R E C E N Z J E 779
św ięca ł św ieck iej d ziałaln ości a d m in istra cy jn ej, czasem w ręcz za stęp u jąc szlachtę. W m iastach obok tra d y cy jn y ch w ła d z L angford zw rócił u w a g ę na dużą rolę ciał n iefo rm a ln y ch — organizacji ch a ry ta ty w n y ch , b ra ctw i k o m itetó w . T o w ła śn ie one p rzy czy n iły się jeg o zd an iem do u d osk on alen ia i u sp raw n ien ia zarządu m iast.
W p raw dzie g łó w n y m b oh aterem k sią żk i L angforda jest p osiad ający A n glik , jednak w k szta łto w a n iu r z eczy w isto ści p o lity czn ej od g ry w a ły jeg o zd an iem rolę, choć b ierną, a le n iera z znaczącą, g ru p y p ozb aw ion e w ła sn o ści i bezp ośred n iego w p ły w u na p olityk ę. Ich opór p rzeciw k o narzu con ym z góry praw om czy choćby ty lk o jego m o żliw o ść w p ły w a ł n a k sz ta łt w ie lu rozw iązań polityczn ych .
W krótk iej z k o n ieczn o ści recen zji trudno jest w yczerp ać całą gam ę p rob lem ów o m ów ion ych w tak obszernej i g ru n to w n ej pracy. Starano się tu raczej w y e k sp o n o w a ć g łó w n e k ieru n k i zain teresow ań autora, stąd siłą rzeczy p om in ięto szereg is to t n y ch , acz n ieco bardziej szczegółow ych k w e stii, takich jak organ izacja i fu n k cjo n o w a n ie są d ó w pokoju, rola m ilic ji ziem sk ich , sy tu a cja u b ogich w m ieście i n a w si, k w e stia a k cji ch a ry ta ty w n y ch i w y k o r z y sta n ie ty c h sp raw w Tozgryw kach p o li tyczn ych . W szystk ie te e le m e n ty składają się n a logiczn ą i k o n sek w en tn ą całość. P rzy czym n ie jest to obraz statyczn y. A u tor p rześled ził z drobiazgow ą d o ciek li w o ścią e w o lu c ję sy tu a cji p olityczn ej posiad ającego A n g lik a i sposoby, jak im i sp o łe c z e ń stw o w ła śc ic ie li radziło sobie z zadaniam i p o lity czn y m i sta w ia n y m i przez zm ien iającą się sytu ację gospodarczą i p rzem ian y społeczne.
K siążk a P au la L angforda je s t n ie ty lk o znaczącą pozycją w śród opracow ań d ziejó w A n g lii, a le sta n o w i w a żn y w k ła d w szeroko rozum iane badania nad historią polityczn ą.
A nna G r z e ś k o w i a k - K r w a w i c z
O tto B ö s s , G e sch ich te d e r U n te r n e h m e n in Polen. Eine k o m m e n t i e r t e B ib lio graphie, V erlag O tto Sänger, M ünchen 1991, s. 106.
B ib lio g ra fia p rzed sięb iorstw w P o lsce, którą opracow ał Otto B ö s s , stw arza okazję zap rezen tow an ia m ożliw ości bad aw czych n ie w y k o rzy sta n y ch dotychczas p rzez p olsk ich h isto ry k ó w . N ieczęsto też się zdarza, aby d zieje gospodarcze P o lsk i b y ły p rzed m iotem opracow ania w zachodniej Europie.
B ib lio g ra fia została w yd a n a n ak ład em D eu tsch e G esellsch a ft fü r U n tern eh m en sg esch ich te z sied zib ą w K olon ii, k tóre w y d a je m .in. w języ k u a n g ielsk im „G erm an Y earbook on B u sin ess H isto ry ”. W ybór język a a n g ie lsk ie g o je s t w ty m przypadku celo w y . W ynika z a m b icji m ięd zyn arod ow ych T o w a rzy stw a i rocznika, w k tó reg o radzie red ak cyjn ej zasiadają w y b itn i p rzed staw iciele B usin ess H i s t o r y z sześciu k rajów . S k ądinąd B usin ess H i s t o r y n ajd łu ższe i n a jsiln iejsze trad ycje po siada w k rajach an glosask ich , gd zie dość ściśle je s t p ow iązan a z p ry w a tn ą przed sięb iorczością, przez k tórą b y w a sponsorow ana. E fek tem tej w sp ó łp ra cy są sy m pozja czy k o n feren cje, p ołączon e często z ed y cją opracow anych „na za m ó w ien ie” m onografii. N ie trzeba chyba tłu m aczyć, że fa k t ten n ie je s t u w ażan y za co ś w s ty d liw ego, a w ręcz p rzeciw n ie — je s t d ow od em prężności organizacyjnej i n au k ow ej ośrodka. Z nakom itą ilu stracją teg o z ja w isk a m oże być d ziałalność tak ich ośrodków , jak B u sin ess H istory U n it w sły n n ej The L ondon S ch ool o f E con om ics and P o litic a l S cien ce; F a cu lty of B u sin ess, M anagem ent and S ocial S tu d ies w T he P o ly tech n ic o f C entral L ondon (coroczne k o n feren cje na tem a t B usin ess H i s t o r y orga n izo w a n e przez prof. D erek O d d y) ; C entre for B u sin ess H istory n a U n iw e r sy te c ie w G lasgow czy w reszcie a k ty w n o ść grupy badaczy z U n iw ersy tetu w R eading na czele z d yn am iczn ym prof. G eo ffrey J o n e s e m . W radach n a u k o w y ch i r e
780 R E C E N Z J E
dak cyjn ych zasiada w ie lu p rom in en tn ych p rzed sta w icieli banków , to w a rzy stw u b ez p ieczen io w y ch i organizacji p rzem y sło w y ch , co, jak się w y d a je, jest ob op óln ie k o rzystne. R ów n ież w program ach stu d ió w u n iw ersy teck ich i p o litech n iczn y ch B u
siness H i s t o r y zajm u je p oczesne m iejsce.
N ie ty le potrzebę, co istn ie n ie tego typu badań na Z achodzie n ajw cześn iej w P o lsce sy gn alizow ał, n iep rzyp ad k ow o w 1956 r., A n ton i M ą с z a k. A utora bar dziej in tereso w a ła w ów czas osoba tw ó rcy i teoretyk a B u sin es s H i s t o r y — G r a s s a — oraz jej m ed iew isty czn y asp ek t. Z upełnie słu szn ie za g łó w n y jej kieru n ek uznał b adanie „d ziejów businessu, tj. a k ty w n o ści p rzem y sło w o -h a n d lo w o -fin a n so w ej od stron y ro li człow ieka in te r e su ” к
N ie ste ty w ty m czasie (później też zresztą) zw u lgaryzow an e ro zu m ien ie p ojęcia
b usiness zostało zin terp retow an e jed n ozn aczn ie, i to z p ob u d ek p o lity czn y ch . N aj
p ełn iej ten d en cje te w yraziła Irena P i e t r z a k - P a w ł o w s k a w opracow aniu „Z akłady i p rzed sięb iorstw a p rzem y sło w e X IX i X X w. w n o w ej h isto rio g ra fii p o w szech n ej i p o lsk ie j”. Busin ess H i s t o r y zd efin iow an o tam jako „k lasyczn ą h isto rio g rafię m on op olistyczn ej fa zy p rzem ysłu — która przejm u jąc b iograficzn e ten d en cje n iem ieck iej F ir m e n g esch ich te n ie rep rezen tow ała dośw iad czeń jej w arsztatu b a d a w czego, a separując się od h isto rii gospodarczej u leg ła szyb k iej w u lg a r y z a c ji” *.
W ok resie tym o B usin ess H i s t o r y in fo rm o w a ł jeszcze W itold K u l a 3. T rzeba przy ty m p ow ied zieć, że in form acyjn a i m erytoryczn a treść a rty k u łu prof. P ietr za k -P a w ło w sk iej b yła w zasadzie bez zarzutu. Sam a zaś ch arak terystyk a
Busin ess H i s t o r y w ty m u jęciu b yła raczej p u n k tem w y jśc ia do sform u łow an ia po
stu latu badania h istorii zak ład ów i p rzed sięb io rstw p rzem ysłow ych . H istoriografia ta, zw iązan a z fu n k cjo n o w a n iem p a ń stw o w eg o przem ysłu, m iała u w zg lęd n ia ć dzieje zakładów p rzem ysłow ych , ga łęzi p rzem ysłu i reg io n ó w p rzem ysłow ych .
T rudno je s t jedn ozn aczn ie ok reślić, czym zajm u je się B u sin es s H isto ry . N ie je s t to historia p rzem ysłu w tra d y cy jn y m rozu m ien iu , a tym b ardziej n ie jest to k la syczn a h istoria gospodarcza. W w ię k sz y m stopniu m am y tu do czy n ien ia z historią struktur gospodarczych — p rzed sięb iorstw , organizacji p rzem y sło w y ch , b an k ów i to w a rzy stw u b ezp ieczen iow ych , ró w n ież w asp ek cie m ięd zyn arod ow ym . J e st to bardziej historia a k ty w n o ści lu d zk iej, zajm ująca się biografiam i p rzem y sło w có w , m an agerów czy d ziejam i m a n a g e m e n t u i organizacji, oraz stru k tu r gospodarczych w u jęciu historyczn ym .
W op isy w a n y m w yżej k o n tek ście sta je się zrozum iałe, dlaczego w P o lsce ten typ badań b ył i nadal jest p rak tyczn ie n ieo b ecn y . P od staw ow ą tego p rzyczyną b y ł brak rodzim ej p ryw atn ej p rzed siębiorczości. C zęściow o ty lk o lu k ę tę starała się za p ełn ić historia p rzem ysłu i lan sow an a przez ja k iś czas historia zak ład ów p rzem y sło w y ch . Poza w y ją tk a m i n ie b yły u p raw ian e tak ch a rak terystyczn e dla tego k ie - runKu dziedziny, jak h istoria ban k ow ości, ubezp ieczeń, przed sięb iorczości rodzinnej czy b io g ra fistv k a przed sięb iorców lu b m anagerów . D ziało się tak, m im o że w ie le tych p rob lem ów sygn alizow ał, i to ju ż bardzo w cześn ie, Jan R u t k o w s k i w sw ej „H istorii gospodarczej P o lsk i”.
Ś w ia d e c tw e m i k o n sek w en cją teg o zap óźn ien ia są p rob lem y term in ologiczn e. Jak w języ k u p olskim n azw ać tę sp ecjalizację historyczną? H istorią b iznesu? P rzed siębiorczości? P rzem ysłu ? K ażde z ty ch ok reśleń w y d a je się n iep ełn e i k u la w e. A m oże p osłużyć się p rzekładem k tó reg o ś z term in ó w n iem ieck ich : F irm e n g e sc h ic h te czy U n te r n e h m e n s g e s c h ic h te ? T en o sta tn i term in p rzełożyli N iem cy n a a n g ielsk ie
1 A. M ą c z a k , B usin ess H isto ry , K H r. L X III, 1956, n r 1, s. 269.
* Zob. Z a k ł a d y p r z e m y s ł o w e w Polsce w X I X i X X w i e k u . S tu d i a i m a t e r i a ły , pod red. I. P i e t r z a k - P a w ł o w s k i e j , W rocław 1967, s. 10— 20.
3 W. K u l a , P r o b l e m y i m e t o d y h is to rii gospo d a r czej, W arszaw a 1963, s. 245— —249.
R E C E N Z J E 781
B usin ess H istory. W ięc m oże jednak historia p rzedsiębiorczości? O k reślen ie to w y
daje m i się n a jlep iej oddaw ać tem a ty k ę, in sp irację i... p rzedsiębiorczość przed sta w ic ie li teg o kierunku.
P rezen tow an a b ib liografia p rzed sięb io rstw w P o lsce ob ejm u je sw y m zasięgiem d zisiejsze gran ice P o lsk i i od n otow u je opracow ania polsk ie d otyczące p rzed sięb io rstw („F abriken”) od X V II w . U w zg lęd n ia p o lsk ie w y d a w n ictw a b ib liograficzn e, tak ie jak „B ib liografia zaw artości czasop ism ”, „B ib liografia h istorii P o lsk i” i inne. In fo r m u je o p olsk ich opracow aniach, p ocząw szy od d ruków zw artych , n a artyk u łach w czasopism ach sk oń czyw szy. U kład różni się od b ib liografii p olsk ich : je s t to układ g a łęzio w y w e d łu g branż p rzem ysłow ych . T om o tw iera rozdział p o św ięco n y b ib lio grafiom i pracom ca łościow ym (gdzie brak jest np. w sp om n ian ej k sią żk i W. K uli „P rob lem y i m etod y h isto rii gosp od arczej” przy rów n oczesn ej in fo rm a cji na tem a t p rzyp ad k ow ego artyk u łu z czasopism a „Z iem ia K u jaw sk a”). D alej n astęp u ją roz działy: ro ln ictw o i gospodarka ży w n o ścio w a , p rzem ysł d rzew n y i p apierniczy, gór n ictw o i en erg ety k a , b u d ow nictw o, p rzem y sł m eta lo w y , p rzem ysł ch em iczn y, prze m y sł tek sty ln y , ceram ika, porcelana i szkło, p rzem ysł p oligraficzny, transport, u słu gi, banki, u b ezp ieczenia i w re sz c ie izby, zw iązk i i organizacje. B ib liografia zaopa trzona jest w in d ek s osob ow y, g eograficzn y i przed sięb iorstw .
U kład ten zb liżon y jest do u kładu „M ateriałów do b ib liografii h isto rii p rze m y słu w P o lsce (1815— 1964)” 4, gd zie p rezen tu je się w zasadzie te sam e d ziały p rzem ysłu , ale, rzecz ch arak terystyczn a, w o d m ien n ym porządku. W p o lsk iej b i b lio g ra fii na p ierw szy m m iejscu fig u ru je górn ictw o i h u tn ictw o , a na ostatnim p rzem ysł sp ożyw czy.
M ożna o c zy w iście w y tk n ą ć p ew n e braki i przeoczenia b ib lio g ra fii n iem ieck iej, ale rzecz ch yb a w tym , aby raczej p od k reślić fa k t jej opu b lik ow an ia, a zarazem dać św ia d ectw o fu n k cjo n o w a n ia osobnej szk oły historycznej.
J e r z y S z c z e p a ń s k i
P a v o l C a r n o g u r s k ÿ , 14. m a r e c 1939, V eda, B ra tisla v a 1992,
s. 269, ilustr.
A utor tej k sią żk i b y ł przez w ie le la t w p ły w o w y m działaczem S ło w a ck iej P ar tii L u d ow ej H lin k i, p rzy ja cielem K arola Sidora, i rep rezen to w a ł n u rt op ow iad a ją cy się za b lisk ą w sp ółp racą z P olską. Od w ie lu la t podjął badania nad w y d a rzeniam i, w k tórych sam brał udział; w 1968 r. op u b lik ow ał k ilk a a rty k u łó w w sp o m n ien io w y ch , o b ecn ie zaś k siążk ę, która znacznie w ykracza poza oso b iste w sp o m n ien ia J e st to an aliza w ydarzeń, które d op row ad ziły do ogłoszenia n ieza leżn ej R ep u b lik i S ło w a ck iej 14 m arca 1939 r., dokonana na p od staw ie tro sk liw ie zebra n y ch w sp o m n ień działaczy czesk ich oraz słow ack ich , d ok u m en tów i w ła sn ej pa m ię c i autora. D o p ew n eg o stopnia m ożna w ię c k siążk ę trak tow ać jako źródło in fo rm a cji p rzed sta w io n y ch przez u czestn ik a w yd arzeń (nieraz do te j pory n ie zn an ych h istoryk om ), le c z zarazem n a leży do n iej podchodzić jak do rozpraw y h istoryczn ej.
P rzede w sz y stk im n a u w a g ę zasłu gu je w artość k sią żk i jako źródła h isto ry cz nego. A utor, m im o p od eszłego w ie k u (urodzony w 1908 r.), zach ow ał jasn ość sądu i dobrą p am ięć, a w ła sn e w sp o m n ien ia k on fron tow ał w m iarę m ożn ości z doku
