Jerzy Błaszczyński
Niektóre zagadnienia dotyczące
pomocnictwa i podżegania w ramach
zorganizowanej grupy przestępczej
Palestra 9/4(88), 30-38
JERZY BŁASZCZYŃSKI
Niektóre zagadnienia dotyczqce pomocnictwa
i podżegania w ramach zorganizowanej
grupy przestępczej
P rzy p o d jęciu d e c y z ji o p u b lik o w a n iu a r ty k u łu p ro k u ra tora Jerzego B ła szc zyń skie g o w y s z liś m y z założenia, że a r ty k u ł te n porusza w a żn e zagadnienia podżegania i pom oc n ic tw a w zo rg a n izo w a n ej grupie p rze stę p cze j i ja k o ta k i za słu g u je n a ogłoszenie. N ie k tó re te z y i stw ie rd ze n ia autora m a ją c h a ra kte r d y s k u s y jn y , ale w ła śn ie dlatego w a rto je o publikow ać.
M a m y n a d zie ję , że c z y te ln ic y zechcą podzielić się s w y m i u w agam i, ja k ie im się nasuną p rzy c z y ta n iu a rty k u łu .
R E D A K C J A
Z ag a d n ien ia podżegania i pom ocnictw a ja k o form w sp ó łd z iałan ia przestęp n eg o w zorganizow anej g ru p ie p rzestęp czej n a d a l n a s u w a ją szereg w ątp liw o ści zarów no d la d o k try n y , ja k i d la p ra k ty k i. W pływ a n a to b r a k szczegółow ego opraco w an ia ty c h za g ad n ień w lite ra tu rz e oraz szczupłość orzecznictw a. A tym czasem p roblem te n — poza teo rety czn y m — m a ta k ż e w ażn e znaczenie p rak ty c zn e . J a k tr a fn ie bow iem stw ie rd z ił K a fa rsk i *, n iesłu szn e za k w alifik o w a n ie w sp ó łsp raw cy p rz e stę p stw a za g arn ię cia m ie n ia w zo rganizow anej grupiej p rzestęp czej ja k o pom ocnika może d oprow adzić do b ra k u liczby w sp ó łd z iałają cy c h koniecznej do u zn a n ia ich d ziała n ia z a d ziała n ie w zo rganizow anej g ru p ie, a p o n ad to m oże uniem ożliw ić z a sto so w an ie k w a lifik a c ji z a r t. 2 § 2 lit. a) u sta w y z dn. 18.VI.1959 r. (Dz. U. N r 36, poz. 228). W reszcie w łaściw e o k reśle n ie fo rm y w sp ó łd z iałan ia : w sp ó łsp raw stw o , podżeganie, pom ocnictw o m a n ie p o śle d n ie znaczenie dla oceny sto p n ia zaan g ażo w an ia się w d ziałalność g ru p y o ra z d la oceny ro zm iaró w w iny, a co za tym idzie — dla w ysokości w y m ia ru k a ry .
D ziałanie w zo rganizow anej g ru p ie przestęp czej je st sui generis w sp ó łsp ra w - stw em . W spółspraw stw o to polega:
a) n a bezp o śred n im (fizycznym) zag arn ię ciu m ienia,
b) n a czynnościach pom ocniczych um o żliw iający ch w szerokim znaczeniu z a g a r nięcie m ien ia oraz jego u krycie.
R óżnica m iędzy w sp ó łsp raw stw e m „ tra d y c y jn y m ” a w sp ó łsp raw stw e m w zo rg a n izow anej g ru p ie p rzestępczej p olega n a tym , że w e w sp ó łsp raw stw ie „ tra d y c y j n y m ” zn a m io n a za ch o w an ia się o g ra n ic z a ją się je d y n ie do fizycznego za g arn ię cia m ien ia w drodze kradzieży, p rzy w łaszczen ia lu b w yłu d zen ia, a p rz y w sp ó łsp ra w stw ie w zorganizow anej g ru p ie zn a m io n a te o b e jm u ją zaró w n o fizyczne z a g a rn ię cie, ja k i d ziałan ie będące w ro zu m ien iu kodeksu k a rn e g o pom ocnictw em albo p
o-1 A . K i f a r s k i : G l o s a d o w y r o k u S N z o-1 2 .V III.o-1 9 5 9 r . I I I K 520/59 ( P I P n r 8—9/60, s t r . 471).
N r 4 (88) P om ocnictw o i podżeganie w zorganizow ane) grupie prześt. 31
rmocndctwem i podżeganiem . N ato m iast założenia fo rm a ln o -k o n stru k c y jn e są id e n tyczne. W spółspraw stw pi bow iem za ró w n o w je d n e j, ja k i d ru g ie j p ostaci polega n a w sp ó ln e j, d o k o n a n e j w p o ro zu m ien iu re a liz a c ji u sta w o w y c h zn am io n zach o w an ia się łączn ie ze skutkiem .
W z a k resie za g ad n ień pom ocniczych i podżegania w ra m a c h zo rganizow anej gru p y n ależy d okonać d o k ła d n ej a n a liz y dw óch zasadniczych pro b lem ó w :
a) czy d ziała n ia b ęd ą ce pom ocnictw em i podżeganiem w ro zu m ien iu k odeksu k a rn e g o m ieszczą się w p ojęciu d zia ła n ia w zorganizow anej gru p ie, a w ięc czy m ogą one sta n o w ić fo rm ę d ziała n ia w g rupie?
b) ja k w y o d ręb n ić pom ocnictw o i podżeganie sta n o w ią c e fo rm ę d z ia ła n ia w g ru -. p ie (w spółspraw stw o) — od pom ocnictw a i p odżegania ,,poza g ru p ą ”, tj. od p om ocnictw a i -podżegania do d z ia ła n ia grupy.
Ze w zględu n a o dm ienną p ro b le m a ty k ę podżegania i p om ocnictw a om ów ię n a j p ie rw p ro b lem y zw iązan e z pom ocnictw em .
1. C z y pomocnictwo mieści się w pojęciu działania w zorganizowanej grupie przestępczej?
G ran ice m iędzy w sp ó łsp raw stw e m a pom ocnictw em dość często n ie są o stro z a znaczone. N a u k a p ra w a k a rn e g o u p a tru je k ry te riu m , k tó re pozw ala n a ro zró żn ie n ie m iędzy pom ocnictw em af w sp ó łsp raw stw em , zaró w n o w elem e n ta ch p rze d m io tow ych, ja k i podm iotow ych. Je śli chodzi o k ry te ria przedm iotow e, to p o legają one n a sto su n k u d z ia ła n ia sp raw cy do u staw o w ej isto ty czynu, n a to m ia st elem enty podm iotow e p o le g ają n a treśc i z a m ia ru spraw cy, czy d ziała on z za m ia re m „w ła snoręcznego” p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a , czy te ż ty lk o z z a m ia re m u d zielen ia po m ocy osobie, k tó ra sw ym działan iem w y p e łn ia u sta w o w ą isto tę czynu danego p rz e s tę p stw a rodzajow ego (a n im u s auctoris i a n im u s socii).2 N iektórzy autorzy, ja k np. W olter, w id zą w e lem e n ta ch przed m io to w y ch je d y n ie ob iek ty w n e k ry te riu m oddzielenia pom ocnictw a od w sp ó łsp raw stw a .3
N iew ą tp liw ie n a jisto tn ie jsz y m elem en tem p o zw alający m n a oddzielenie pom oc n ic tw a od w sp ó łsp ra w stw a są p rz e sła n k i przedm iotow e, n ie m ożna je d n a k z u p e ł nie n ie doceniać znaczenia ta k ż e p rze sła n e k podm iotow ych. D opiero bow iem ocena cało k sz tałtu okoliczności i . przedm iotow ych, i podm iotow ych m oże d ać d o sta te czn ą p o d staw ę do w łaściw ego za k w alifik o w a n ia. W spółspraw stw o je s t w spólnym , od by w ają cy m się zazw yczaj w poro zu m ien iu (przy p odziale ról) w y p ełn ien ie m czyn ności w ykonaw czej o b ję tej u sta w o w ą isto tą czynu.
A by uzyskać odpow iedź n a p y ta n ie, czy d ziała n ie będ ące pom ocnictw em w ro zum ien iu kodeksu k arn e g o m oże stanow ić fo rm ę d z ia ła n ia w g rupie, a w ięc czy m oże być w sp ó łsp raw stw e m — n ależy rozw ażyć, ja k a je s t tre ść i z a k re s u s ta w ow ej isto ty czynu p rze stę p stw a z a r t. 2 § 2 lit. a) u sta w y z 18.VIj1959 r. oraz ja k a je s t tre ść p o ję cia d ziała n ia w zo rganizow anej g ru p ie przestępczej.
P rz estę p stw o z a r t. 2 § 2 lit. a) u sta w y z 18.VI.1959 r. je st specyficzną fo rm ą za g arn ię cia m ienia społecznego. Z ag a rn ięc ie m ie n ia przez zorganizow aną g ru p ę
2 L . L e r n e l l : W y k ł a d p r a w a k a r n e g o , W a r s z a w a 1961 r s t r . 149 i n a s t .
3 w. W o l t e r : P r a w o k a r n e — Z a r y s w y k ł a d u s y s t e m a t y c z n e g o , W a r s z a w a 1947 r . , s t r . 378.
32 J e r z y B l a s z c z y ń s k i N r 4(88) je s t w y n ik ie m zw arteg o i skoordynow anego d ziała n ia zespołu lu d z i4. C echą o dróż n ia ją c ą tę po stać przestępstw al od za g a rn ię c ia m ie n ia z a rt. 1 § 1 lu b 2 § 2 lit. b) u sta w y z 18.V I.1959 r. je st zo rg an izo w an e z a g arn ię cie m ienia, tj. istn ie n ie sp e cyficznej o rg an izacji w grupie. O rg a n iz acja ta polega n a tym , że pom iędzy u czest n ik a m i p o ro zu m ien ia, a po tem i d ziałaln o ści p rze stęp n e j n a s tę p u je p o d ział ró l oraz k o o rd y n a c ja d ziałania, um ożliw iające lu b u ła tw ia ją c e pop ełn ien ie p rzestęp stw a, k tó reg o dokonanie b y łoby d la p ojedynczej osoby lu b d la w sp ó łsp raw có w niem o żliw e lu b b ardzo u tru d n io n e , a lb o u tr u d n ia ją c e jego w ykrycie. S pecyficzna fo rm a zorg an izo w an ia w g ru p ie (odm ienna od zo rg an izo w an ia np. p rze stę p stw a w w y p a d k u zw ykłego w spółspraw stw a) polega n a ty m , że podział ró l i k o o rd y n a c ja d zia ła n ia s ą n i e c e l o w y m , l e c z k o n i e c z n y m w a r u n k i e m p o p e ł n i e n i a p r z e s t ę p s t w a z a g arn ię cia m ie n ia społecznego. Bez tego w a ru n k u m ożna je d y n ie popełnić p rzestęp stw o w i n n e j f o r m i e , a le n ie d zia ła ją c w zo rg a n i zow anej g ru p ie przestęp czej. O k re śla ją to ja sn o w y tyczne w y m ia ru sp ra w ie d li w ości 5 oraz szereg orzeczeń S ą d u N ajw yższego, zarów no p u b lik o w a n y ch , ja k i nie p u b lik o w a n y ch 6.
Z f a k tu zorganizow ania z a g arn ię cia m ie n ia w y n ik a u sta le n ie, że fizyczne z a g a r
n ięcie m ie n ią je st w y n ik iem szeregu d z ia ła ń um ożliw iający ch to zagarnięcie. Bez zorganizow anego d ziała n ia m ożna by dokonać jed y n ie „zw ykłego” za g arn ię cia w sposób p rze w id zia n y sta n e m fak ty c zn y m a rt. 1 § 1 u sta w y z 18.V I.1959 r. Z a zw yczaj o rg an iz ac y jn y p o d ział ró l pop rzed za sam o rozpoczęcie działalności p r z e stę p n e j. W prze ciw ie ń stw ie do p rz e stę p s tw z a rt. 257 k.k., a rt. 1 § 1 lu b 2 § 2 lit. b) u sta w y z 18.VI.1959 r., w k tó ry c h za g arn ię cie m ie n ia sta n o w i fu n d a m e n t całego p rz e stę p stw a p rz e sła n ia ją c y d ziała n ie innych w sp ó łd ziałający ch , n ajw a żn iejsz y m e lem e n te m p rze p isu z a rt. 2 § 2 lit. a) je st nie zagarnięcie, lecz jego zorganizo w a n a fo rm a . D ziałanie bow iem w szy stk ich w spó łd ziałający ch członków g ru p y p o zo sta je w zw iązk u p rzyczynow ym z zag arn ięciem m ienia — w fo rm ie zo rganizow a n ej g ru p y p rzestępczej.
P rz e d sta w ia n e w yżej u w agi d a ją p o d sta w ę do stw ie rd z en ia, że u staw o w ej isto ty czynu p rze stęp stw a z a rt. 2 § 2 lit. a) u sta w y z 18.V I.1959 r. n ie m ożna zacieśniać jed y n ie do sam ego fizycznego z a g arn ię cia m ienia. O ddzielenie bow iem d ziała n ia sp raw cy fizycznego za g arn ię cia od d ziała n ia p ozostałych członków g ru p y byłoby n ie ty lk o sprzeczne z isto tą zo rganizow anej g ru p y , ale ta k ż e z w olą ustaw o d aw cy p rag n ąceg o u ją ć g ru p ę zo rganizow aną w dyspozycji p rze p isu k arn o m a te ria ln e g o ja k o je d n ą sp raw czą całość. W niosek te n p o tw ie rd z a p o n ad to te k s t usitawy, k tó ry poza p o ję cie m za g arn ię cia w spólnym dla in n y c h p rze stę p stw p rzeciw ko m ieniu społecznem u używ a jeszcze p o ję cia „d z ia łan ie” (działając w zorganizow anej gru p ie p rz e stę p c z e j”). N iew ątp liw ie u sta w o d aw ca , u ży w ając p o ję cia „działan ia w zo rg a n izow anej g ru p ie ”, celowo k o rzy sta tu z po jęcia nieostrego, a b y m óc dzięki tem u ob jąć całe bogactw o form d zia ła n ia w g ru p ie — w p rzeciw ień stw ie do treśc i
4 P o r . n i e o p u b l i k o w a n e o r z e c z e n i e S N z d n i a 12.V I.1 9 5 7 r . I I K -1 5 3 /5 7 : „ ( . . . ) P o d z i a ł r ó l p o m i ę d z y s p r a w c a m i d z i a ł a j ą c y m i w z o r g a n i z o w a n e j g r u p i e p r z e s t ę p c z e j p o l e g a n a t y m , ż e ż a d e n z n i c h n i e d o k o n u j e c a ł o ś c i d z i a ł a n i a p r z e s t ę p c z e g o , l e c z k a ż d y d z i a ł a w o g r a n i c z o n y m z a k r e s i e w s p ó l n i e z a m i e r z o n e j c a ł o ś c i d z i a ł a n i a o b e j m u j ą c e j s z e r e g w a r u n k u j ą c y c h s i ę d z i a ł a ń , a w i ę c n i e t y l k o d z i a ł a n i e s t a n o w i ą c e b e z p o ś r e d n i ą c z y n n o ś ć p r z e s t ę p c z ą ” . 5 U c h w a ł a C a ł e j I z b y K a r n e j z 19.1.1962 r . V I K O 90/60. « P o r . o r z . S N z d n i a 24.V .1958 r . I V K 70/58 ( O S N z e s z . I I z 1959 r . p o z . 18); o r z . S N z d n i a 23.IV .1 9 5 9 r . K 171/59 ( „ Z b i ó r O r z e c z e ń S N — G e n . P r o k . ” z e s z . 6/59); o r z . S N z d n i a 9 . I X . 1955 r . I V K 488/55 ( n i e p u b l i k o w a n e ) ; o r z . S N z d n i a 2 9 .IX .1 9 5 9 r . I I I K 723/59 ( n i e p u b l i k o w a n e ) ; o r z . S N z d n i a 3 0 .IX .1 9 5 8 r . I I I K 739/58 ( n i e p u b l i k o w a n e ) ; o r z . S N z d n i a 3 . I X . 1955 r . I V K 488/55 ( n i e p u b l i k o w a n e ) .
N r 4 (88) P om ocnictw o i podżeganie w zo rg anizow anej g rupie przest. 33
dyspozycji a rt. 1 § 1, 2 § 1 i 2 § 2 lit. b) u sta w y z 18.VI.1959 r„ gdzie u sta w o d a w c a uży ł o stry c h p o jęć' — fo rm bezpośredniego za g a rn ię c ia m ien ia (kradnie, przyw łaszcza, w y łu d za, w in n y sposób zag arn ia).
P o jęc ie d ziała n ia ima zn aczn ie szerszą tre ść niż po jęcie „z ag a rn ięc ia”, d lateg o te ż n a le ż y stw ierd zić, że w z a k re s u sta w o w e j istoty1 czynu za g a rn ię c ia m ien ia w z o r ganizow anej g ru p ie p rze stęp c ze j w ch o d z ą w szy stk ie d z ia ła n ia członków zo rg a n izo w anej g ru p y , k tó re zw ią za n e są p orozum ieniem m a ją c y m n a celu d o k o n an ie w spo sób zorg an izo w an y — p oprzez p o d ział fu n k c ji — z a g a rn ię c ia i jego u k ry c ia , choćby d z ia ła n ia te , konieczne d o d o k o n an ia p rz e stę p s tw a w y n ik a ją c e z p la n u z a g a r nięcia, n ie p o leg ały n a fizycznym za g arn ię c iu m ienia. W szyscy w ięc członkow ie, g ru p y w y p ełn ia ją c y sw ym d ziałan iem u sta w o w ą is to tę czynu z a rt. 2 § 2 lit. a) u sta w y są su i generis w sp ó łsp raw cam i.
O p ie ra ją c się n a pow yższym stw ie rd z en iu , n a le ż y dojść do w niosku, że w spół- sp ra w stw o w fo rm ie czynności pom ocniczych m ieści się w p o jęciu d ziała n ia w z o r ganizo w an ej g ru p ie. C zynności członków g ru p y u m o ż liw ia jąc e d o k o n an ie z a g a r n ię c ia lu b je g o u k ry c ie (a w ięc w w y p a d k u każdego innego p rz e stę p s tw a będące pom ocnictw em ) s p e łn ia ją niepoczesną ro lę w d zia ła n iu g ru p zorg an izo w an y ch i s ta n o w ią zazw yczaj „rd z eń ” działalności całej g ru p y . S am o za g arn ię cie m ie n ia jest bow iem często n a jp ro stsz ą czynnością w d ziała n iu g ru p y , n a to m ia st n a jtru d n ie js z ą i najszk o d liw szą częścią d z ia ła n ia je s t um ożliw ienie z a g a rn ię c ia i jego u krycie.
C h a ra k te ry sty c z n ą cechą czynności pom ocniczych w sp ó łp rac y w zorganizow anej g ru p ie je s t to, że n ajcz ęśc iej są o n e odległe od „fizycznego” pom ocnictw a w f o r m ie np. u d ziele n ia n a rz ę d z ia czy pozostaw ienia o tw a rty c h d rzw i do m agazynu, p o le g ają za ś n a sz ereg u d z ia ła ń z u p e łn ie p o śre d n ic h w sto su n k u do czynności w y konaw czej za g a rn ię c ia m ienia. R ów nież czynności p o le g ają ce n a u k ry w a n iu z a g a r nięć zazw yczaj n ie p o le g a ją n a „fizycznym ” u k r y w a n iu z a g arn ię teg o m ien ia, lecz n a d ziałan iu , k tó re u k ry w a f a k t za g arn ię cia i jego b e z p raw n y c h a r a k te r (np. spo rzą d zen ie fik c y jn e j d o kum entacji).
N ie ty lk o czynności pom ocnicze w fo rm ie d z ia ła n ia , lecz ró w n ież z a n ie ch a n ia p rze w id zia n e podziałem ró l sta n o w ią positać d ziała n ia w g ru p ie. M a to m iejsce w szczególności w ted y , gdy w sp ó łsp raw c a w rę cz zo bow iązany je s t d p d ziała n ia , k tó re m a przeszkodzić d ziałaln o ści zorganizow anej g ru p y i u ja w n ić je j istn ien ie.
P r z y k ł a d .
W sp ra w ie przeciw k o A i in n y m , d otyczącej zo rganizow anej g ru p y p rz e stę p czej, z a rz ą d sp ółdzielni w o sobach p rez esa , k ie ro w n ik a k o n tro li te ch n iczn ej i z-c y przew odniczącego ra d y n adzorczej, k ie ro w n ik a techn iczn eg o i jed n o cześn ie z-c y p rezesa oraz k ie ro w n ik a a d m in istra cy jn o -h an d lo w e g o , d z ia ła ją c y w zorganizo w a n e j g ru p ie p rzestęp czej, n ie w y k o n y w ał sw ych po d staw o w y ch obow iązków służbow ych po to, b y um ożliw ić działalność g rupy. M echanizm d ziała n ia g ru p y p o leg ał n a p rzy w łaszczan iu zaliczek p o b ie ra n y ch n a za k u p to w a ru ze sk u p u , n ad u ż y cia za ś b y ły u k ry w a n e p rzez sp o rząd zan ie fik c y jn y c h k w itó w sk u p u to w a ru rzekom o od hodow ców , przez fik c y jn e za p isy w a n ie n a przychód i przez p rz e ró b tego to w a ru , gdy ty m czasem d o p ro d u k c ji u żyw ano n isk o w arto ścio - w y ch i odpadow ych surow ców , nielegalnie; n ab y w a n y c h przez członków grupy. W sk u tek tego p ro d u k o w a n e a rty k u ły b y ły zn aczn ie niższej jakości. A by u m o żliw ić działalność całej g ru p y , k ie ro w n ik te ch n ic zn y n ie n ad z o ro w a ł i n ie k o n tro lo w a ł jak o ści surow ca i n ie n ad z o ro w a ł p ro d u k c ji, w idząc zaś je j złą j a kość, n ie z w ra c a ł n a to uw agi. K iero w n ik k o n tro li te ch n iczn ej nie k o n tro lo w a ł ja k o ści gotow ych w yrobów , a k ie ro w n ik a d m in istra c y jn o -h a n d lo w y i głów ny księgow y n ie sp o rząd zali w ogóle rem a n en tó w w p u n k ta c h sk u p u i p ro d u k c ji
34 J e r z y B l a s z c z y ń s k l N r 4(88) i to le ro w a li sprzeczną z p rze p isam i gosp o d ark ę i ew id en cję m a teria ło w ą. P o n a d to to le ro w a li o n i f a k t łączen ia k ilk u sta n o w isk n a w z a je m k o n tro lu ją c y c h się w r ę k u je d n eg o p rac o w n ik a, oo znacznie u ła tw ia ło dokonyw anie i u k ry w a n ie zagarnięć.
2. Stosunek czynności pom ocniczych stanow iących formę działania w .g ru p ie do pom ocnictwa „poza grupq“
P rz y stę p u ją c do a n a liz y tego p ro b lem u , n ależy podkreślić, że w obec często n ie o strej g ran ic y m iędzy p o m ocnictw em a w sp ó łsp raw stw e m w ogóle, tru d n o będzie podać ra d y k a ln ą rec ep tę , k tó r a b y określała! p rz e sła n k i ja sn e i oczyw iste dla k a żdego an alizo w an eg o w y p a d k u pom o cn ictw a do d z ia ła n ia g ru p y i w sp ó łsp raw stw a w zorganizow anej g rupie.
A u to r nin iejszeg o a rty k u łu p ra g n ie podać z a sa d n icz e k r y te r ia p o zw alające na o d różnienie p om ocnictw a „poza g ru p ą ” od czynności pom ocniczych w spółspraw cy, stan o w iący ch fo rm ę d ziała n ia w gru p ie. P rz e a n a liz u jm y w ięc n a jp ie rw za sa d y k ry te riu m p rzedm iotow ego pow yższego odróżnienia.
W ychodząc z założenia, że fa rm ę d z ia ła n ia g ru p y , je j ty p oraz je j z w a rtą o rg a n iz ac y jn ą całość, przyczynow o z w ią za n ą z zag arn ięciem m ien ia, o k reśla o rg a n iz a cja g ru p y , n ależy p rze d e w szy stk im stw ie rd z ić , że o rg a n iz a c ja t a sta n o w i zasadniczą bazę do o k re śla n ia czynnóści w chodzących w za k res d ziała n ia w gru p ie. Czynności w chodzące w za k re s d ziała n ia w g ru p ie noszą w sobie zn am ię „konieczności” ; bez ich w y k o n a n ia re a liz a c ja p la n u z a g a rn ię c ia m ie n ia n ie m ia ła b y szans; pow odzenia lu b n a p o ty k a ła b y tru d n o ści. „K onieczności” te j je d n a k nie m o żn a rozum ieć k r a ń cow o w te n sposób, że k aż d a czynność zaw sze sta n o w i co nditio sin e qua n o n w y k o n an ia p la n u . D ziałan ia t e bow iem są konieczne do „w łaściw ego” d z ia ła n ia grupy, czyli do w y k o n an ia zam ierzonego p la n u działan ia. M usim y w ięc stw ierd zić, że czynności um ożliw iające za g arn ię cie m ie n ia przez g ru p ę o r a z ' jego u k ry cie (za ró w n o w fo rm ie czynności pom ocniczych fizycznych, ja k i czynności in te le k tu a l nych), czynności konieczne do w y k o n a n ia zad ań g ru p y i p rze w id zia n e o rg a n iz a cy jn y m podziałem ró l — s t a n o w i ą p o s t a ć d z i a ł a n i a w g r u p i e .
W ątpliw ość m oże budzić postać czynności pom ocniczych poleg ający ch n a u k ry w a n iu zag arn ięcia, je że li to u k ry w a n ie n a s tę p u je po d o k o n an iu zagarnięcia. P rzecież pom ocnictw o do u k ry w a n ia p rz e stę p stw a po jego popełn ien iu może nosić jed y n ie po stać p o p leczn ictw a lu b p aserstw a. W ątpliw ości te je d n a k ro z p ra sz a fa k t, że ze w zględu n a p rze m y śla n y z re g u ły i zo rg an izo w an y sposób p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a przez zo rg an izo w an ą g ru p ę u k ry cie za g arn ię cia , b ęd ą ce czynnością p rz e w id z ia n ą o rg an izacy jn y m podziałem ról, sta n o w i po stać czynności pom ocniczych in te le k tu a ln y c h . Bez z a g w a ra n to w a n ia bow iem u k ry c ia nadużyć przez p rz y s tą p ie n ie do p rzestępczego po ro zu m ien ia członków , k tó rz y m a ją u k ry ć zag arn ięcie m ienia, g ru p a n ajczęściej n ie p o d ję ła b y d ziałaln o ści p rz e stę p n e j. Z aw sze św ia d o m ość g w a ra n c ji te g o u k ry c ia u m ożliw ia d z ia ła n ia członków g rupy. Z azw yczaj w do brze zo rganizow anej g ru p ie św iadom ość g w a ra n c ji późniejszego u k ry c ia z a g a rn ię cia je s t n ie ty lk o w sp ie ra n ie m d ziała n ia członków g ru p y , lecz ta k ż e w a ru n k ie m działalności p rze stęp n e j grupy.
U sta liliśm y w ięc, n a czym p olega w sp ó łsp raw stw o w fo rm ie czynności pom oc niczych w grupie. W dro d ze d efin icji n eg a ty w n e j m ożna b y ogólnie określić, że pom ocnictw o, k tó re n ie z a w ie ra w yżej o pisanych cech, będzie p o m ocnictw em do d ziała n ia w g rupie. P rz y stę p u ją c do bliższego o k reśle n ia tego, m u sim y od raz u stw ierdzić, że pom ocnictw o do d zia ła n ia g ru p y nie z a w iera w sobie elem e n tu „ko
N r 4 (88) P om ocnictw o i podżeganie u? zo rg anizow anej g rupie p rzest. 35
n ieczności”, ja k rów n ież n ie je s t o n o p rze w id zia n e o rg an iz ac y jn y m p o d ziałe m ró l- Bez tego bow iem pom ocnictw a g ru p a zorg an izo w an a m oże realizo w ać sw ój plam d ziałalności p rz e stę p n e j; czynności pom ocnictw a n ajczęściej u ła tw ia ją sp e łn ia n ie za d a ń członków g ru p y , k tó re to z a d an ia m ogliby oni sam i w całości w ypełnić.
P om ocnictw o do d ziała n ia g ru p y — w p rze ciw ie ń stw ie do w sp ó łsp ra w stw a w f o r m ie czynności pom ocniczych, stanow iącego fo rm ę d ziała n ia w g ru p ie — je s t z ja w iskiem stosunkow o rzad k im . P rzy czy n ą ta k ie g o sitanu rzeczy są założenia o rg a n i z a cy jn e g ru p y , k tó re m a ją n a celu w y cz erp an ie — poprzez podział ró l — w szy stk ic h czynności niezb ęd n y ch do za g arn ię cia m ie n ia i jego u k ry cia .
O g ó l n i e p o m o c n i c t w o d o d z i a ł a n i a g r u p y m o ż n a o k r e ś l i ć j a k o w s p i e r a n i e d z i a ł a n i a c z ł o n k a l u b c z ł o n k ó w g r u p y , n i e m a j ą c e c h a r a k t e r u w s p ó ł d z i a ł a n i a k o n i e c z n e g o w r a m a c h o r g a n i z a c j i g r u p y .
J a k ie ty p y p o m o c n ictw a do d ziała n ia g ru p y m ożna n ajczęściej zaobserw ow ać? W y d a je się, że n ajczęściej sp o ty k a n y m i fo rm a m i ta k ieg o pom ocnictw a są:
1) u d zielenie pom ocy do p o w sta n ia g ru p y zorganizow anej,
2) w sp ie ra n ie d z ia ła n ia członków g ru p y przez czynności u sp ra w n ia ją c e ic h d zia łanie.
ad 1). P om ocnictw o do p o w sta n ia g ru p y przestęp czej polega n a czynnościach u m ożliw iający ch p o w sta n ie i n a s tę p n ie d ziała n ie g ru p y . C zasem g ru p a m a ją c a pro w ad zić d ziałalność p rz e stę p n ą pod pozorem legalności m u si uzy sk ać zezw olenie n ą pro w ad zen ie te j le g aln e j d ziałalności. W ydanie ta k ie g o zezw olenia — z w iedzą o p la n ac h g ru p y — sta n o w i fo rm ę p o m ocnictw a do d ziała n ia g ru p y (np. g ru p a z a m ie rz a ją c a dokonyw ać n ad u ży ć w zak resie sk u p u o trz y m u je zezw olenie, w b re w przepisom , z je d n o stk i n a d rz ę d n e j n a pro w ad zen ie skupu). D zia ła n ie je d n a k tego ro d z a ju p om ocnictw a o g ranicza się do pom ocy p rzed rozpoczęciem d z ia ła n ia p rze z gru p ę. U czestniczenie w d ziała n iu g ru p y przez osobę, k tó ra po m ag a do p o w sta n ia g ru p y , „ p o c h ła n ia” — zgodnie z n a u k ą p ra w a k arn e g o i orzecznictw em — p o p rz e d n ie jego d ziała n ie ja k o p om ocnika.7
ad 2). Do czynności te g o ro d z a ju m ożem y np. zaliczyć u d zielen ie pom ocy p rz y fałsz o w an iu kw itów sk u p u przez członka g ru p y p rze stęp c ze j, p o leg ające n a w y p isy w a n iu fik c y jn y c h k w itó w i złożeniu n a nich fik cy jn y ch podpisów . W zasad zie czło n e k grupy, do k tó reg o z a d a ń n ależ ało spo rząd zen ie ty c h k w itó w sk u p u , m ógł w szy stk ie sam je sporządzić. G raficzn e cechy podpisów b y ły o bojętne. D latego te ż osoba w y p e łn ia ją c a te fik c y jn e k w ity i d o k ła d n ie z o rie n to w an a co d o celu i m echanizm u d z ia ła n ia g ru p y (np. żona członka grupy) ud ziela je d y n ie pom ocy (bo w p rz y k ła dzie naszym m ąż p rz y w iększym n ak ła d z ie pracy, ze w zględu n a dużą ilość k w i tów , m ógłby sam je sporządzić).
P rz y an a liz ie tegoż z a g ad n ien ia m usim y rozstrzy g n ąć n a s tę p n e z kolei p y ta n ie : czy w w y p ad k u g ru p y zo rganizow anej, k tó ra dok o n u je długofalow ego za g arn ię cia m ienia, u d ział członka ty lk o w je d n y m zag arn ię ciu m oże być tra k to w a n y ja k o pom ocnictw o?
Je st rzeczą oczyw istą, podobnie ja k w w y p a d k u zo rganizow ania g ru p y do p o p e łn ie n ia ty lk o jednego p rze stęp stw a, że w* raz ie w y p ełn ien ia d ziałan iem w szy stk ich ustaw o w y ch znam ion p rz e stę p stw a k w estie ilościow e n ie m a ją tu znaczenia
7 W . W o l t e r : P r a w o k a r n e , W a r s z a w a 1947 r . , s t r . 398. P o r . t e ż : o r z . S N z 7 .X I . 1963 r . I V K 355/63 ( „ Z b i ó r O r z e c z e ń S N — G e n . P r o k . ” z e s z . 2/64).
36 J e r z y B ł a s z c z y ń s k l N r 4 (88) d la stw ie rd z en ia .popełnienia dan eg o rodzajow ego p r z e s tę p s tw a .8 W ta k im w ięc w y p a d k u w sp ó łd z iałają cy będ zie o cen ian y ja k o w sp ó łsp raw c a jednego za g arn ię cia w zorganizow anej g ru p ie p rzestęp czej.
W ątp liw o ści m oże b udzić ró w n ież p o zy cją p a s e ra n ab y w a jąc eg o z a g a rn ię te przez g ru p ę m ienie. Czy p aser m oże być czło n k ie m -w sp ó łsp raw cą za g arn ię cia , sk o ro ro la je g o zaczy n a się d o p ie ro po d o k o n an iu p rze stęp stw a? P rz y ro zstrz y g an iu tego p r o b le m u m u sim y posłu ży ć się p rz e sła n k a m i p o d o b n y m i do w y p a d k u u k ry w a n ia z a g a rn ię c ia . Jeżeli p a s e r ud ziela o b ie tn ic y n ab y c ia z a g arn ię teg o m ie n ia p rze d jego za g arn ię cie m , t o n ależy go tra k to w a ć ja k o w sp ó łsp raw c ę w y k o n u jąc eg o czynności p om ocnicze in te le k tu a ln e , będącego członkiem p o ro zu m ien ia przestępczego. W szcze gólności d ziałan ie sta łe g o p a s e ra , k tó ry g w a ra n tu je zbycie m ie n ia za g arn ia n eg o dłu g o falo w o p rzez gru p ę, n ależ y zaliczyć do fo rm y d z ia ła n ia w grupie. C zasem też d z ia ła n ie p a s e ra s ta je się kon ieczn y m w a ru n k ie m za g arn ię cia . N ato m iast w w y p a d k u , gd y p a s e r k tó ry nie je s t u cz estn ik ie m przestępczego po ro zu m ien ia, n ab y w a m ie n ie ju ż po d o k o n an y m z a g a rn ię c iu (choćby ze św iadom ością, w ja k ie j fo rm ie zo stało ono za g arn ię te), będzie o n je d y n ie p a se re m , Z azw yczaj w y stę p u je to p rzy je d n o ra z o w y m n a b y c iu m ienia. Je że li je d n a k p a s e r częściej n a b y w a z a g a rn ię te p rz e z g ru p ę m ienie, to p rz e w a ż n ie zachodzą p rz e sła n k i, k tó re p o zw a lają z a k w a li fik o w ać go ja k o członka grupy.
D ru g im elem en tem , k tó r y p o zw a la na ro zg ran ic ze n ie czynności pom ocniczych sta n o w iąc y ch fo rm ę d z ia ła n ia w g ru p ie od pom ocnictw a będącego pom ocą do d z ia ła n ia g ru p y — je s t k ry te riu m podm iotow e. P ierw szy m m o m e n te m k ry te riu m p o d m iotow ego je s t u d z ia ł w p o ro zu m ien iu , i to w c h a ra k te rz e ak ty w n eg o , „koniecz n ego” u c z e stn ik a g ru p y . N ależy dodać, że po ro zu m ien ie przestępcze w g ru p ie często n ie polega w c a le n a tra d y c y jn y m „w ejściu w p o rozum ienie”, gdy k ilk u w sp ó ł sp ra w c ó w z b ie ra się i om aw ia sp ra w ę zam ierzonego p o p ełn ien ia p rze stę p stw a
i sposób jego w y k o n an ia . W zorganizow anej g ru p ie p orozum ienie — w obec ro z b u d o w an e j o rg an iz ac ji — z a w ie ra n e je s t p rze w a żn ie w sposób „łańcuszkow y” albo też ta k , że p rz y stę p u ją c y do g ru p y członek je s t z o rie n to w an y p rzez jed n eg o z człon k ó w o celu, składzie g rupy, fo rm ie d z ia ła n ia i p rzed m io cie p rz e stę p s tw a i jeśli ty lk o w y ra z i zgodę n a działalność p rz e stę p n ą , w iąże się w zasad zie z ca łą g ru p ą.’
Z f a k tu w sp ó łd z iałan ia „koniecznego” w y n ik a rów n ież z a m ia r członka grupy. Z d a ją c sobie sp raw ę, że dzięki jego d z ia ła n iu — w p o w iąz an iu z in n y m i w sp ó łz a le żn y m i d ziała n ia m i — zo stan ie d o k o n an e za g arn ię cie m ien ia, m a on z a m ia r z a g a rn ię c ia m ien ia, i to n ie przez w sp ie ra n ie d ziała n ia in n y c h członków , lecz przez w ła sn e d ziała n ie w y p e łn ia ją c e isto tę czynu z a rt. 2 § 2 lit. a) u sta w y z 18.VI.1959 r.
(a n im u s auctoris).i0
N ależy p am iętać, że udział członków g ru p y w je j działalności w fo rm ie czyn ności pom ocniczych n ie łączy się z ty m , że ów członek n ie m a z a m ia ru z a g arn ię cia m ie n ia , lecz spow odow any je s t ty m , że d ziała n ie jego — ja k o w sp ó łsp raw c y w y k o n u ją ce g o czynności pom ocnicze w dro d ze o rg an izacy jn eg o p o d ziału ró l — j e s t n a j s k u t e c z n i e j s z e d l a d o k o n a n i a z a g a r n i ę c i a m i e n i a w p r z e w i d z i a n e j p o r o z u m i e n i e m f o r m i e . N iew ą tp liw ie bow iem z a m ia r d o k o n a n ia „w łasnego” p rz e stę p s tw a sta n o w i k ry te riu m o d ró żn ia jąc e pom ocnictw o od w sp ó łsp raw stw a , je d n a k ż e o cen a istn ie n ia tego z a m ia ru m u si się opierać n a p r z e
• P o r . : o r z . S N z 23 .IV .1 9 5 9 r . K 171/59 o r a z o r z . S N I V K 625/55. P o r . t e ż : W . G u t e - k u n s t : Z a g a r n i ę c i e m i e n i a s p o ł e c z n e g o , W a r s z a w a 1956 r . , s t r . 180— 181 o r a z P . Z a k r z e w s k i : Z p r o b l e m a t y k i g r u p y p r z e s t ę p c z e j , „ N o w e P r a w o ” 1957 r . , n r 5 , s t r . 31. » P o r . o r z . S N z 2 7 .H I.1 9 5 9 r . ( „ Z b i ó r O r z e c z e ń S N — G e n . P r o k . ” z e s z . 7/59) i o r z . S N z 4 .V .1959 r . ( „ Z b i ó r O r z e c z e ń S N — G e n . P r o k . ” z e s z . 7/59). w P o r . o r z . S N z 10.11.1951 r .
N r 4 (88) P om ocnictw o i podżeganie w zorganizow anej g rupie p rz e st. 37
sła n k a c h obiektyw nych. T ak w ięc s tro n a w ty m w y p a d k u przedm iotow a o k reśla stro n ę podm iotow ą.
R easu m u jąc w ięc ro zw aż an ia n a te n te m a t, n ależy stw ierd zić, że d o p ie ro c a łk o w ity ob raz p rz e sła n e k p rzed m io to w y ch i p odm iotow ych m oże dać p o d sta w ę do oceny, czy o m a w ian e d ziała n ie stan o w i p o m o c n i c t w o d o d z i a ł a n i a g r u p y , c z y t e ż j e s t o n o d z i a ł a n i e m w s p ó ł s p r a w c y w g r u p i e .
3. Podżeganie jako forma działania w grupie czy podżeganie do działania w grupie
P odżeganie ja k o p o sta ć zjaw isk o w a p rz e stę p s tw a polega w szczególności n a n a k ła n ia n iu podżeganego d o p o p ełn ien ia określonego p rze stęp stw a. P odżegacz — poza w p ły w an ie m n a w olę podżegiw anego — n ie ud ziela m u żad n ej pom ocy. S tan o w isk o podżegacza je s t w ięc b a rd z ie j „odległe” od zespołu przy czy n p o w o d u jąc y ch p o p ełn ien ie p rz e stę p s tw a (np. pom ocnictw o, w sp ó łsp raw stw o ). D o n ajcz ęśc iej sp o ty k an y c h p o sta ci p o d że g an ia zw iązan y ch z d ziałan iem zo rganizow anej g ru p y p rz e stępczej można* zaliczyć:
1) p odżeganie d o p rz y stą p ie n ia d o p o ro zu m ien ia przestępczego w celu d ziała n ia w g ru p ie przestęp czej,
2) p odżeganie członka g ru p y do d ziała ln o śc i p rze stęp n e j.
A by m óc odpow iedzieć n a an alogiczne p y ta n ia ja k w w y p a d k u pom ocnictw a o raz p rzean alizo w ać w yżej w yszczególnione p o sta c ie p o d żeg an ia, m u sim y rozw ażyć, czy d ziała n ie w sp ó łsp raw c y w zorganizow anej g ru p ie przestęp czej m oże polegać j e dy n ie n a podżeganiu. P rz y ro z p a try w a n iu te g o p ro b lem u n ależ y odróżnić podżega n ie ja k o je d y n e (odizolowane) d ziała n ie od pod żeg an ia stan o w iąceg o je d n ą z fo rm d ziała n ia w g ru p ie członka, k tó r y poza ty m sp ełn ia zasad n icze czynności w g r u p ie o in n y m c h a ra k te rz e (np. czynności pom ocnicze). U dział jego bow iem w g ru p ie m oże polegać n a sp e łn ia n iu czynności „koniecznych”, o b ję ty c h o rg a n iz a c y j n y m po d ziałem ról, a n ie a podżeganiu, k tó re m oże być czynnością uboczną.
Z asad n iczy m k ry te riu m o k re śla ją c y m d ziała n ie w g ru p ie je s t o rg an iz ac ja g ru p y . P ro b le m te n n a le ż y w ię c ro z p a trz y ć n ie ty lk o z tego p u n k tu w idzenia, że po d że g an ie n ie m ieści się w p o ję ciu d z ia ła n ia w g ru p ie (gdyż podżegacz n ie b ie rz e u d ziału w b ezp o śred n im d o k o n an iu p rze stęp stw a), lecz ta k ż e z tego p u n k tu w i dzen ia, czy d z ia ła n ie podżegacza m oże być o b ję te o rg a n iz a c y jn y m po d ziałem r ó l koniecznym do d o k o n an ia p rze stęp stw a.
O p ie ra ją c się n a an a liz ie sz ereg u sp ra w zorganizow anych g ru p p rze stęp c zy c h o c h a ra k te rz e „ a fero w y m ” oraz n a za sa d ach o rg an iz ac ji w gru p ie, m u sim y stw ie r dzić, że tr u d n o sobie w y o b ra zić członka g ru p y , k tó r y s p e łn ia łb y je d y n ie ro lę p o d żegacza. Czyż n a k ła n ia n ie in n y c h członków do d ziałaln o ści p rzestępczej m oże s t a now ić k o nieczne d zia ła n ie do d o k o n an ia za g a rn ię c ia m ie n ia zgodnie z p la n e m z o r ganizow anej g ru p y p rze stęp c ze j? U w ażam , że odpow iedź n a to p y ta n ie p o w in n a być n e g a ty w n a , a to z dw óch w zględów :
1) z is to ty w spółspraw istw a w y n ik a , że d ziała n ie k o n ieczn e do d o k o n a n ia z a g a r n ię cia m u si polegać n a ja k im ś czynie, k tó r y stan o w i częściow e w y p ełn ien ie czyn ności w ykonaw czej z a g a rn ię c ia p rzez d ziała n ie w zorg an izo w an ej g ru p ie p r z e stę p cz ej, n a to m ia st z isto ty pod żeg an ia w y n ik a, że p olega ono je d y n ie n a w p ły w a n iu n a w olę w sp ó łsp raw cy , a nie n a w y k o n a n iu ja k ie jś czynności, re a liz u ją c e j choćby w części — zgodnie z o rg an iz ac y jn y m p odziałem ró l — u sta w o w ą is to tę czynu za g arn ię cia w zo rg an izo w an ej g ru p ie p rze stęp c ze j;
38 J e r z y B l a s z c z y ń s k i N r 4 (88) 2) fu n k c je podżegacza do d ziała ln o śc i p rze stęp n e j w g ru p ie sp e łn ia zazw yczaj cz ło n e k czy członkow ie, którzy1 w y k o n u ją w g ru p ie in n e za sa d n icz e z a d an ia; t r u d n o w y o b ra zić sobie „etato w eg o ” podżegacza, k tó reg o u d z ia ł w g ru p ie og ran iczałb y s ię je d y n ie d o n a k ła n ia n ia in n y c h , gdyż jego d ziała n ie n ie m iało b y c h a ra k te ru
d z ia ła n ia „koniecznego” do za g a rn ię c ia m ienia.
P ow yższe u w agi u p o w a ż n ia ją do stw ie rd z en ia, że podżeganie ja k o je d y n e w y d z ie lo n e d z ia ła n ie n ie m ieści się w p o ję ciu d zia ła n ia w g rupie. N ato m ia st p o d ż e g a n ie d o k o n y w an e p rze z członków g ru p y w y p ełn iają cy c h in n e zasadnicze ro le n a le ż y u zn ać za d ziała n ie w g ru p ie łącznie z za sa d n icz y m działaniem , a to zgodnie
z z a sa d ą k o n su m p c ji podżeg an ia p rzez n astęp c ze sp raw stw o .11
P o d żeg a n ie ja k o o d rę b n e d z ia ła n ie m oże w y stęp o w ać je d y n ie w fo rm ie p odżega n ia do d ziała n ia w grupie. P od żeg an ie w g ru p ie n ajcz ęśc iej w y stę p u je p rz y w e rb o w a n iu członków do działalności p rze stęp n e j. W czasie działalności p rz e stę p n e j z o r ganizo w an ej ju ż g ru p y — w obec tego że członkow ie g ru p y są zd ecydow ani w sp ó ł d z ia ła ć w z a g a rn ię c iu m ie n ia — p o d że g an ie m oże w y stą p ić je d y n ie w fo rm ie n a k ła n ia n ia do dalszej d ziałalności p rz e stę p n e j członków , k tó rzy p ra g n ą odstąpić o d d ziałan ia.
N ależy podk reślić, że n ie je d n o k ro tn ie w sp ó łsp raw stw o w fo rm ie czynności p o m o c n icz y ch in te le k tu a ln y c h w zo rg an izo w an ej g ru p ie je s t b łę d n ie tra k to w a n e ja k o p o d że g an ie. W szczególności chodzi tu o sp ra w ę k ie ro w a n ia działaln o ścią grupy. B io rą c p o d uw agę, że członkow ie g ru p y zdecydow ani s ą w sp ó łd ziałać w z a g a rn ię c i u m ie n ia , k ie ro w a n ie g ru p ą n ależ y u zn a ć n ie za p o dżeganie, lecz z a czynności pom ocnicze. D zia ła n ie to polega za ró w n o n a u sp ra w n ia n iu , ja k i n a k o o rd y n o w a n i u działalności g ru p y przez w y d a w a n ie o d pow iednich poleceń, a ta k ż e n a w sp ie r a n i u d z ia ła n ia członków g ru p y przez w zbogacenie ic h w iedzy, p o d aw a n ie p o m y s łó w i sposobów d ziałania.
W spó łsp raw stw o w fo rm ie czynności pom ocniczych in te le k tu a ln y c h — w szcze g ó ln o śc i w fo rm ie k ie ro w a n ia d ziała ln o śc ią g ru p y — je st je d n ą z n ajw a żn iejsz y ch f o r m d z ia ła n ia w g ru p ie . W y n ik a to z m e to d y d z ia ła n ia w g ru p ie p o leg ającej n a d o k o n a n iu finezyjnego, a przez pom ysłow ość i u m ie ję tn e u k ry c ie d ziała ln o śc i p rz e s tę p n e j — g w a ra n tu ją c e g o n ie ra z d ługofalow e b e z k a rn e d ziała n ie za g arn ię cia . B łę d n e tra k to w a n ie czynności pom ocniczych in te le k tu a ln y c h ja k o p o d że g an ia w y n i k a z n ie d o strz e g a n ia fa k tu , że ci członkow ie g ru p y , k tó rz y są zd ecydow ani d o ■współdziałania w z a g a rn ię c iu m ie n ia , d z ia ła ją c w zo rg an izo w an ej g ru p ie p rz e s tę p c z e j n ie s ą zazw yczaj podżegiw ani, a ty lk o d ziała n ie ich m oże być w zbogacane i w sp ie ra n e.
P ow yższe u w agi nie w y c z e rp u ją całości p ro b le m a ty k i poruszonego w n in ie jsz y m a r ty k u l e z a g ad n ien ia . O gran iczo n e ra m y a r ty k u łu n ie p o zw a lają n a p rz e d sta w ie n ie in n y c h b a rd z ie j szczegółow ych p ro b lem ó w zw iązan y ch z p o d że g an iem i pom ocnic tw e m w zorganizow anej g rupie. Z ag a d n ien ie to w y m ag a odrębnego, szczegółowego o p ra c o w a n ia .
