M. STRZEMSKI
KONSTANTY MALEWSKI — JEDEN Z TWÓRCÓW POLSKIEGO GLEBOZNAWSTWA NAUKOWEGO
K o n s t a n t y M a l e w s k i (1840 — 1903) był wychowankiem Sek cji Przyrodniczej W ydziału Fizyczno-M atematycznego U niw ersytetu Świętego W łodzimierza w Kijowie, gdzie studiow ał w latach 1858 — 1862 i w 1866 r. uzyskał dyplom i tytuł M agistra Mineralogii. Już we wczesnym okresie swej działalności naukowej dał się poznać Jako zdolny i sumienny badacz. Praca jego o sylurze naddniestrzańskim zdobyła naw et pewien rozgłos.
W roku 1869-tym zostaje M a l e w s k i powołany na katedrę Mi neralogii i Geognozji nowoutworzonego In stytutu Gospodarstwa W iej skiego i Leśnictwa w Puławach. W zakres zadań tej katedry wchodziło m. in. teoretyczne przygotowanie słuchaczy do tzw. n a u k i o g r u n t a c h , jak to nazywano podówczas gleboznawstwo. Sama nauka o g ru n tach miała być w ykładana przez profesorów Gospodarstwa Wiejskiego.
M a l e w s k i zorientował się szybko, że udzielanie studentom w ie dzy o glebie za pośrednictwem wykładowców techniki produkcji rolniczej nie może stanąć na odpowiednim poziomie. Dlatego też w swoich w ykła dach i prowadzonych przez siebie ćwiczeniach zaczął zwolna obejmować podstawowe dziedziny samego gleboznawstwa. Czynił to stopniowo, gdyż jako klasyczny geolog musiał się sam z tym, nowym dla siebie przedm io tem, bliżej zapoznać. Nie przyszło mu to trudno, gdyż istniała już podów czas dość obszerna literatu ra gleboznawcza, a m. in. słynny podręcznik F r y d e r y k a A l b e r t a F a l l o u (Pedologie oder allgemeine und besondere Bodenkunde Dresden, 1862).
Posiadając rozległe wiadomości w dziedzinie mineralogii i petrografii zajął się M a l e w s k i m. in. problem em w ietrzenia skał, przy czym szczególną uwagę poświęcał rozpowszechnionym w Polsce środkowej i po łudniowej skałom wapiennym . Interesow ały M a l e w s k i e g o również mady, nad którym i niemało pracował. Duże zasługi położył także na polu badania właściwości fizycznych i składu mechanicznego gleb. Poza tym zajmował się jeszcze samą metodyką badań, oraz nom enklaturą glebo znawczą. Większość używanych dzisiaj powszechnie polskich nazw gleb
348 M. Strzemski
zawdzięczamy w łaśnie M a l e w s k i e m u , który oparł się na słowni ctwie ludowym i doskonale je wykorzystał. Jeden z jego term inów (r ę- d z i n a ) tak się spopularyzował, że przekroczył ram y języka polskiego i przyjął się w analogicznym brzm ieniu we wszystkich praw ie językach świata.
Związanie wykładów gleboznawstwa z katedram i Gospodarstwa Wiejskiego było tak nieżyciowe, że w 1878 r. Rada Insty tu tu Puław skie go postanowiła spraw ę tę roztrzygnąć w sposób radykalny i wyodręb niła g l e b o z n a w s t w o jako o s o b n y p r z e d m i o t powierzając jego w ykładanie4 M a l e w s k i e m u . Tak więc M a l e w s k i był je d nym z pierw szych w Polsce wykładowców gleboznawstwa naukowego.
Zaznaczyć trzeba, że z w yodrębnieniem gleboznawstwa nie łączyło sie jeszcze powołanie osobnej katedry tego przedm iotu. K atedra taka pow sta ła z inicjatyw y D o k u c z a j e w a dopiero w 17 lat później (1895). Tym nie mniej gleboznawstwo odniosło w 1878 r. wielki trium f na terenie uczelni puławskiej. Droga do dalszego aw ansu wiedzy o glebie została przygotowana. W ybitni gleboznawcy rosyjscy którzy przybyli do Puław w ostatnim dziesiątku lat ubiegłego w ieku zastali już odpowiednio przy gotowany grunt dla swego wielkiego dzieła. Zgodnie z opinią D o k u c z a j e w a , S i b i r c e w a i G l i n k i M a l e w s k i był w Puław ach pierw szym pionierem nauki gleboznawczej, który w olbrzymim stopniu ułatw ił zadanie swoim następcom.
Co się tyczy złączenia w 1878 r. nauki o glebie z K atedrą M ineralo gii i Geologii, to było ono podyktowane nie tylko względami personalny mi, lecz stało się również w yrazem panującego podówczas kierunku ge- ologiczno-petrograficznego w samym gleboznawstwie. K atedra M a l e w s k i e g o określana była odtąd w oficjalnych sprawozdaniach jako К a- t e d r a M i n e r a l o g i i , G e o l o g i i i G l e b o z n a w s t w a .
Z chwilą ustanow ienia osobnych wykładów obejm ujących gleboznaw stwo, wszedł w życie opracowany przez M a l e w s k i e g o program tego przedm iotu, który przedstaw iał się w skrócie następująco:
1. Pojęcia zasadnicze (gleba, w arstw a orna, podglebie itd.). 2. W ietrzenie fizyczne i chemiczne skał i minerałów. 3. System atyka gleb wg Fr. A. Fallou.
4. Wpływ czynników geologicznych na kształtowanie się gleb (tran s- lokacja zwietrzelin, denudacja i akum ulacja itd.).
5. Udział roślin i zwierząt w procesie kształtow ania się gleby. Wpływ produktów rozkładu substancji organicznej na właściwości gleby i przebieg zachodzących w niej procesów chemicznych.
7. M etodyka analizy mechanicznej gleby (aparaty Schulze’go, Ben- nigsena-Fördera, Nebel’a, Schöne’go, M üllera i Dietricha).
8. Podstawowe właściwości fizyczne gleby.
9. Funkcyjne czyli następczą właściwości gleb (stosunki wodne, po w ietrzne i cieplne).
Program ten rzuca dodatnie światło na działalność dydaktyczną M a- l e w s k i e g o . Biorąc pod uwagę, że narodził się on siedem dziesiąt kilka lat temu, kiedy gleboznawstwo było jeszcze w powijakach, należy się doń •odnieść z największym uznaniem.
W 1888 r. ukazał się tom I podręcznika gleboznawstwa prof. M a l e w s k i e g o , napisany w języku rosyjskim (powielany). Podręcznik ten mógłby niew ątpliw ie zdobyć sobie ogromny rozgłos (oczywiście w for mie drukowanej), gdyby nie to, że w owych latach odbywał się olbrzymi przew rót w gleboznawstwie, dokonywany przez W. D о к u с z a j e w a. M a l e w s k i należał mimo wszystko do starej szkoły gleboznawców i naw et częściowe przestaw ienië się jego na nowe kierunki nie było już wystarczające. W każdym razie podręcznik ów przewyższał poziomem i stosunkową nowoczesnością poglądów całą praw ie ówczesną zachodnio europejską literatu rę gleboznawczą. Stanow ił on ukoronowanie pewnego okresu w życiu puławskiego zakładu gleboznawstwa, a poniekąd w ogóle w rozwoju nauki o glebie.
W arto wspomnieć jeszcze o parcelach doświadczalnych założonych przez M a l e w s k i e g o w latach 1880 — 1881, a uzupełnionych następ nie przez S i b i r c e w a . Parcele te pow stały w ten sposób, że w ęloły o powierzchni ok. 12 m2 i głębokości 1 m wsypywano, zgodnie z n atu ra l nymi układam i profilów, substancję glebową, pochodzącą z różnych ty pów ew. rodzajów gleb, lub zwietrzelin skalnych. Poletka otaczano póź niej ściankami betonowymi, ale tylko po bokach, tak że sztucznie prze niesiona gleba spoczywała na n aturalnym podłożu lokalnym (nieco żela- zisty piasek słabo gliniasty). Za czasów M a l e w s k i e g o zrobiono 7 ta kich poletek, w ypełniając kolejno doły: a) lekką ziemią ogrodową z dodat kiem specjalnie spreparowanego m iału skalnego, b) m adą z doliny Wisły, c) luźnym piaskiem kwarcowym, d) próchniczną glebą pochodzenia ba giennego, e) glinką lessową, f) gliną zwałową i g) m arglem kredowym. W szystkie te poletka istnieją do dnia dzisiejszego.
Profesor K o n s t a n t y M a l e w s k i w ykładał gleboznawstwo do roku 1894-go, w którym to roku przekazał ów przedm iot M i k o ł a j o w i S i b i r c e w o w i pierwszem u na świecie kierownikowi samodzielnej kated ry gleboznawstwa przy wyższej uczelni. K atedrę Geologii i M inera logii pozostawiono M a l e w s k i e m u do roku 1896-go, tj. do mom entu uzyskania em erytury.
350 M. Strzemski
Po zem erytow aniu M a l e w s k i nie porzucił pracy naukowej, lecz starał się zsyntetyzować bogate m ateriały prac badawczych, prowadzo nych przez trzydzieści kilka lat. N iestety stan zdrowia pozwolił mu n a częściową tylko realizację swych zamiarów. U schyłku życia nie mógł się już zdobyć na tak olbrzymi wysiłek, jakiego wymagało ogromne boga ctwo materiałów. U m arł przedwcześnie w 1903 r. w sześćdziesiątym czw artym zaledwie roku życia.
W arto podkreślić, że w czasie zajmowania stanowiska profesora In stytutu Puławskiego pełnił K o n s t a n t y M a l e w s k i wszystkie moż liwe funkcje w tym Instytucie, opiekując się kolejno sprawam i wchodzą cymi w zakres dyrekcji, adm inistracji, zarządu majątków, kierow nictw a biblioteki itd. Ponadto czuwał on osobiście nad młodzieżą interesując się jej sprawam i bytowymi, organizacyjnym i a naw et i towarzyskimi. W pa mięci Puławiaków pozostawił trw ałą pamięć swej inteligencji, wiedzy i prawości.
WYKAZ WAŻNIEJSZYCH PRAC GLEBOZNAWCZYCH KONSTANTEGO MALEWSKIEGO
1. Glina. A rtykuł. Enc. Rolnictwa. W-wa, 2 (1874) 556—565.
2. Mikroskopiczeskoje i chimiczeskoje izsliedowanje Chołmskago m ięła Lublinskoj gubiernii. Mikroskopische und chemische U ntersuchung der Cholmkreide im Gouv. Lublin. Trudy V Sjezda Russkich Jestie- stw oispytatlieliej i Wraczej w Warszawie, td. Minierałogii, Gieoł, i Palienotołogii. W-wa, (1877) 1—8.
3. O swojstwach i sostawie m uti i nanosow rieki Wisły. Über die Eigenschaften und Zusam mensetzung des trü b en Wassers und d er Anschwemmungen des Weichseiflüsses. Tamże. W-wa, (1877) 9—20. 4. Analizy poczw opytnago pola, opytnoj fierm y i imienij Instituta Siel-
skago Choziajstwa i Liesowodstwa w Nowo-AlieksanArii. Zapiski Nowo-Alieksandrijskago In stitu ta Sielskago Choziajstwa i Liesowod- stwa. T. I. Cz. IV. W-wa, (1877) 1— 12.
5. Izsliedowanje produktow w yw ietw riw anja miełowogo m iergiela pri pieriechodie jego w słój rastitielnoj poczwy. Tamże W-wa, 2 (1878) 1-V7.
6. Tablica analiza poczw i podpoczw. Tamże. W-wa, (1878) 1— 14. 7. Piasek. A rtykuł. Enc. Rolnictwa. W-wa, 5 (1879) 7— 14.
8. Wap albo wapń. A rtykuł. Tamże. Str. 674—677. W-wa, (1879) 674—677.
9. K urs obszczego poczwowiedienja. Podręcznik. Cz. I. Gieołogiczeskij otdieł. Puławy, (1888-89) 1—367.
10. Istoriczeskaja zapiska ob ustrojstw ie opytnago poczwiennago uczast- ka pri Nowo-Alieks. In-tie. Zapiski N-A. I. S. Ch. i Lies. W-wa,», 9 (1896) 1— 12.
11. M ateryały do gleboznawstwa polskiego złożone Delegacyi Glebo znawczej dn. 10.XII.1900. Pam iętnik Fizyograficzny. T. XVII. Dz. II. Str. 125— 133. W-wa, 17 (1902) 125— 133.
12. M ateryały do gleboznawstwa polskiego złożone Delegacyi Glebo znawczej dn. 17.11.1903 r. Pam iętnik Fizyograficzny. W-wa, 18 (1904) 115—131.
