie ż ci p is a rz e czescy, k tó rz y w d ru g ie j p o ło w ie X X w ie k u n ie o c z e k iw a ­

n ie z n a le ź li się (z re g u ły ze w zg lęd ó w p o lity c z n y c h , czy to n ie p o w ró ciw szy do k r a ju p o w o jn ie , czy to o p u ściw szy go p o ro k u 1948 lu b w la ta c h 70.) n a e m ig ra c ji. I c h p ro b le m e m sta ło się m n ie j lu b b a rd z ie j trw a łe z a n u rz e n ie w w ie lo k u ltu ro w e j i w ielo języ czn ej p r z e s tr z e n i za g ra n ic ą . W czę śc i V k s ią ż k i z o sta ły z a m ie sz c z o n e sy lw e tk i m .in . tw o rz ą c e g o p o 1970 ro k u w e F ra n c ji M ila n a K u n d e ry (s. 616, 640­ 642) i o sia d łe g o p o r o k u 1978 w A u s tr ii P av ela K o h o u ta (s. 644-645). P is a rz e ci, p u b lik u ją c y sw oje d z ie ła z k o n ie c z n o śc i n a jp ie rw w p rz e k ła d z ie n a f r a n c u s k i czy n ie m ie c k i, a p o te m d o p ie ro p o c z e sk u (też za g ra n ic ą lu b w k ra jo w y c h w y d a n ia c h n ie z a le ż n y c h ), z c z a se m z a c z ę li tw o rzy ć ta k ż e w ję z y k u o b cy m i ty m sa m y m a d re ­ so w ali sw oje u tw o ry do c z y te ln ik a z a g ra n ic z n e g o , z w racając się n ie k ie d y (jak n p . K u n d e ra ) k u te m a to m o d le g ły m o d s p ra w k ra ju . H a n a V o isin e-Jech o v a om aw ia ic h tw ó rczo ść w p rz e d s ta w io n y m tu p rz e z e m n ie g łó w n y m n u rc ie H LT, o b o k t a ­ k ic h a u to ró w , ja k B o h u m il H ra b a l czy V aclav H av el. Z a z n a c z a p rz y ty m , że w śró d k ry ty k ó w lite r a c k ic h to c z ą się sp o ry w o k ó ł „c z e sk o śc i” o b co jęz y czn eg o p is a rstw a e m ig ra n tó w . W p o d ro z d z ia le L’emploi d ’une autre langue - U żyw anie innego języka (s. 699-702) zw raca p o n a d to u w ag ę n a fa k t o g ra n ic z a n ia się ty c h sp o ró w czy w ą t­ p liw o śc i do e m ig ra c ji n o w szej, jak o że o ile e m ig ra n c i la t 40. u w a ż a li sw oją s y tu ­ ację za ty m c z a so w ą i lic z y li się z m o ż liw o śc ią p o w ro tu , o ty le w la ta c h 70. i 80. w y ja z d b y ł ra c z e j w y b o re m now ego śro d o w isk a ży cia. P o słu g u ją c się n a co d z ie ń ję z y k ie m ob cy m , ci p ó ź n ie js i b y w a ją n ie r a z w e w n ę trz n ie r o z d a r c i i n ie p e w n i co do swej w ie lo z n a c z n e j („ p o ly v a le n te ”) to ż s a m o śc i sp o łeczn ej (w ty m n a ro d o w e j) i lite r a c k ie j, ja k k o lw ie k p rz e c ie ż p o z o s ta ją k a ż d y n a sw oją m ia rę w ie rn i czesk iej p a m ię c i i lo so w i e m ig ra n ta .

W sy n te ty z u ją c y c h ro z w a ż a n ia c h n a z a k o ń c z e n ie (Conclusion) o s ta tn ie j części H L T H a n a V o isin e-Jech o v a ro zw ija w okół o so b istej i p is a rs k ie j sy tu a c ji n a jn o w ­ szy ch e m ig ra n tó w c iek a w ą i o d k ry w czą h ip o te z ę . Z a k ła d a m ia n o w ic ie is tn ie n ie z a le ż n o śc i m ię d z y c h a r a k te r e m p o staw , to w a rz y sz ą c y c h d e c y z jo m o w y jeźd zie na sta łe , a w id o c z n y m p o r o k u 1945 k ry z y s e m d w u ję z y c z n o śc i i p lu r a liz m u k u lt u r o ­ w ego C zech . G d y o d eszło w p rz e sz ło ść w ielo w iek o w e w s p ó łis tn ie n ie o b y w a te lsk ie ze sp o łe c z n o śc ią n ie m ie c k ą , g d y w P ra d z e n ie sły ch ać ju ż w ie lo ję z y c z n e g o g w aru rd z e n n y c h m iesz k a ń c ó w , być m o ż e to w ła śn ie lite r a tu r z e p r z y p a d ła ro la s p r o s ta ­ n ia tę s k n o c ie za ży cie m w śró d w ie lu k u ltu r, za k o e g z y ste n c ją te ra ź n ie js z o ś c i z p rz e ­ szło ścią, za n o s ta lg ic z n y m p o w ro te m do sta re j P rag i? W y g ląd a w ięc n a to , że z d a ­ n ie m a u to r k i H L T ty m w ięcej u d a się ocalić z p ra w d z iw e j is to ty czesk o ści, im śm ie lsz e b ę d ą p ró b y p rz e z w y c ię ż a n ia u b ó stw a p a m ię c i, jej sz tu c z n ie z w ężo n y ch ścieżek , o g ra n ic z a ją c y c h tę s k n o tę za w o ln o śc ią w y b o ru tra d y c ji. T ra d y c ji p ra w do „ in n e g o m ie js c a ” i do sw ojej n ie k o n ie c z n ie je d n o z n a c z n e j p rz y n a le ż n o ś c i („la n o s ta lg ie d ’u n a ille u r s , o u d u m o in s le d é s ir d ’é c h a p p e r à u n e a p p a r te n a n c e ex c lu s iv e ”, s. 704). Bo p rz e c ie z w sferze d u ch o w ej C z e c h y są w sz ę d z ie , w y sta rc z y choć n a k ró tk o p rz e n ie ś ć się g d z ie in d z ie j ra z e m ze sw oją sam o św ia d o m o śc ią .

I oto n a g le w id zim y , że w n aszej w ęd ró w ce „w okół k s ią ż e k H a n y V o isin e-Je- chovej (S a n e ro v e j)” z a to c z y liś m y k o ło , p o n ie w a ż n a jle p s z ą ilu s tra c ją w yżej o p is a ­ n ej h ip o te z y w H L T o k a z u ją się a n a liz o w a n e ju ż tu owe tr z y o p o w ieści e se isty c z n e

₂₃

1

2

3

2

(a m y ślę n ie ty lk o o g e n o lo g ii, lecz ta k ż e o „ p ró b o w a n iu ” d ró g do p ra w d y ) jej p ió ­ ra , sa m y m i ty tu ła m i św iad czące o ty m , że z n a jd u ją się w g łó w n y m n u rc ie n a jn o w ­ szy ch te n d e n c ji li te r a tu r y czesk iej: W Czechach - czyli w szęd zie... (B O H ), O nie­

pew ności (IN C ), B y ć gdzie indziej? (E T R ). D o w o d z i to d o p ra w d y w p ię k n y sp osób,

ja k d alec e k o n s e k w e n tn a i s p ó jn a jest jej tw ó rczo ść, łą cz ąca w so b ie n a u k ę i s z tu ­ kę, św iad ectw o d u c h o w y c h p o s z u k iw a ń w o p a rc iu o h is to rię i św iad ectw o ir o n ic z ­ n y c h z m a g a ń z n ie p o k o je m o w sp ó łc z e sn y c h a o s w św iecie i w czło w ie k u .

P o cząw szy od ro k u 2002 H a n a V o isin e-Jech o v a p u b lik u je sw oje lite r a c k ie i n a ­ u kow e k s ią ż k i w w y d a w n ic tw ie „L’H a r m a t ta n ”, k tó re jest in s ty tu c ją p o s ia d a ją c ą sw e p la c ó w k i n a c a ły m św iecie, p ro m u ją c ą k u ltu r ę i lite r a tu r ę fra n k o fo ń s k ą m .in . w sp e c ja lis ty c z n y c h s e ria c h p o św ię c o n y c h p o e z ji, p o w ie śc i, te a tro w i, k ry ty c e li te ­ ra c k ie j. O s ta tn io , w ro k u 2008 u k a z a ł się jej z b ió r s tu d ió w k o m p a ra ty s ty c z n y c h (IM H ), k tó r y w ty tu le m a słow o „ p y ta n ie ” („l’in te r r o g a tio n ”). S tu d ia o b e jm u ją z a k re s o d śre d n io w ie c z a p o w iek X X I, a d o ty c z ą g łó w n ie li te r a tu r c z e sk ie j, p o l­ sk ie j, ro sy jsk ie j i fr a n c u s k ie j. W k ró c iu tk ie j p rz e d m o w ie , w k tó re j po ło w a a k a p i­ tó w za w ie ra z d a n ia p y ta jn e , a u to r k a z a m ie sz c z a ta k ż e to d la k o m p a r a ty s tk i p u b li­ k u ją c e j w k ilk u ję z y k a c h (o p ró cz fr a n c u s k ie g o n a jc z ę śc ie j p o c z e sk u i p o p o ls k u ) n a jw a ż n ie jsz e :

M a is p e u t- o n v iv re d a n s u n e se u le c u ltu r e - o u p lu tô t y a -t-il v r a im e n t u n e c u ltu r e , liée é tr o ite m e n t à la la n g u e e t d if fé r e n te d e c e lle q u i e s t e x p rim é e d a n s u n e a u tr e la n g u e ? (A le czy m o ż n a żyć ty lk o w je d n e j k u ltu rz e - a lb o ra c z e j, czy is tn ie je n a p ra w d ę je d n a k u ltu r a , śc iśle z w ią z a n a z ję z y k ie m i o d r ę b n a o d te j, k tó r ą w y ra ż a in n y język?) (IM H , s. 7)

W e w sz y stk ic h p ra c a c h H a n y V o isin e-Jech o v ej p o w ra c a ją p o w ie le k ro ć te sam e sło w a k lu c z o w e , s y g n u ją c e n a o g ó ł e m o c je i p o ję c ia z w ią z a n e z w a r to ś c ia m i k u ltu r y r a z e m z ic h p e r y p e tia m i w r e a ln y m św iecie. J e s t ic h n a p ie rw s z y r z u t ok a k ilk a d z ie s ią t i n ie sp o só b się n im i te r a z tu t a j z a jm o w a ć . P o w ie d z m y ty lk o , że „ in te r r o g a tio n ” n a le ż y do ty c h n a jc z ę s ts z y c h , o b o k ta k ic h , ja k „ i n c e r ti tu d e ” (niepew ność), „ in q u ie tu d e ” (n iep o k ó j”), „ h é sita tio n ” (w ahanie), jak „to lé re n c e ” (tole­ ra n c ja ), „ é d ific a tio n ” (b u d o w an ie), „p o ly v alen ce” (w ieloznaczność), „co ex isten ce” (w sp ó łistn ie n ie ). I jeszcze d o d a jm y p a rę czasow ników , k tó ry c h p erse w e ra c ja zd aje się św iadczyć o ty m , że k o m p a ra ty sty k a m oże stać się sty lem życia: „ d is tin g u e r” (roz­ ró żn iać), „ c o m p a re r” (porów nyw ać), „ fra n c h ir les fro n tie re s” (p rzekraczać g ranice). F ra n c u s k ie k s ią ż k i, k tó r y m i się tu ta j z a jm o w a liśm y , n ie p rz e m a w ia ją je d n y m g ło sem . N a jp e łn ie j m ó w ią do c z y te ln ik a fra n c u sk o ję z y c z n e g o w tedy, g d y słyszy w n ic h m ilc z e n ie w ie lu języków , d z ie d z ic tw a E u ro p y w ie lu k u ltu r . P o w sta w a ły w d ia lo g u z d u s z ą M o rz a Ś ró d z ie m n e g o , m ię d z y m a r z e n ie m o h a r m a tta n ie , p u ­ sty n n y m w ie trz e z d a le k ie g o p o łu d n ia , a c h ło d n y m m is tr a le m o d s tro n y P ro w a n ­ sji, w śró d u rw is k L a z u ro w e g o W y b rzeża, g d z ie a u to r k a o d k ry ła d la sie b ie m ie js c e in s p iru ją c e tw ó rczo , o tw ie ra ją c e d ro g ę k u z ło te j P ra d z e .

Abstract

Elżbieta FELIKSIAK University of Białystok

A History of Literature and Life in a Comparative Chiaroscuro: Around Books by Hana Voisine-Jechova (Sanerova)

The essay outlines profile of the outstanding scholar who has for many years lectured history of literature and comparative Slavonic studies at the Paris University of Sorbonne. The axis of analytic description of her astonishingly uniform scholarly/research and essayist/ fictional output is the question about intellectual and axiological grounds for an identity being built at the crossroads of French and Czech cultures. The reply is unveiled in a gradual fashion, in an increasingly clear image of the inner world of someone who is striving, along a dual road (of scientific research and art), for attaining an aim that is in fact unattainable: to grasp the sense of life of nations and individuals as a unity in multiplicity, as dignity which is realised among the others while remaining hidden in its getting incessantly open to change.

2

3