BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
WIAdOmOśCI
AR CHE OLO GICz NE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
WARSzAWA 2011 vARSOvIE
TOm (vOL.) LXII
2011
W
IA
d
O
m
O
śCI
A
RCHEOLOGIC
z
NE
LXII
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
okladka glowna.indd 1 2011-12-18 13:21:30WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguje zespó? / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny / editor in chief), prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
dr Adam Cie?li?ski, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, prof. dr hab. Magdalena M?czy?ska,
prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr Judyta Rodzi?ska-Nowak, dr Wojciech Wróblewski
T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka Jacek Andrzej owski
Jan Schuster
Sk?ad i ?amanie / Layout:
JRJ
Rycina na ok?adce: zapinka typu Zachow z Pr?gowa Dolnego. Rys. L. Kobyli?ska Cover picture: brooch type Zachow from Pr?gowo Dolne. Drawn by L. Kobyli?ska
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, 2011
©Autorzy, 2011
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj?
finansowan? ze ?rodków
Samorz?du Woiewództwa Mazowieckiego
?t.tz.ow?z.e.
serce PolskiSprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki iczasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 5044872 i 5044 873 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji ipe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma.pl/wydawnictwa Price list, list ofPMA publications and contens ofPMA periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji / Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Tom
(VoL)
LXIISPIS TRE?CI Contents ROZPRAWY Renata Ma dyd a - L egu tko, Judyta Ro d zi ? ska - N
o wak, Joanna Z agó r ska -Te l
e ga, Uwagi o chronologii
i rozwoju przestrzennym cmentarzyska kultury przeworskiej w Opatowie, stan. 1, woj. ?l?skie 3 On the Chronology and Spatial Development of the Przeworsk Culture Cemetery at Opatów, site 1, Silesian Voiv.
MISCELLANEA
Jacek A n d r zej ow ski, Tomasz Rako wski, Katarzyna Wa te mb o r ska, Grób z ostrogami z nekropoli
kultury wielbarskiej w Jartyporach nad Liwcem 49
An Exceptional Grave with Spurs in the Cemetery ofWielbark Culture at Jartypory on the Liwiec River
Jan S chu st er, Przek?uwacze typu Dresden -Dobritz / ?erniki Wielkie.
Uwagi na temat narz?dzi
z pó?nego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu w?drówek ludów 65
Ahlen vom Typ Dresden-Dobritz / ?erniki Wielkie.
Zu Ceraten der spaten romisohen Kaiserzeit und der fruhen Volkerwanderungszcit
Awls Type Dresden-Dobritz / ?erniki Wielkie.
Some Remarks on Implements from the Late Roman and Early Migration Period
MATERIA?Y
Piotr Iw a n ick i, Cmentarzysko kultury przeworskiej w miej scowo?ci Ca?owanie, gm. Karczew,
woj. mazowieckie, st. XXVI 83
A Cemetery of Przeworsk Culture at Ca?owanie, comm. Karczew, Mazowieckie Voiv., Site XXVI
Agata W i? n ie w s k a, Materia?y z cmentarzyska w Le?niewie, pow. k?trzy?ski (dawne Furstenau, Kr. Rastenburg)
The Archaeological Record from the Cemetery at Le?niewo, Distr. K?trzyn (Former Furstenau, Kr. Rastenburg)
119
Marcin Wo? n iak, Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Koz?ówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg)
w ?wietle publikacji i materia?ów archiwalnych 169
The Wielbark Culture Cemetery at Koz?ówko, Distr. Nidzica (Former Klein Koslau, Kreis Neidenburg)
Reconstructed from Publication and Archival Records
Rozalia Ty b u l e w ic z, A Hoard from the Migration Period from Karlino (North- Western Poland)
Skarb z okresu w?drówek ludów z Karlina, pow. bia?ogardzki
209
ODKRYCIA
?ukasz Kar c z m a rek, Sztylet br?zowy z po?udniowego Mazowsza
A Bronze Dagger from Southern Mazowsze
227
Gra?yna O r li ?
sk a, Br?zowa bransoleta z Jadwisina, pow. legionowski
A Bronze Bracelet from Jadwisin, Distr. Legionowo
Anna Dr ze w i cz, Grób kloszowy z Sino??ki, pow. mi?ski
A Cloche Grave from Sino??ka, Distr. Mi?sk Mazowiecki
232
Rados?aw Pr o ch o w icz, Zapinka typu Zachow z Pr?gowa Dolnego w powiecie gda?skim
Fibula Type Zachow from Pr?gowo Dolne, Distr. Gda?sk
237
Wawrzyniec O r li? sk i, Okucie rogu do picia zako?czone g?ow? byka z cmentarzyska kultury przeworskiej
w Legionowie, pow. loco 241
Drinking Horn Terminal with Bull's Head from the Cemetery of Przeworsk Culture at Legionowo, Distr. loco Katarzyna Wat e mb o r sk a, Zabytki z cmentarzyska kultury przeworskiej z miej scowo?ci Mieczki -Poziemaki,
pow. ostro??cki 243
A Cemetery of Przeworsk Culture at Mieczki -Poziemaki in Northern Mazowsze
Agnieszka Ur b a n i ak, Ireneusz Jak u b c zy k, Cia?opalny grób ze stanowiska 9
w Tomaszowie Mazowieckim-Brzustówce 246
A Cremation Grave from Tomaszów Mazowiecki -Brzustówka, Site 9
Ewa i Andrzej Kok o w s c y, Ko?ciana r?koje?? nahajki z okolic Grabowca, w pow. hrubieszowskim
Bone Handle of aKnout from the Area near Grabowiec, Distr. Hrubieszów
252
Zapinki tej formy s? niezbyt liczn? grup? znalezisk (13
eg-zemplarzy), wwi?kszo?ci pochodz?cych z terenów kultury
ja-storfskiej na Pomorzu Zachodnim oraz wschodnich cz??ciach
Pomorza Przedniego iMeklemburgii (Ryc. 2). Poza zasi?giem
osadnictwa jastorfskiego fibule typu Zachow odkryto jedynie
w po?udniowej Skandynawii (Gr6storp w Skanii) oraz w?a?nie w Pr?gowie Dolnym. Pod wzgl?dem stylistycznym tworz? one
do?? zró?nicowany zespó? (Ryc. 3). Rados?aw Prochowicz
ZAPINKA TYPU ZACHOW Z PR?GOWA DOLNEGO WPOWIECIE GDA?SKIM
Jesieni? 2006 roku, wokolicy Pr?gowa Dolnego', pow. gda?ski, na polu ornym, mieszkaniec Gdyni znalaz? wykonan? ze stopu
miedzi zapink? typu Zachow (Ryc. 1). Ta do?? rzadko spoty-kana forma nale?y do grupy zapinek ze skrzyde?kami
(Flugel-nadelfibeln) zaliczanych do stosunkowo du?ej rodziny zapinek
p?ytowych (Plattenfibeln), uwa?anych za jeden zwyznaczników starszego okresu przedrzymskiego
Wdotychczasowej literaturze za najwcze?niejszy
morfolo-gicznie uwa?ano egzemplarz z Granzow, którego pier?cie? za-opatrzony jest trzy ?eberka
-przy kraw?dzi zewn?trznej, przy
wkulturze jastorfskiej (H.-J. Haf?ler
1994). ____ c=== c=? 4cm
Nasz egzemplarz zosta?
najpraw-dopodobniej odlany w ca?o?ci, po
czym dodano do niego ?elazn?
szpi-1?, b?d?c? jednym z elementów
za-pi?cia. Wymiary zapinki wynosz?
68x47 mm. Centraln? jej cz???
sta-nowi szeroki, daszkowaty w
prze-kroju pier?cie? o ?rednicy
ca?kowi-tej 33 mm i ?rednicy otworu oko?o
9 mm. Na bokach znajduj? si?, od-dzielone od pier?cienia wyra?nym przew??eniem, dwa owalne
skrzy-de?ka, pierwotnie zapewne
prosto-k?tne, o d?ugo?ci 11 i 13 mm; ka?de
z nich zdobione jest bruzd? i trze-ma, obecnie mocno zatartymi,
po-dwójnymi kr?gami. G?ówka zapinki
ma kszta?t pustego, ?ci?tego,
odwró-conego sto?ka, nieco sp?aszczonego,
z bruzd? przy szerszej podstawie,
której wymiary wynosz? 12x15 mm.
Od centralnego pier?cienia oddzie-la j? zgrubienie ??cz?ce si? od spodu
zuszkiem, wokó? którego widoczne
s? rdzawe nacieki
-pozosta?o?ci po
?elaznej szpili. Nó?k? zapinki two-rzy, prostok?tna p?ytka o d?ugo?ci
27 i szeroko?ci 12 mm,
zaopatrzo-na w otwór. Jest ona ozdobiona
dwiema bruzdami równoleg?ymi do d?u?szych kraw?dzi oraz co
naj-mniej czterema podwójnymi
kr?ga-mi. Jeden taki kr?g znajduje si? na
przew??eniu oddzielaj ?cym p?ytk? od pozosta?ej cz??ci przedmiotu. Od
spodu przechodzi ono w haczyk, w którym tkwi? pozosta?o?ci ?ela-znej szpili.
Ryc. 1. Zapinka typu Zachow z Pr? gowaD o lnego, pow. gda?ski. Rys. A. Potoczny
Fig. 1. The fibula type Zachow from Pr? go wo D olne, distr. Gda?sk. Orawn by A. Potoczny
l
Chcia?bym podzi?kowa? Panu mgr.
Miros?awowi Pietrzakowi z Muzeum Archeologicznego w Gda?sku za po-moc w ustaleniu dok?adnego miejsca
odkrycia opisywanej w niniejszym
ar-tykule zapinki.
Ryc. 2. Rozmieszczenie znalezisk zapinek typu Zachow. Numery odpowiadaj? li?cie znalezisk.
Rys. R. Prochowicz
Fig. 2. Distribution of finds of type Zachow fibulae. Numbers correspond to the list of finds.
Drawn by R. Prochowicz
9 3 5 6 11 8 5cm -
--Ryc. 3. Zestawienie form zapinek typu Zachow. Numery odpowiadaj? li?cie znalezisk
Fig. 3. Fibulae type Zachow. Numbers correspond to the list of finds
kraw?dzi otworu i jedno pomi?dzy nimi. Nieco odmienne s? znaleziska z Quitzenow, Klein Ernsthof, Grostorp.
Blanken-burg i Pr?gowa Dolnego. Pier?cienie wszystkich tych zapinek
maj? nadal zgrubienia przy kraw?dziach: zewn?trznej i
otwo-ru, natomiast ?rodkowe ?eberko zosta?o zast?pione
profilowa-niem o przekroju daszkowatym. Ostatni etap zmian rep re zen -tuj? egzemplarze z eponimicznego Zachow, Rauschendorf, M61n,
?ó?tych
i Lubieszewa. Pier?cienie tych zapinek maj ?przekrój zbli?ony do trójk?tnego, stosunkowo najwi?kszy otwór
oraz s? pozbawione zgrubie? na brzegach.
ornamentowano rytymi ??obkami (Zachow, wi?ksza zapinka
z
?ó?tych)
ijednym (Blankenburg, wi?kszy egzemplarz z?ó?-tych) b?d? kilkoma (Quitzenow, Rauschendorf) plastycznymi wa?eczkami. Zapinki o tak ukszta?towanych tr?bkach maj ? po
bokach niewielkie pier?cienie lub p?ytki zjednym lub dworna
otworami
-wyj ?tek stanowi? tu fibule z Lubieszewa, których
skrzyde?ka s? ich pozbawione.
Zako?czenia nó?ek zapinek typu Zachow maj? formy
pier-?cieniowatych (Granzow, Klein Ernsthof, Rauschendorf,
wi?k-sza zapinka z
?ó?tych)
albo czworok?tnych p?ytek (Pr?gowoDolne, Zachow, Blankenburg, Lubieszewo, G6storp?, M6In?); te ostatnie zawsze zaopatrywano w co najmniej jeden otwór. Na szczególn? uwag? zas?uguj? nó?ki zapinek zZachow i
Pr?-gowa Dolnego, na których zachowa?o si? zdobienie ró?nego
rodzaju puncami.
Ewolucja innych elementów fibul typu Zachow nie jest ju?
tak wyra?na, chocia? itu mo?na zaobserwowa? pewne prawi-d?owo?ci. Zapinki, których tr?bkowate g?ówki s? stosunkowo
kr?pe imaj? poni?ej odwróconego sto?ka jedno (Pr?gowo Dol-ne, Gróstorp) lub dwa zgrubienia (Granzow imniejszy
egzem-plarz z
?ó?tych),
zaopatrzono po bokach w dwie ma?e p?ytkipozbawione jakichkolwiek otworów. G?ówki pozosta?ych fibul
s? znacznie smuklejsze
-poni?ej sto?ka znajduje si?
walcowa-ty element, który pozostawiano nie zdobiony (Lubieszewo) lub
Szpila, s?u??ca do zapinania fibul typu Zachow, na ogó? by?a mocowana trwale jednym ko?cem do znajduj?cego si? pod
spodem uszka, a jej swobodny koniec w haczyku pe?ni?cym
rol? pochewki. Zarówno uszko, jak ihaczyk wwi?kszo?ci
padków by?y umieszczone pod ?rodkowym pier?cieniem
fibu-li, jedynie w zapinkach z Grostorp i Pr?gowa Dolnego
znala-z?y si? one odpowiednio pod g?ówk? i prostok?tn? p?ytk? tworz?c? nó?k?. Zupe?nie wyj?tkowa jest konstrukcja zapi?cia
wi?kszego egzemplarza z
?ó?tych,
w którego pier?cieniuwy-konano otwór do trwa?ego osadzenia jednego ko?ca ig?y.
wyznaczników drugiej fazy u?ytkowania tej nekropoli,
syn-chronizowanej z fazami LT B/C kultury late?skiej (R. Wo??-giewicz 1997, ryc. 2, tabl. XXX) lub te? Ib-c kultury jastorfskiej (B. Rogalski 2010, s. 173, diagram l). Same zapinki nie by?y
jednak dok?adniej analizowane, natomiast ramy
chronologicz-ne przyj ?te dla drugiej fazy cmentarzyska w Lubieszewie nie przecz? ustaleniom H. Keilinga.
Wszystkie zapinki typu Zachow wykonano ze stopu miedzi,
okre?lanego wliteraturze jako br?z. Nieco inaczej przedstawia
si? kwestia surowca, zktórego robiono szpile do tych fibuL
Je-dynie egzemplarze z Quitzenow, Móln i Granzow maj? szpile
br?zowe, wpozosta?ych przypadkach do ich wyrobu
wykorzy-stano ?elazo, o czym ?wiadcz? albo zachowane fragmenty, albo
produkty korozji ?elaza na spodnich cz??ciach zapinek.
Na przedstawionym wy?ej tle bardzo interesuj?co prezentuje si? zapinka z Pr?gowa Dolnego. Jej najbli?sz? analogi? jest
niemal identyczna pod wzgl?dem formy i wymiarów
zapin-ka z Grostorp. Obydwie znajduj? si? poza "macierzystym"
obszarem wyst?powania fibul typu Zachow i obydwie ró?ni?
si? od nich zarówno umieszczeniem pochewki oraz uszka do
osadzenia szpili, jak izdobieniem w postaci koncentrycznych
kr?gów. Obie wygl?daj? tak, jakby zosta?y wykonane w tym
samym warsztacie, przez tego samego rzemie?lnika, który znany sobie wzorzec nieco zmodyfikowa?. To niezwyk?e
po-dobie?stwo zapinek z Pr?gowa Dolnego i Grostorp wskazuje
na istnienie w starszym okresie przedrzymskim" jakiej? formy
kontaktów pomi?dzy po?udniow? Skandynawi? a szeroko
poj?tym rejonem uj?cia Wis?y. Okre?lenie ich kierunku
zde-cydowanie wykracza poza ramy niniejszego tekstu i wymaga
dalszych, pog??bionych studiów.
Przedstawiony powy?ej opis podzia?ów stylistycznych fi-bul typu Zachow odpowiada w ogólnych zarysach zwartemu
w opracowaniu tej kategorii cz??ci stroju autorstwa Hermanfri-da Schubarta (1957b). Znalaz?a si? w nim równie? propozycja
wyja?nienia ich genezy oraz datowania. Wed?ug Schubarta
(1957b, s. 86-90) forma zapinek typu Zachow nawi?zuje do
charakterystycznych dla starszego okresu przedrzymskiego
Plattenfibeln typów Tinsdahl iHeitbrack, poszczególne detale
natomiast - kszta?t
g?ówki ip?ytek bocznych
-wskazuj? na sil-ne powi?zania ze szpilami skrzyde?kowatymi, szczególnie z ich
odmian? nadodrza?sk?. Na tej podstawie Schubart przyj??, ?e
zapinki typu Zachow, podobnie jak szpile wariantu nadodrza?
-skiego, nale?y datowa? na ?rodkowy ipocz?tek pó?nego okresu
late?skiego (H. Schubart 1957b, s. 90), awi?c schy?ek starszego
ipocz?tek m?odszego okresu przedrzymskiego.
Mgr Rados?aw Prochowicz
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. D?uga 52 «Arsena?»
PL 00-241 Warszawa
Inaczej na zagadnienie chronologii interesuj?cej nas formy
fibul spogl?da? Horst Keiling (1970, s. 170). Wed?ug niego
za-pinki typu Zachow s? nieco tylko m?odsze od typów Tinsdahl
i Heitbrack, a nieliczne zespo?y zwarte, w których wyst?pi?y,
pozwalaj? datowa? je na faz? Ic starszego okresu
przedrzym-skiego, wed?ug systemu przyj?tego dla terenów wschodnich cz??ci Pomorza Przedniego i Meklemburgii (H. Keiling 1970,
s. 180). Ustaleniom tym nie zaprzeczy?a Kerstin Hofmann (2002) w artykule podsumowuj?cym stan bada? nad
Platten-radekprochowiczcowp.pl
ZNALEZISKA ZAPINEK TYPU ZACHOW (numery
w spisie odpowiadaj? numerom na rycinach 2 i 3): l. Blankenburg, Kr. Uckermark, Niemcy, znal. lu?ne.
H. Schubart 1957b, s. 82-83, ryc. 3.
2. Granzow' (dzis. Mirow-Granzow), Kr. Mecklenburg--Strelitz, Niemcy, grób 9. H. Keiling 1970, s. 170, 184,
ryc. 133L
fibeln. Wed?ug niej jednak form?, zktórej rozwin??y si? zapinki typu Zachow, by? jeden z wariantów fibul typu Heitbrack (K. Hofmann 2002, s. 154).
Omawiaj?c pogl?dy na temat datowania fibul typu Zachow
nie sposób pomin?? polskiego nurtu tych rozwa?a?", Zwi?za-ny jest on z dwiema takimi zapinkami, odkrytymi w grobie 21
na cmentarzysku w Lubieszewie'', Zosta?y one zaliczone do
3. Grostorp (d. Grods to rp ), Iarrestads harad, Skane,
Szwecja. o. Montelius 1896, s. 172, ryc. 6. 4. Klein Ernsthof, Kr. Ostvorpommern, Niemcy,
znal. lu?ne na cmentarzysku. A. Reinecke, K. Rausch 1986, s. 120, tabl. 20m.
5. Lubieszewo, pow. gryficki, woj. zachodniopomorskie,
grób 21 (2 egz.). R. Wo??giewicz 1997, s. 15, 2
Na uwag? zas?uguje fakt, ?e polscy badacze zajmuj?cy si? problema-tyk? kultury jastorfskiej na Pomorzu, konsekwentnie pomijali wswych
pracach zapinki typu Zachow pochodz?ce z ?ó?tych (por. R. Wo ??
-gi ewic z 1968; 1970; B. Ro g al ski 2010).
tabl. IV/21b.c.
6. Molln, Kr. Demmin, Niemcy, grób 25. R. Beltz 1906,
s. 23, 120; por. H. Schubart 1957a.
3
Warto wspomnie? ofragmencie naszyjnika zmiseczkowatymi
zako?-czeniami zbli?onego do typu Nwed?ug T. Vo igta (1968, s. 180-183,
ryc. 20, 21), który R. Wo??giewicz opisa? razem z zapinkami typu
Za-chow jako elementy wyposa?enia grobu 21. Badacz ten podaje jednak,
?e zabytek ów zosta? wyorany ok. 1 mod tego grobu (R. Wo ??g ie
-wic z 1997, s. 15-16). Przes?ank?, która pozwala ??czy? fragment
naszyjnika z zapinkami typu Zachow w jeden zespó?, jest grób 9
z Granzow, w którym odkryto podobny zestaw zabytków (H. Kei -ling 1970, s. 170, ryc. 133). Nie zmienia to faktu, ?e bezkrytyczne wykorzystywanie inwentarza grobu 21 zLubieszewa, tak jak opisa? go
R. Wo??giewicz, w analizach chronologicznych (por. B. Ro galsk i
2010, s. 173, diagram 1) nale?y uzna? za b??dne. 'I
Odno?nie kontaktów wobr?bie po?udniowej strefy Ba?tyku w
star-szym okresie przedrzymskim patrz A. Rein e ck e 1991.
5
Z tego cmentarzyska mo?e pochodzi? jeszcze jedna zapinka typu
Zachow. W grobie 25 znaleziono fragment przedmiotu br?zowego,
który przypomina g?ówk? zapinek tej odmiany (H. Keiling 1970, s. 170, 188, ryc. 136e).
7. Pr?gowo Dolne, pow. gda?ski (ziemski), woj. pomorskie,
znal. lu?ne. Materia?y niepublikowane.
Rogalski, B.
2010 Przemiany kulturowe na Pomorzu Zachodnim i
Przed-nim w m?odszym okresie przedrzymskim (111-1 w. p.n.e.),
Biblioteka Naukowa Muzeum Narodowego w
Szczeci-nie, Seria Archeologiczna, Szczecin. 8. Rauschendorf, Kr. Oberhavel, Niemcy, znal. lu?ne.
H. Schubart 1955, ryc. 50; 1957b, s. 84, ryc. 4.
9. Quitzenow, Kr. Gustrow, Niemcy, znal. lu?ne (?) na
cmen-tarzysku. H. Schubart 1955, s. 59, ryc. 46 (?rodkowa).
10. Zachow, Kr. Mecklenburg-Strelitz, Niemcy, grób. Schubart, H.
B. Sprockhoff 1933, s. 98, ryc. 15. 1955 Fibeln der alteren Eisenzeit von Quitzenow, Kreis
Tete-row, "Jahrbuch fur Bodenkmalpfelge in Mecklenburg"
1953, s. 57-68. 11. ?ó?te (d. Schilde, Kr. Dt. Krone), pow. drawski, woj.
zachod-niopomorskie, znaL lu?ne (2 egz.). Merkbuch ... 1914, tabl.
IX:41; por. H. Schubart 1957b, s. 81-82, ryc. l, 2. 1957a Noch eine Zachower Fibel, "Jahrbuch fur
Bodenkmal-pfelge in Mecklenburg" 1955, s. 102-104.
1957b Zachower Fibeln in Berliner Museen, .Berliner Blatter fur Vor- und Fruhgeschichte" 6:2/3, s. 81-96. LITERATURA
Beltz, R. Sprockhoff, B. 1906 Graberfelder der alteren Eisenzeit in Mecklenburg,
"Jahr-buchet des Vereins fur Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde" 71, s. 1-152.
1933 ]ahresbericht des Rom. -Germ. Zen tra l-Museums zu Mainz
fur die Zeit vom 1. April1932 bis 31. Marz 1933,
"Main-zer Zeitschrift" XXVIII, s. 89-101. HaBler, H.-J. Voigt, T.
1994 F.- Typ en in N-Deutschland
-a. Hailstattabhangige F.n.
und daraus weiterentwickelte Formen, [w:] Fibel und
Fibeltracht, Reallexikon der Germanischen Altertums-kunde: Studienausgabe, Berlin/New York, s. 58-61 =
Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 8,
Ber-lin/New York, s. 468-471.
1968 Latenezeitliche Halsringe mit Schalchenenden zwischen
Weser und Oder (Ein Beitrag zu chronologischen, ethni-schen, kulturgeschichtlichen und soziologischen
Proble-men in nardlichen Mitteleuropa), JmV 52, s. 143-232.
Wo??giewicz, R.
1968 Der osiliche Ausdehnungsbereich der ]astorf-Kultur und
sein siedlungsgeschichtliches verhiiitnis zur
pommer-schen Gesichtsurnenkultur und der jiingeren
vorromi-schen Unterweichselgruppe, "Zeitschrift fur
Archaolo-gie" 2, s. 178-191. Hofmann, K.
2002 Die Tinsdahler Fibel von Wittorj Zur Typologie
jastorf-zeitlicher Plattenfibeln, [w:] U. Masemann (red.),
For-schungen zur Archaologie und Geschichte in Nord-deutschland. Fes ts chrift fur Wolf- Dieter Tempel zum 65.
Geburtstag, Rotenburg, s. 141-175.
1970 Kultura jastorfska na Pomorzu Zachodnim, [w:] J.
Wie-lowiejski (red.), Materia?y do prahistorii ziem polskich,
cz??? V: Epoka ?elaza, zeszyt 4: Okresy pó?nolate?ski i rzymski, Warszawa, s. 43-66.
Keiling, H.
1979 Kultura pomorska a kultura oksywska, [w:] T. Malinow-ski (red.), Problemy kultury pomorskiej, Koszalin, s. 33--69.
1970 Fundgut von einem Urnenfriedhof der vorromischen Ei-senzeit bei Granzow, Kreis Neustrelitz, BMJ 1969, s.165--195.
1997 Lubieszewo. Materia?y do studiów nad kultura
spo?ecz-no?ci Pomorza Zachodniego w okresie od IV w. p. n. e. do
I w. n.e., Szczecin.
Merkbuch ...
1914 Merkbuch fur Ausgrabungen. Eine Anleitung zum
Aus-graben und Aujbewahren von Altertumer, Berlin3•
FIBULA TYPE ZACHOW FROM PR?GOWO DOLNE,
DISTR. GDA?SK Montelius, O.
1896 Den nordiska jernalders kronologi, "Svenska
Fornminnes-f6reningens Tidskrift" 9, s. 155 -2 74.
SUMMARY
Reinecke, A. The copper alloy fibula type Zachow (Fig. 1) was discovered in autumn
of 2006 at Pr?gowo Dolne, near Kolbudy, distr. Gda?sk, in alocal field
(Fig. 1). This rarely recorded form belongs to the group of fibulae with wings (Plugelnadelfibeln), classified to the relatively large familyofplate fibulae (Plattenfibeln; H. Schubart 1955; 1957a; 1957b; H.-J. HaBler 1994; K. Hofmann 2002). Except for our specimen, at least twelve fibulae type Zachow is known, the majority of which came from area of
the Jastorf Culture in Hither Pomerania (Vorpommern), Mecklenburg
and Western Pomerania; one fibula was found at Grostorp, Scania
(Fig. 2 & List offinds). 1991 Studien zur vorromischen Eisenzeit im Umland der
sud-lichen Ostsee. Forschungsstand-Chronologie- Kulturhis-torische Beziehungen, "Ethnographisch
-Archaologische
Zeitschrift" 32,129-146.
Reinecke, A., Rausch, K.
1986 Notbergung auf einem Bestattungsplatz der vorromischen
Eisenzeit bei Klein Ernsthof, Kr. Greifswald,
"Ausgra-bungen und Funde" 31, s. 118-122.
It is interesting that both the latter specimen and the brooch from Pr?gowo Dolne are nearly identical and differ in some respect from all the other finds of type Zachow (Fig. 3). What is meant here is the form of their trumpet -shaped head, the decorative motif of concentric
rings and details of the construction of the catch. In contrast to other fibulae of this type, specimens from Grostorp and Pr?gowo Dolne have the eye to fasten the pin and the catchplate outside the central plate, under the head and the foot respectively.
skraj stanowiska zosta? prawdopodobnie zniszczony przez
g??boki rów imur, ogradzaj?ce Centrum, a mo?liwe, ?e tak?e
przez przebiegaj?c? tu? za nimi lini? kolejow?. Od zachodu ograniczone jest wyra?nym obni?eniem, gdzie do lat
siedem-dziesi?tych ubieg?ego wieku by? niewielki staw (pierwotne
koryto rzeki Brodni?), a obecnie znajduje si? policyjny moto-drom. Od po?udnia i po?udniowego wschodu stanowisko otaczaj? podmok?e nieu?ytki, wykorzystywane jako poligon
do ?wicze? pirotechnicznych. Dating type Zachow fibulae is extremely difficult (H. Schubart
1957b, s. 86-90; H. Keiling 1970, s. 170, 180). Nearly aU ofthem are
stray finds or come from assemblages without chronologicaUy
diag-nostic forms. Even so, the accepted view is that they are the latest form
of Plattenfibeln and were in use at the end of the Older Pre- Roman
Period (iiltere vorromische Eisenzeit; H. Keiling 1970, s. 170, 180). We
have no grounds to date the specimens from Grostorp and Pr?gowo Dolne differently.
Stanowisko odkryto przypadkowo wiosn? 2008 r. wtrakcie
takich w?a?nie ?wicze?. Wwyniku weryfikacji dokonanej przez
autora i po stwierdzeniu, ?e cz??? obiektów grobowych
zosta-?a wyrabowana, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator
Zabyt-ków w Warszawie zleci? badania sonda?owe, które w czerwcu
tego? roku przeprowadzi?a mgr Agnieszka Oniszczuk - Ra-kowska z ówczesnego Krajowego O?rodka Bada? i Dokumen-tacji Zabytków (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa).
Od-s?oni?to wówczas obszar 18 rrr', odkrywaj?c pi?? grobów, zinwentaryzowano te? zabytki metalowe znalezione lu?no oraz
wi?kszo?? widocznych na powierzchni wyrabowanych
obiek-tów, a tak?e, opieraj ?c si? na rozrzucie zabytków metalowych
wwarstwie ornej, wst?pnie okre?lono zasi?g cmentarzyska. We wrze?niu 2008 r. Muzeum Historyczne w Legionowie
rozpo-cz??o ratownicze badania wykopaliskowe, które pod
kierow-nictwem autora prowadzone s? do dzi?. Przebadano 3220 nr',
ods?aniaj?c 149 obiektów staro?ytnych, w wi?kszo?ci
zwi?za-nych zkultur? przeworsk? zm?odszego okresu
przedrzymskie-gol. W?wietle dotychczasowych bada? s?dzi? mo?na, ?e
cmen-tarzysko u?ytkowane by?o od pocz?tków fazy A2 do fazy BI lub
nawet pocz?tków fazy B2 okresu wczesnorzymskiego.
Zareje-strowano równie? dwa cia?opalne groby kultury wielbarskiej,
których jamy uszkodzi?y wcze?niejsze obiekty przeworskie.
t?um. A. Kinecka
Wawrzyniec Orli?ski
OKUCIE ROGU DO PICIA ZAKO?CZONE G?OW?. BYKA Z CMENTARZYSKA KULTURY PRZEWORSKIEJ
WLEGIONOWIE, POW. LOCO
Cmentarzysko kultury przeworskiej w Legionowie znajduje si? na terenie Centrum Szkolenia Policji, na niewielkim, piaszczy-stym wzniesieniu, obecnie po zachodniej stronie Kana?u
Bródnowskiego (dawniej rzeka Bystra). Pó?nocno-zachodni
Jednym znaj ciekawszych zabytków znalezionych w
Legiono-wie jest br?zowe okucie rogu do picia zako?czone g?ow? byka,
z od?amanymi rogami (Ryc. 1, 2). Odkryto je w centralnej,
cz??ciowo tylko przebadanej cz??ci stanowiska, na obszarze
zniszczonym, gdzie nie zachowa?a si? warstwa humusu.
Oku-cie le?a?o na powierzchni, na warstwie ?ó?to-szarego piasku,
oko?o 5 m na wschód od do?u o ?rednicy ok. 10m, w którym
zakopane by?y wspó?czesne odpady. Nie jest mo?liwe pewne powi?zanie tego zabytku zktórymkolwiek zgrobów odkrytych na cmentarzysku. Wczerwcu 2011 roku, podczas bada? we
wschodniej cz??ci cmentarzyska, w bezpo?redniej blisko?ci
miejsca znalezienia okucia, wwarstwie humusu natrafiono na
br?zowy róg byka, pochodz?cy ztego w?a?nie okucia'.
2cm
__ -=====::J
l
Odkryto równie? cztery paleniska i ustryn? kultury przeworskiej,
natrafiono na ?lady osadnictwa neolitycznego izwczesnej epoki
br?-zu, dwa groby, zapewne kultury ?u?yckiej, zachowane jedynie w
cz?-?ci sp?gowej, dwie jamy pó?no?redniowieczne i 11 jam o nieustalonej
chronologii.
2
Róg znaleziono kilka cm poni?ej powierzchni gruntu, mniej wi?cej 30
cm od miejsca odkrycia ca?ego okucia. Ok. 1 m na po?udnie
natrafio-no na grób, który mo?na wst?pnie datowa? na faz? A3 m?odszego okre-su przedrzymskiego. Wydaje si? jednak, ?e okucie rogu do picia nie
po-chodzi ztego obiektu, bowiem jego strop by? wzasadzie nienaruszony
awyposa?enie (m.in. trzy prz??liki) sugeruje, ?e pochowano tu
kobie-t?. ?lady orki po linii W-E sk?aniaj? do szukania grobu, zktórego mo?e pochodzi? okucie, na wschód lub zachód od miejsca jego znalezienia. Ryc. 1. L eg io n o wo, pow. loco. Br?zowe okucie rogu do picia.
Rys. A. Potoczny
Fig. 1. L egio n o wo, distr. loco. Drinking horn terminal. Bronze.
Drawn by A. Potoczny
WYKAZ SKRÓTÓW TYTU?ÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH
ABBREVIATIONS OF PERIODICALS' AND SERIAL PUBLICATIONS' TITLES
- "Acta
Archaeologica Carpathica", Kraków
AAC
AAHung.
AFB
Amtl. Ber.
- "Acta
Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae", Budapest - .Arbeits- und
Forschungsberichte zur sachsichen Bodendenkmalpflege", Berlin (Stuttgart)
-"Amtlicher Bericht uber die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen
Samm-lun gen des Westpreuf?ischen Provinzial-Museums fur das [ahr ..:', Danzig
-"Archeologia Polski", Warszawa
APolski
APS AR
-"Archeologia Polski ?rodkowowschodniej", Lublin (wcze?niej: Lublin-Che?m-Zamo??)
-"Archeologick? rozhledy", Praha
- British
Archaeological Reports, International Series, Oxford
B.A.R. Int. Series
BerRGK - .Bericht der Rómisch-Germanischen
Kommission", Frankfurt a.M.- Berlin
-"Bonner Iahbucher'; Koln/Bonn
B[ahr,
-"Bodendenkmalpflege in Mecklenburg- Vorpommern", Lubstorf (wcze?niej: "Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. BMJ
Iahrbuch ..:', Schwerin/Rostock/Berlin)
-Corpus der rómischen Funde im europaischen Barbaricum
CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA
-.Pontcs Archaeologici Posnanienses" (wcze?niej: .Pontcs Praehistorici"), Pozna?
-"Informator Archeologiczny. Badania rok ..:', Warszawa
-.Jnventaria Archaeologica, Pologne", Warszawa -?ód?
-"Jahresschrift fur mitteldeutsche Vorgeschichte", Halle/Saale
- .Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums
Mainz", Mainz
-"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", Warszawa - Kratkie soob?enia Instituta
arheologii Akademii nauk SSSR (KpaTKJ1e cooóntenna J1HCTJ1TyTa apxeOJIorJ1J1 AKap;eMJ1J1
HayK CCCP), Moskva
-Materialy i issledovania po arheologii SSSR (MaTepJ1aJIbI J1 J1CCep;OBaHJ15I no apxconornu CCCP), Moskva
MIA MatArch. MS MSiW MSROA
-"Materia?y Archeologiczne", Kraków
-"Materia?y Staro?ytne", Warszawa
-"Materia?y Staro?ytne iWczesno?redniowieczne", Warszawa
-"Materia?y iSprawozdania Rzeszowskiego O?rodka Archeologicznego", Rzeszów- Krosno-Sandomierz- Tarnów (- Prze-my?l/Tarnobrzeg)
-"Materia?y Zachodniopomorskie", Szczecin MZP
PA
-.Pamatky archeclogtck?" (wcze?niej: "Pamatky archeologick? a mistopisn?"), Praha
PArch.
-"Przegl?d Archeologiczny", Pozna?
PMMAE - "Prace i
Materia?y Muzeum Archeologicznego iEtnograficznego w ?odzi. Seria Archeologiczna", ?ód?
PomAnt
-.Pomoranta Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem polskich - Prahistoria ziem
polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. WChmielewski, W Hensel),
Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1975; tom II: Neolit (red. W Hensel, T. Wi?la?ski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tom III:
Wczesna epoka brqzu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wroc?aw- Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978; tom IV: Od
?rod-kowej epoki brqzu do ?rodkowego okresu late?skiego (red. J. D?browski, Z. Raj ewski), Wroc?aw-Warszawa -
Kraków--Gda?sk 1979; tom V: Pó?ny okres late?ski iokres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk
1981
-"Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia" (pó?niej: .Prussta. Zeitschrift fur Heimatkunde"),
Konigs-berg i.Pr.
Prussia
- .Praehistorische
Zeitschrift", Berlin-New York
PZ RArch. RE - .Recherches Arch?ologiques'; Kraków
-"Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok
-"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn RO Slahr, SIA SovArch SprArch. SprPMA WA ZNUJ ZOW
-.Saalburg Iahrbuch', Berlin-New York
-"Slovenska archeológia", Bratislava
-"Sovetskaa Arheologia" (CoBeTCKaR apxeonorna), Moskva
-"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków
-"Sprawozdania P.M.A:', Warszawa
-"Wiadomo?ci Archeologiczne", Warszawa
-"Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello?skiego", Kraków
- "Z otch?ani
wieków", Warszawa
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2011. Wydanie I. Nak?ad 500 egz.
