Profesor Wojciech Szczygielski : szkic do portretu badacza Rzeczypospolitej szlacheckiej

(1)

Hanka Żerek-Kleszcz

Profesor Wojciech Szczygielski : szkic

do portretu badacza Rzeczypospolitej

szlacheckiej

Przegląd Nauk Historycznych 5/1, 7-12

(2)

Profesor

Wojciech Szczygielski

szkic do portretu badacza

Rzeczypospolitej szlacheckiej

Urodzony w Poznaniu 29 kwietnia 1934 r. Profesor Wojciech Szczygielski niemal całe młodzieńcze i dorosłe życie spędził w Łodzi. Poza Łodzią przeżył tylko lata okupacji hitlerowskiej, gdy po wysied-leniu do Generalnej Guberni wraz z rodzicami mieszkał w Węgrowie. Absolwent IX Liceum Ogólnokształcącego w Łodzi (matura w 1951 r.), odbył w latach 1951-1955 studia historyczne na Uniwer-sytecie Łódzkim. W wyborze studiów był kontynuatorem tradycji rodzinnej - oboje rodzice, Joanna z Gładyszów i Wacław Szczygiel-ski, byli historykami, absolwentami Uniwersytetu Adama Mickiewi-cza w Poznaniu, zasłużonymi nauczycielami pracującymi w szkol-nictwie średnim w Łodzi i województwie łódzkim. Tradycje nau-czycielskie w rodzinie Profesora były jeszcze starsze sięgające poko-lenia dziadków. Studia podjęte w najtrudniejszym dla naszej profesji okresie .Wojciech Szczygielski ukończył jako seminarzysta prof. dr. Stefana Krakowskiego, pod którego kierunkiem napisał pracę magis-terską Obowiązki i powinności wojskowe miast i mieszczaństwa

w Polsce od XIII do połowy XV wieku. Uczestnikami seminarium byli wówczas także m. in. Andrzej Feliks Grabski i Stanisław M. Zajączkowski. Pierwszym miejscem pracy Profesora było Woje-wódzkie Archiwum Państwowe w Łodzi (1956). Od 1 września

1956 r. do dnia ostatecznego odejścia na emeryturę nieprzerwanym miejscem jego zatrudnienia był Uniwersytet Łódzki.

W latach 1956-1966 pracował kolejno na stanowiskach: asys-tenta, starszego asystenta i adiunkta w Katedrze Historii Polski XVI-XVIII wieku, którą kierował prof. dr hab. Bohdan Baranowski. W 1961 r. uzyskał doktorat na podstawie pracy Produkcja rolnicza gospodarstwa folwarcznego w Wieluńskiem od XVI do XVIII wieku.

Badaniom z zakresu historii gospodarczej była również poświęcona rozprawa habilitacyjna obroniona w 1965 r. (Gospodarka stawowa

(3)

8 Profesor Wojciech Szczygielski - szkic do portretu ...

na ziemiach południowo-zachodniej Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w. Studium z dziejów postępu w dawnym gospodarstwie wiejskim),

którą recenzowali prof. prof. B. Baranowski, J. Topolski i A. żabko--Potopowicz. Praca ta została nagodzona w 1967 r. nagrodą in-dywidualną trzeciego stopnia przez ministra oświaty i szkolnictwa wyższego. Habilitacja otworzyła Wojciechowi Szczygielskiemu drogę do zatrudnienia na stanowisku docenta w latach 196~1979 w In-stytucie Historii UL. Po uzyskaniu tytułu profesorskiego w latach 1979-1990 pracował na stanowisku profesora nadzwyczajnego, a w latach 1990-2004 na stanowisku profesora zwyczajnego. Od

1992 r. Profesor Szczygielski kierował Katedrą Historii Polski XVI-XVIII wieku. Po osiągnięciu wieku emerytalnego w latach 2004-2006 Wojciech Szczygielski nadal związany był zawodowo z Instytutem Historii, pracując w wymiarze 1/4 etatu jako kurator Katedry Historii Polski XVI-XVIIIwieku, a po reorganizacji w ostat-nich miesiącach jako kurator Zakładu Historii Polski XVI-XVIII wieku w Katedrze Historii Nowożytnej Polski i Krajów Nadbałtyckich. Jako samodzielny pracownik wypromował 3 prace doktorskie i 130 prac magisterskich.

W latach 1970-1981 Wojciech Szczygielski był zastępcą dyrektora Instytutu Historii UL, a w zakresie jego obowiązków znalazły się sprawy dydaktyczne. Doświadczenia nauczycielskie i organizacY.ine wykorzystał w pracy w Centralnym Ośrodku Metodycznym Studiów Nauczycielskich (1980-1983), gdzie był członkiem Zespołu Kierun-kowego Historii. W latach 198~ 1989 był członkiem Zespołu Dydak-tyczno-Naukowego Nauk Historycznych - Podzespół Historii przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, potem Ministerstwa Edukacji Narodowej.

Z dorobkiem naukowym Profesora jest związane jego członkostwo w Kapitule Fundacji Aurea Demokratia (od 2003 r.). Od 1965 r. Wojciech Szczygielski jest członkiem zwyczajnym Łódzkiego Towa-rzystwa Naukowego. Natomiast członkiem Polskiego TowaTowa-rzystwa Historycznego jest, jak sam twierdzi, ..od zawsze".

W dorobku naukowym Wojciecha Szczygielskiego dokumentują-cym kierunki jego zainteresowań badawczych widoczne są dwa przełomy, a każdy z nich związany był z tworzeniem od podstaw warsztatu naukowego. Pierwszy przełom miał miejsce po porzuceniu badań nad średniowieczem polskim (magisterium) i podjęciu wraz z zatrudnieniem w zespole kierowanym przez prof. B. Baranowskiego badań z zakresu historii gospodarczej i społecznej. Dla większości historyków debiutujących w latach pięćdziesiątych minionego stule-cia udział w badaniach nad dziejami gospodarczymi był

(4)

doświad-czeniem powszechnym. Miało to ~ek z organizacją badań nauko-wych prowadzonych pod ścisłym patronatem państwa i według paradygmatu narzuconego polskiej historiografii po konferencji me-todologicznej w Otwocku. Z tym nurtem badań ~ane są prace Wojciecha Szczygielskiego opublikowane zasadniczo w latach 1958-1970. Gruntowne studia źródłowo-analityczne były podstawą publikacji z dziejów gospodarstwa wiejskiego w dawnej Polsce. Na-tura bazy źródłowej i wypracowana metodologia badań czyniła z nich także badania z zakresu historii regionalnej, choć autor szukał dla nich odniesień w europejskich przemianach gospodar-czych. Odniesienia europejskie były szczególnie istotne przy pyta-niach o innowacyjność i warunki modernizacji stosunków agrarnych w Polsce szlacheckiej. Z prac tego nurtu za najważniejszą należy uznać rozprawę habilitacyjną Gospodarka stawowa. .., która weszła do kanonu prac z zakresu historii gospodarczej. Zyskała ona takźe przychylną recenzję B. K. Roberta w specjalistycznym czasopiśmie "The Agricultural History Review" (1968, vo!. 16). Wyniki tych badań weszły do syntezy zarys dziejów gospodarstwa wiejskiego w Polsce

(t. 3, 1970, s. 585-606). Syntetyczny charakter miały takźe artykuły opublikowane w językach kongresowych na łamach "Kwartalnika Historii Kultury Materialnej" i "Studia Historiae Oeconomicae", poświęcone wydajności produkcyjnej polskiego rolnictwa i formom aktywności ekonomicznej polskiej szlachty w XVI-XVIII w. (Le

ren-dement de la production agricole en Polognedu XVIeau XVIII siecle

sur lefond europeen,1966; Die okonomischeAktivitdt des polnischen Adels im 16-18. Jahrhundert, 1967). Oryginalnym polskim koncep-cjom przekształceń agrarnych poświęcony był artykuł Polish con-ception of agrarian transformations in the end of the eighteenth century. Theory and practice, opublikowany w 1970 r.

Uzupełnieniem prac z zakresu historii gospodarczej były prace poświęcone strukturze majątkowej szlachty na obszarze województw łęczyckiego i sieradzkiego w XVI-XVIII w. (Zmiany w stanie posia-dania i w strukturze własnościowej szlachty powiatu wieluńskiego

od połowy XVI do końca XVIII wieku. 1958; Koncentracja szlachec-kiej własności ziemsszlachec-kiej w Szadkowskiem w latach 1629-1 789,

1978; Struktura społeczno-własnościowa szlachty łęczyckiej w po-czątkach drugiej połowy XVII w., 1978). Wojciech Szczygielski jest też autorem części obszernej monografrl Zdziejów chłopów polskich

(od wczesnego feudalizmu do 1939 r.), w której spod jego pióra wyszły partie poświęcone historii chłopów w XVI-XVIII w.

Drugi przełom w uprawianiu badań historycznych przez Woj-ciecha Szczygielskiego był związany z zarzuceniem badań nad

(5)

dziejami gospodarczymi na rzecz badań nad historią polityczną, a ściślej nad kulturą polityczną Rzeczypospolitej szlacheckiej. Two-rzenie nowego warsztatu badawczego spowodowało zamilknięcie historyka na kilka lat, po których ukazała się drukiem praca Cele lewicy polskiej u schyłku XVIII wieku (1975), która jest próbą przedstawienia tzw. łagodnej rewolucji lat 1788-1792 i innego odczytania koncepcji konstytucji moralnej jako zespołu przedsię-wzięć zmierzających do ugruntowania i poszerzenia zakresu wolno-ści. Wolność rozumiana była jako źródło polskiej tożsamości, a roz-szerzenie jej zakresu na grupy plebejskie było warunkiem niezbęd-nym dla modernizacji społeczeństwa. Zmieniając obszar zaintereso-wań badawczych, Profesor Szczygie1skiznalazł się w sytuacji niety-powej dla stosunków akademickich. Nie miał mistrza - badania nad dziejami gospodarczymi prowadził pod kierunkiem kierownika Katedry Historii Polski XVI-XVIIIw. prof. B. Baranowskiego. W sy-tuacji kadrowej. w jakiej był Instytut Historii UL w latach sześć-dziesiątych i siedemsześć-dziesiątych ubiegłego stulecia, nie było wśród badaczy nikogo, kto zajmowałby się dziejami politycznymi Polski w XVI-XVIII w. Dziś natomiast sam wskazuje liczne grono in-spiratorów, wśród których wymienia ojca - dr. Wacława Szczygiels-kiego, biografistę i badacza konfederacji barskiej, oraz Jana Ada-musa i jego pracę Monarchizm i republikanizm w syntezie dziejów Polski (Łódź 1961). Na liście ważnych inspirujących tekstów umie-szcza też Polskq kulturę politycznq wieku XVI (1932) Józefa Sie-meńskiego. Do grona inspiratorów twórczości naukowej Wojciecha Szczygielskiego trzeba dodać Oswalda Balzera i Stanisława Kut-rzebę, Konstantego Grzybowskiego (Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia. 1959), Bogusława Leśnodorskiego, Emanuela Rostworowskiego (koncepcja monarchii konstytucyjno-parlamentar-nej), Józefa A. Gierowskiego, Annę Sucheni-Grabowską, Jerzego Topolskiego oraz historyków literatury Janusza Maciejewskiego i Mieczysława Klimowicza (koncepcja oświeconego republikanizmu).

Pisarstwo historyczne Wojciecha Szczygielskiego począwszy od lat siedemdziesiątych ma dwa oblicza. Wyrazem pierwszego są prace o charakterze syntetycznym, w których autor szuka odpowiedzi na pytania o społeczno-polityczne uwarunkowania polskiego procesu dziejowego w XVI-XVIII wieku i opowiada się za republikańską koncepcją syntezy zapoczątkowaną w historiografii przez Joachima Lelewela. W tym duchu Wojciech Szczygielski odczytuje rodzimą tradycję historiograficzną, odrzucając koncepcje krakowskiej szkoły historycznej, a zwłaszcza pogląd, iż absolutystyczne formy ustrojowe stanowiły prawidłowość w rozwoju krajów europejskich w

(6)

począt-kach czasów nowożytnych. Odrzucenie tradycji szkoły krakowskiej nazywa w swych pracach "realistycznym spojrzeniem" na polską tradycję ustrojową i szlachecką kulturę republikańską. Za Stani-sławem Kutrzebą proponuje spojrzenie na miejsce szlacheckiego państwa i jego instytucji w polskim procesie dziejowym wolne od "kompleksu rozbiorów". W tej fundamentalnej dla polskiej historio-grafii kwestii zajmuje stanowisko bliskie skrajnemu ujęciu Jerzego Topolskiego, który traktował rozbiory jako problem uwarunkowany przez ideologię i politykę państw zaborczych i w sporze o przyczyny rozbiorów odrzucał koncepcję "winy własnej". W ujęciach syntetycz-nych Wojciecha Szczygielskiego demokracja szlachecka była fonną ustrojową typu konstytucyjno-parlamentarnego, w polskich warun-kach historycznych ~ z kulturą szlachecką, nie zaś z kulturą mieszczańską. za naczelne wartości szlacheckiej kultury republikań-skiej, na których został ufundowany ustrój konstytucyjno-parlamen-tarny, badacz uznaje idee wolności, zasadę podmiotowości politycz-nej szlachty i jej przekonanie o niezbywalności praw obywatelsko--wolnościowych, ideę samorządności, zasadę suwerenności prawa i zasadę konstytucyjności czyli praktykę tworzenia prawa przez sejm. za podstawowe prawa obywatelsko-wolnościowe szlachty uważa nietykalność osoby i majątku, równość wobec prawa i podległość prawu, swobodę wypowiedzi i jawność życia publicznego, wolności wyznaniowe i prawa wyborcze. Wojciech Szczygielski nie jest bez-krytycznym apologetą tradycji szlacheckiej. W swych pracach stawia pytania o sprawność ustroju i widzi także mankamenty kultury republikańskiej, a wśród nich "niedostatki dyscypliny demokratycz-nej" i niekorzystne zmiany, jakie przyniosły z jednej strony skrajna interpretacja zasady jednomyślności Uednomyślność jako prawo jednostki do sprzeciwu w miejsce pierwotnej koncepcji

jednomyśl-ności jako woli ogółu) oraz postawy samouwielbienia szlachty, któ-rych wyrazem była kultura sarmacka. za destrukcyjne dla idei "monarchii mieszanej" uważa sposoby uprawiania polityki przez magnatów, których działania motywowane często doraźnym inte-resem politycznym doprowadziły do "dekompozycji republikańskich instytucji państwa".

Żywotność tradycji republikańskiej u schyłku istnienia państwa szlacheckiego Wojciech Szczygielski dostrzega w zespole idei i dzia-łań, które określa jako "nowoczesną kulturę republikańską". W jego interpretacji była to synteza tradycji i kultury oświeceniowej, adap-tująca niektóre pierwiastki nurtu monarchicznego (zasada sukcesyj-ności tronu), poszerzająca sferę wolsukcesyj-ności w koncepcji szlachecko--mieszczańskiego narodu politycznego.

(7)

Drugie oblicze pisarstwa historycznego Wojciecha Szczygielskiego dokumentują badania analityczno-źródłowe poświęcone polskiej ła-godnej rewolucji lat 1788-1792. Z pierwszym typem prac łączy je pytanie o sprawność ustroju i warunki jego modyfIkacji w sytuacji zagrożenia niepodległości. Za warunek niezbędny tych przemian autor uważa współpracę monarchy z narodem szlacheckim, która zrealizowała się w okresie Sejmu Wielkiego. Możliwości, jakie ot-wierała przed państwem współpraca dworu z prowincją szlachecką, badacz przedstawił w pracy Referendwn trzeciomąjowe. Sejmiki

lu-towe 1792 roku (1994). Jest to oparte na gruntownej, by nie

powie-dzieć wręcz drobiazgowej, kwerendzie źródłowej studium poświęcone stosunkowi szlachty do reformatorskich dokonań Sejmu Czterolet-niego i Konstytucji 3 maja. Sejmu Wielkiego dotyczą też ostatnie publikacje Wojciecha Szczygielskiego z lat 1997-2006, których pod-stawę źródłową stanowią wnikliwie badane Archiwum Sejmu Cztero-letniego (w zasobach Archiwum Głównego Akt Dawnych), korespon-dencja, publicystyka polityczna. Obok wnikliwości opublikowane prace Wojciecha Szczygielskiegocechuje niezwykle precyzyjny język, charakterystyczny dla badacza, rozpoczynającego karierę przed epo-ką postmodernizmu.

Szkic do portretu uczonego byłby ułomnym przedsięwzięciem. gdyby pomijał Jego przymioty osobiste. które historykowi łatwo jest ukryć za swoimi pracami. Współpracownicy i uczniowie Profesora Szczygielskiego za szczególnie cenne w kontaktach z nim mają życzliwość, takt i dyskrecję, zgodę na suwerenność poglądów, sar-kastyczny humor i postawę niezwykle wnikliwego obserwatora ota-czającego nas świata.

HANKA ŻEREK-KLESZCZ