Standaryzacja nazw geograficznych poza granicami Polski : problematyka językowa

Ewa Wolnicz-Pawłowska

Standaryzacja nazw geograficznych

poza granicami Polski :

problematyka językowa

Prace Językoznawcze 8, 79-93

2006

E w a W o ln icz-P a w ło w sk a W arszaw a

Standaryzacja nazw geograficznych poza granicami Polski.

Problematyka językowa

Standardization of geographical names beyond Polish borders.

Linguistic issues

The article tackles issues o f standardization o f geographical names.

Słowa kluczowe: onomastyka, nazwy geograficzne, standaryzacja, nazwy rodzime, nazwy obce Key words: onomastics, geographical names, standardization, native name, foreign name

1. Standaryzacja nazw geograficznych

S ta n d a ry z a c ją n a z w g e o g ra fic z n y c h n a z y w a m y „ Z a le c en ie p rz e z o rg an n a- z e w n ic z y sto so w a n ia o k reślo n ej n a z w y lu b n a z w w sk a z a n e g o o b ie k tu g e o g ra ­ ficzn eg o w ra z z fo rm ą ic h zap isu , a ta k ż e w a ru n k ó w k o rz y sta n ia z ty c h n a z w ” 1. S ta n d a ry z a c ja n a z w g e o g ra fic z n y c h n a le ż y o b e cn ie do p o w sz e c h n ie u z n a w a ­ n y c h i sto so w a n y c h p ra k ty k a d m in istra c y jn y c h n a św iecie. Je st to in aczej u rz ę ­ d o w e u sta la n ie n a z w g e o g ra fic z n y c h za ró w n o w e w n ą trz k raju , j a k i p o z a je g o g ran icam i.

U je d n o lic a n ie m n a z e w n ic tw a g e o g ra fic zn e g o św ia ta sy ste m a ty c z n ie zajęto się n a p o c z ą tk u X X w ., u p ro g u n ie p rz e c z u w a n e j je s z c z e w ó w c z a s g lo b alizacji. P o lsk a w łą c z y ła się w te n n u rt d z ię k i o d z y sk a n iu n ie p o d le g ło śc i w 1918 r. K o ­ n ie c z n o ść ad m in istra c y jn e g o sc a le n ia z ie m trz e c h z a b o ró w w y w o ła ła m .in . p o ­ trzeb ę u porządkow ania - a często także polonizacji - n azew nictw a geograficznego,

1 Słownik terminów używanych przy standaryzacji nazw geograficznych (Glossary o f Termino­ logy used in the Standardization o f Geographical Names). Komisja Standaryzacji Nazw Geogra­ ficznych poza Granicami Polski przy Ministerstwie Edukacji Narodowej. Wyd. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Warszawa 1998, s. 70.

z w ła sz c z a n a z w m ie jsc o w o śc i. P o w sta ła w ó w c z a s p ie rw sz a k o m isja sta n d a ry z a ­ cyjna, k tó ra o p ra c o w a ła w y k a z u rz ę d o w y c h n a z w m ie jsc o w y c h w P o lsc e 2.

U je d n o lic o n e , u rz ę d o w e n a z e w n ic tw o je s t je d n a k p o trz e b n e n ie ty lk o w e ­ w n ą trz k raju , ale i w o d n ie sie n iu do całeg o św iata. U ż y w a się go p rz e c ie ż p o w sze ch n ie: w k o n ta k ta c h m ię d z y n a ro d o w y c h , w u rz ę d a c h i śro d k a c h m a so w e ­ go p rz e k a z u , u c z y się go d z ie ci w szk o le, sto su je n a m ap a c h , w ró ż n e g o ty p u n a u k o w y c h i p o p u la rn o n a u k o w y c h w y d a w n ic tw a c h , w ru c h u tu ry sty c z n y m itp. R o zw ó j św ia ta ju ż o d d ru g iej p o ło w y X X w., m im o p o d z ia łó w p o lity c z n y c h , z m ie rz a ł k u p ew n ej h o m o g e n iz a c ji, z w ła sz c z a w sp o łeczn ej k o m u n ik a c ji. P rz e ­ strz e n ią p o ro z u m ie n ia stała się O rg a n iz a c ja N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h , a ściślej je j R a d a S p o łe c z n o -E k o n o m ic zn a . W je j ra m a c h ro z p o c z ę to in te n sy w n e p race zm ie rz a jąc e do w y p ra c o w a n ia u z n a w a n e g o p o w sz e c h n ie n a z e w n ic tw a g e o g ra ­ ficzn eg o . N a z w a n o to

międzynarodową standaryzacją nazw geograficznych

i z d e fin io w a n o ja k o „D z ia ła ln o ść sk ie ro w a n ą n a o sią g n ię c ie p ra k ty c z n ie m a k sy ­ m aln ej je d n o lito ś c i w p rz e d sta w ia n iu u stn y m i p ise m n y m w sz y stk ic h p o s z c z e ­ g ó ln y c h n a z w n a Z ie m i (a ta k ż e szerzej - to p o n im ó w n a o b ie k ta c h p o z a z ie m ­ sk ich ) z a p o śred n ictw em :

(1) sta n d a ry z a cji n aro d o w ej i/lub

(2) k o n w e n c ji m ię d z y n a ro d o w e j, ob ejm u jącej p rz e k ła d a ln o ść ję z y k ó w i sy s­ te m ó w p ism a ”3.

W y m ien io n a w p o w y ż sz e j d e fin ic ji sta n d a ry z a c ja n a ro d o w a je s t to sta n d a ry ­ z a c ja n a o b sza rze w sp ó ln o ty n a ro d o w e j ja k o p a ń stw a 4. Z azw y czaj za jm u je się n ią ja k ie ś b iu ro lu b k o m isja , w y z n a c z o n a u rz ę d o w o do fu n k cji d o rad czej i/lub d e c y zy jn e j; je s t to tzw . o rg an n a z e w n ic zy 5.

W P o lsc e d z ia ła ją d w ie k o m isje sta n d ary zacy jn e. S ta n d a ry z a c ją n a z w g e o ­ g r a fic z n y c h w P o ls c e z a jm u je s ię K o m is ja U s ta la n ia N a z w M ie js c o w o ś c i i O b ie k tó w F iz jo g ra fic z n y c h , d z ia ła ją c a p rz y m in istrz e sp ra w w e w n ę trz n y c h i a d m in istracji. D ru g im o rg an em n a z e w n ic z y m je s t K o m isja S ta n d a ry z a c ji N a z w G e o g ra fic zn y c h p o z a G ra n ic a m i P o lsk i, u m o c o w a n a p rz y G łó w n y m G eo d ecie K raju. W k ażd ej z n ic h b io rą u d z ia ł ję z y k o z n a w cy , p rz y c z y m w a rto d o d ać, że w K o m isji U sta la n ia N a z w M ie jsc o w o śc i i O b ie k tó w F iz jo g ra fic z n y c h ję z y k o ­ z n a w c a je s t z m o c y u sta w y p rz e w o d n ic z ąc y m . O b e c n ie fu n k c ję tę p e łn i prof. A le k sa n d ra C ie ślik o w a z In sty tu tu Ję z y k a P o lsk ie g o PA N w K rak o w ie. P o p rz e d ­ n io w ie lo le tn im p rz e w o d n ic z ą c y m te g o o rg a n u n a z e w n ic ze g o b y ł p ro f. K a z i­ m ie rz R y m u t z te g o ż In sty tu tu .

2

O działalności tej komisji por. np. W. Romanow: Organizacja prac nad ustaleniem nazw miejscowych w Polsce. „Wiadomości Służby Geograficznej” III, 1929, nr 3-4, s. 130-139 i inne artykuły tegoż autora. W okresie międzywojennym ukazały się dwa wydania urzędowego spisu nazw miejscowych.

3

Słownik terminów..., s. 70-71.

4

Ibidem, s. 71.

2. Publikacje zawierające standaryzowane nazwy geograficzne świata

P iln ą p o trz e b ą n a fo ru m m ię d z y n a ro d o w y m stało się o p ra c o w a n ie w k a ż ­ d y m ję z y k u w y k a z u n a z w p a ń stw i ic h stolic. D ziś w ię k sz o ść p a ń stw d y sp o n u je t akim i sp isam i, k tó re u z n a ją ró w n ie ż inni c z ło n k o w ie O N Z , c h o c ia ż z d a rz a ją się dyskusje, ja k np. p rz y nazw ie M acedonii; G recja tę n a z w ę o p ro testo w ała i w sto ­ su n k a c h m ię d z y n a ro d o w y c h o b o w ią z u je form a: B y ła J u g o sła w ia ń sk a R e p u b lik a M a c e d o n ii6. W y k azy n a z w p ań stw , w y d a w a n e p rz e z o ficjaln e u rz ę d y p a ń stw o w e (u p ra w n io n e do tak iej d z iała ln o ści), s ą n a stę p n ie p re z e n to w a n e n a fo ru m m ię ­ d zy n a ro d o w y m , n a k o n fe re n c ja c h O N Z i p o sie d z e n ia c h g ru p e k sp e rtó w O N Z (U N G E G N ). S e k re ta ria t U N G E G N w sw o ic h m a te ria ła c h z a m ie sz c za ró w n ie ż sp isy w sz y stk ic h k ra jó w c z ło n k o w sk ic h z p o d a n ie m o ficjaln ej fo rm y w ję z y k u a n g ie lsk im i w o b o w ią z u ją c y m w d an y m k ra ju ję z y k u (jęz y k ach ). W P o lsc e N a z w y p a ń s tw św iata, ich sto lic i m ie szk a ń c ó w u k a z a ły się w 1997 r. W 2003 r. o p u b lik o w a n o p o p ra w io n ą w e rs ję N a z w p a ń s tw św ia ta , ich sto lic i n a zw ich m ieszka ń có w . U w z g lę d n io n o w niej z m ia n y w n a z e w n ic tw ie, k tó re d o k o n a ły się w m in io n y c h latach , d o d a n o ró w n ie ż w y k a z te ry to rió w n ie sa m o d z ie ln y c h i a u to ­ n o m ic z n y c h . P u b lik a c ję o p ra c o w a ł z e sp ó ł K o m isji S ta n d a ry z a c ji N a z w G e o g ra ­ fic z n y c h p o z a G ra n ic a m i P o lsk i. Z g o d n ie z w y m o g a m i sta n d a ry z a cji k a ż d a n a ­ zw a m a p o d a n ą n a z w ę p e łn ą i n a z w ę s k ró c o n ą (o ile o n a istn ie je ) w ję z y k u p o lsk im i w ję z y k u o ry g in a łu , np.

Dania

(fo rm a sk ró co n a),

Królestwo Danii

(fo rm a p e łn a ), d u ń sk ie D a n m a rk (fo rm a sk ró co n a), K o n g e rig e t D a n m a rk (fo rm a pełn a). D la p o lsk iej fo rm y sk ró co n ej w sk a z a n o p o p ra w n y d o p e łn ia c z i m ie j­ sc o w n ik (tu w o b u p rz y p a d k a c h :

Danii

). P o d a n o ta k ż e p o sta ć p o ch o d n e g o p rz y ­ m io tn ik a (

duński

) i in fo rm a c ję o lo k a liz a c ji o b ie k tu (k o n ty n en t, w ty m p rz y k ła ­ d z ie -

Europa

). D o d a tk o w o p o d a n o n a z w ę m i e s z k a ń c a ( m i e s z k a n k i , m ieszk a ń có w , tu:

Duńczyk

,

Dunka

,

Duńczycy

) d an eg o p a ń stw a , n a z w ę sto licy (tu:

Kopenhaga

, d o p e łn ia c z

Kopenhagi

, m ie jsc o w n ik

Kopenhadze

) w ję z y k u p o lsk im i d u ń sk im (

K

0

benhavn

), a ta k ż e n a z w ę je j m ie sz k a ń c ó w (

kopenhaża-

nin

,

kopenhażanka

,

kopenhażanie

). N a jn o w sz a p u b lik a c ja z te g o z a k re su to N a zw y p a ń s tw z 2 0 0 6 r.7 U m ie sz c z o n o tu 191 n a z w p ań stw , b ę d ą c y c h c z ło n k a m i O rg an izacji N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h o ra z W atykan. U k ła d m a te ria łu w tej p u ­ b lik a c ji je s t z g o d n y ze sp isa m i O N Z , tj. p ró c z n a z w y p a ń stw a w ję z y k u p o lsk im (sk ró co n ej i p ełn ej o fic jaln ej), p o d a n o o d p o w ie d n ie fo rm y w o fic ja ln y c h ję z y ­ k a c h d an e g o p a ń stw a , np. pol.

Finlandia

,

Republika Finlandii

; fiń.

Suomi

,

Suomen tasavalta

; szwec.

Finland

,

Republiken Finland

. W nielicznych przy k ład ach

6

Por. Nazwy państw świata, ich stolic i mieszkańców (Names o f countries, their capitals and inhabitants). Wyd. 2 zmienione. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Warszawa 2003, s. 26. Nad poprawnością językową nazw czuwali: A. Markowski i E. Wolnicz-Pawłowska.

n a z w y z a le c an e p rz e z K o m isję ró ż n ią się o d fo rm sto so w a n y c h w o fic ja ln y c h p o ls k ic h d o k u m e n ta ch , np.

Republika Wybrzeża Kości Słoniowej

-

Republi­

ka Cote d’Ivoire

. D la n a z w o fic ja ln y c h w k ra ja c h u ż y w a ją c y c h n ie ła c iń sk ic h sy ste m ó w p ism a (np. w k ra ja c h a rab sk ich ) n a z w y p o d a n o w tra n slite ra c ji.

O p isan e u s ta le n ia s ą w a ż n e d la k o n ta k tó w m ię d z y n a ro d o w y c h , s ta n o w ią ró w n ie ż p o m o c dla d z ie n n ik a rz y i p u b lic y stó w , z a jm u ją c y ch się sp ra w a m i z a g ra ­ n ic z n y m i8. W sto su n k u je d n a k do n a z w p a ń stw (k tó re w lite ra tu rz e o n o m asty cz- nej z a lic z a się do c h o ro n im ó w 9) istn ie je n ie w sp ó łm ie rn ie w ię k sz a lic z b a in n y ch n a z w g e o g raficzn y ch : gór, m ó rz i o ceanów , rz e k i je z io r, p u sty ń i d ep resji, n ie m ó w ią c o n a z w a c h w si, m ia st i m ia ste c z e k . W sp ó łc z e śn ie p o d e jm u je się p ró b y sp o rz ą d z e n ia w y k a z ó w ty c h n a z w n ie ty lk o w g ra n ic a c h krajów , ale i w o d n ie ­ sie n iu do całeg o św iata. W P o lsc e d z ia ła ln o ść w ty m z a k re sie p o d ję to je s z c z e p rz e d w o jn ą. U k a z y w a ły się ró ż n e g o ty p u m a p y (tak że m a p y szk o ln e, b a rd zo w a ż n e dla e d u k acji m ło d e g o p o k o le n ia ), p o d rę c z n ik i do g e o g ra fii, o p ra c o w a n ia n a u k o w e , u trw a la ją c e tra d y c y jn e p o lsk ie n a z w y i w p ro w a d z a ją c e n o w e . T en d o ro b e k z n a la z ł się w zn aczn ej m ie rz e w P o lsk im n a ze w n ic tw ie g e o g ra fic zn y m św ia ta , w y d a n y m w 1959 r .10, a w ię c w ju ż z m ie n io n y c h p o II w o jn ie św iato w ej re a lia c h p o lity c z n y c h . W la ta c h d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X X w. K o m isja S ta n d a ry ­ z a c ji N a z w G e o g ra fic zn y c h p o z a G ra n ic a m i P o lsk i o p ra c o w a ła P o lsk ie n a zw y g e o g ra fic zn e ś w ia ta 11 w c z te re ch to m a c h , w k tó ry c h z a m ie sz c zo n o u w s p ó łc z e ­ śn io n e d a n e w s to s u n k u do P o ls k ie g o n a ze w n ic tw a g e o g r a fic z n e g o ś w ia ta . G łó w n y G e o d e ta K raju , w y d a w c a tej p u b lik a c ji, n a p isa ł w sło w ie w stęp n y m : „ P u b lik o w a n ie w y k a z ó w tzw . eg z o n im ó w w y n ik a z p o sta n o w ie ń O rg an izacji N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h , m a ją c y c h n a celu u je d n o lic e n ie n a z e w n ic tw a g e o g ra ­ ficzn eg o u ż y w a n e g o w p o s z c z e g ó ln y c h p a ń stw a c h w w y d a w n ic tw a c h k a rto g ra ­ ficzn y c h , p o d rę c z n ik a ch , p ra sie i in n y c h śro d k a c h m a so w e g o p rzek azu . P o d an e n a z w y s ą za le c a n e do p o w sz e c h n e g o u ż y tk u p rz e z M in iste rstw o E d u k a c ji N a ro ­ dow ej. Ż y w im y n a d z ie ję , że n in ie jsz a p u b lik a c ja p rz y c z y n i się do ro z strz y g n ię ­ cia w ie lu w ą tp liw o śc i i z a p o b ie g n ie lic z n y m n ie k o n se k w e n c jo m w sto so w a n iu p o lsk ie g o tra d y c y jn e g o n a z e w n ic tw a dla o b ie k tó w g e o g ra fic z n y c h p o z a g ra n ic a ­

8

W przeciwieństwie do nazw standaryzowanych w granicach Polski, które są prawnie chro­ nione, nazwy poza granicami kraju są tylko zalecane przez organ nazewniczy. Nic zatem dziwnego, że wielu dziennikarzy lekceważy te postanowienia i np. stosuje formę Mołdowa zamiast polskiej tradycyjnej Mołdawii. Formę Mołdawia zalecało wydawnictwo z 1996 r., powtórzono to w edycji z 2003 r. i najnowszej z 2006 r. W dwóch ostatnich publikacjach znajdujemy uwagę, że w tekstach oficjalnych (głównie MSZ) używa się nazwy Republika Mołdowy, co stanowi spolszczenie nazwy oryginalnej: Republica Moldova.

9

„Choronim - toponim stosowany do obiektów powierzchniowych” - Słownik terminów..., s. 17.

10

L. Ratajski, J. Szewczyk, P. Zwoliński: Polskie nazewnictwo geograficzne świata. Warsza­ wa 1959.

11

Polskie nazwy geograficzne świata. T. I-IV. Warszawa 1994-1996. Cz. I: Europa (bez Eu­ ropy Wschodniej); Cz. II: Europa Wschodnia. Cz. III: Afryka, Ameryka Północna, Ametyka Połu­ dniowa, Australia i Oceania, Antarktyka. Cz. IV: Oceany i morza.

m i P o lsk i” 12. Ja k p o d k re ślo n o , je s t to ty lk o z b ió r eg zo n im ó w , p o m in ię to z ate m b ard z o w iele isto tn y c h nazw , k tó re p is o w n ią n ie ró ż n ią się w ję z y k u p o lsk im od o ry g in ału , np. B e rlin (szerzej o p o ję c iu eg z o n im u p o n iż ej w p u n k c ie 3). N a z w y u ło ż o n o w tru d n y m d la u ż y tk o w n ik a p o rz ą d k u re g io n a ln o -rz ec z o w y m , g ru p u ją c je w n a ste p u ją c y c h działach:

I. N a z w y p ań stw , je d n o s te k p o lity c z n y c h i ad m in istra c y jn y c h , k ra in h is to ­ ry c z n y c h i m ie jsc o w o ści.

II. N a z w y o b ie k tó w fiz jo g rafic zn y ch : 1) h y d ro n im y , 2) oronim y.

III. N a z w y sz cze g ó ln e, o b e jm u ją c e p o w sz e c h n ie zn a n e o b ie k ty (np. w z g ó ­ rza, p la c e w m ia sta c h ), m a ją c e tra d y c y jn e p o lsk ie nazw y , np. A kro p o l, P la c S w ie te g o M a rk a .

H a sło w e eg z o n im y m a ją o d p o w ie d n ik i w ję z y k a c h o ry g in aln y ch , np. n a z w a rz e k i Ł a b a - czes. L a b e , n iem . E lb e.

W ty m n o w y m o p ra c o w a n iu w y ró ż n io n o o b sz a ry p o z a g ra n ic a m i k ra ju z a ­ m ie sz k a łe p rz e z zw a rte g ru p y p o lsk iej lu d n o ści. W p ie rw sz y m to m ie w y d a w n ic ­ tw a w o so b n y c h sp isa c h w y sz c z e g ó ln io n o tu n a z w y p o lsk ie z o b sz a ru Ś ląsk a C ie sz y ń sk ie g o (z p o d z ia łe m n a ojkonim y, h y d ro n im y i o ro n im y ), p ó łn o cn ej S ło ­ w a c ji (O raw a, S pisz, O k rę g C zad ec k i, T atry - tu z p o d z ia łe m n a h y d ro n im y i o ro n im y ). W to m ie d ru g im z a m ie sz c zo n o sp isy eg z o n im ó w p o ls k ic h z L itw y i B ia ło ru si w ro z d z ia ła ch : N a z w y w rejo n a ch w ile ń sk im i s o le c zn ic k im na L itw ie o ra z N a z w y w o b w o d zie g ro d zie ń sk im na B ia ło ru si. O so b n o n ie w y ró ż n io n o re g io n ó w z a m ie sz k a ły c h p rz e z m n ie jsz o ść p o ls k ą n a U k ra in ie , z u w a g i n a to , że w czasie II w o jn y św iato w ej tra g ic z n e w a lk i u k ra iń sk o -p o lsk ie d o p ro w a d z iły do w y g in ię c ia p o lsk iej lu d n o ści, z w ła sz c z a n a W ołyniu; p o II w o jn ie św iato w ej p o z o s ta li p r z y ż y c iu P o la c y m a so w o w y je ż d ż a li do P o lsk i. W ie lo w ie k o w a w sp ó ln a h is to ria z a o w o c o w a ła je d n a k o g ro m n ą lic z b ą n a z w m ie jsc o w o śc i, k tó re m a ją d aw n e p o lsk ie o d p o w ied n ik i. W y k az p o lsk ic h eg z o n im ó w z te re n u obecnej U k ra in y (w raz ze w sp ó łc z e sn y m i n a z w a m i u k ra iń sk im i) zn a le ź ć m o ż n a w ro z ­ d ziale N a z w y p a ń stw , je d n o s te k p o lity c z n y c h i a d m in istra c yjn ych , kra in h isto ­ ryczn yc h , regionów , m ie jsc o w o śc i i ru in w to m ie d ru g im . W arto d o d ać, że w o m aw ian ej p u b lik a c ji w p ie rw sz y m to m ie z n a la z ł się w y k a z p o lsk ic h n a z w w n o rw e skim a rc h ip e la g u S v alb ard , a w to m ie trz e c im szereg p o lsk ic h egzo n i- m ó w n a W y sp ie K ró la Jerzeg o , co p o z o sta je w z w ią z k u z d z ia ła ln o śc ia p o lsk ic h stacji b a d a w c z y c h n a S z p ic b erg en ie i A n tark ty d zie.

U k ła d m a te ria łu w P o lsk ic h n a zw a c h , b a rd z o sk o m p lik o w a n y d la c z y te ln i­ k a, k tó ry n ie je s t g e o g ra fe m , ra tu je o b e c n o ść alfa b e ty c zn e g o in d e k su w k a ż d y m tom ie.

Obecnie trw ają prace nad następnym wydaniem , które nosi tytuł Nazewnictwo geo­ graficzne świata i będzie obejm ować zapew ne około 30 tys. nazw. Z m od y fik o w an o

w n im u k ła d m a te ria łu w te n sp o só b , że o so b n o w y m ie n io n o ty lk o o b ie k ty o g ó ln o k o n ty n e n ta ln e , w ie lk ie reg io n y , o c e a n y itp. (np. B lis k i W schód, Z a k a u k a ­ zie, H im a la je, O cean In d y jsk i), re s z tę o b ie k tó w sy tu u ją c w p o s z c z e g ó ln y c h k ra ­ ja c h . W ażn iejsze je s t je d n a k to , że p ró c z eg z o n im ó w u m ie sz c z o n o tu ta k ż e n a ­ z w y o ry g in a ln e , ja k np. w s p o m n ia n y w y żej B e rlin c z y M a g a d a n . W te n sposób N a z e w n ic tw o n a w ią z u je do P o ls k ie g o n a z e w n ic tw a g e o g r a fic z n e g o ś w ia ta sp rz e d p ó łw ie c z a 13. W 2 0 0 4 r. u k a z a ły się trz y zeszy ty : 1. A m e ry k a , A u stra lia i O cean ia, 2. B lisk i W sch ó d , 3. A fry k a. W 2005 ro k u w y d a n o n a stę p n e zeszy ty : 4. A z ja P o łu d n io w a, 5. A z ja Ś ro d k o w a i Z a k au k azie, 6. B ia ło ru ś, R o sja, U k ra ­ ina. T en o sta tn i to m z a w ie ra ro z sz e rz o n e (w sto su n k u do w y d a n ia z 1996 ro k u ) w y k a z y tra d y c y jn y c h p o ls k ic h n a z w z ty c h teren ó w . O d p o w ie d n ik i w o fic ja l­ n y c h ję z y k a c h p o d a n o w tra n sk ry p c ji i tra n slite ra c ji (por. niżej p u n k t 7). W 20 0 6 r. p rz e w id u je się u k o ń c z e n ie p ra c w y d a w n ic z y c h , a c z k o lw ie k o m a w ia n e z e sz y ty m a ją c h a ra k te r ro b o c z y ; w d alszej p rz y sz ło śc i K o m isja S ta n d a ry z a c ji N a z w G e o g ra fic zn y c h p o z a G ra n ic a m i P o lsk i p la n u je cało ścio w e, p o p ra w io n e w y d a ­ n ie z a o p a trz o n e w in d e k s alfabetyczny.

P race sta n d a ry z a cy jn e s łu ż ą n ie ty lk o celo m ed u k acy jn y m , k a rto g ra fic zn y m czy p u b lic y sty c z n y m . M a ją ta k ż e sw ój lu d z k i w y m ia r - do K o m isji n ie u sta n n ie k ie ro w a n e s ą p rz e z je d n o s tk i e w id e n c ji lu d n o śc i z a p y ta n ia o p ra w id ło w ą p is o w ­ n ię ró ż n y c h m ie jsc o w o śc i p o z a g ra n ic a m i k raju , w k tó ry c h u ro d z ili się p eten ci. D o ty c z y to z w ła sz c z a lu d z i starszy c h , u ro d z o n y c h n a d a w n y c h p o ls k ic h K resa ch w sc h o d n ic h , k tó rz y m a ją k ło p o ty p rz y w y ra b ia n iu d o w o d ó w o so b isty c h , p o n ie ­ w a ż d y sp o n u ją n ie k ie d y ty lk o sz c z ą tk o w ą d o k u m en tacją.

3 . E g z o n im y , e n d o n im y , n a z w y tr a d y c y jn e

P o lsk a ja k o o d rę b n y b y t p o lity c z n y trw a ju ż p o n a d ty sią c lat. O d se tek lat fu n k c jo n u ją w n a sz y m ję z y k u n a z w y g e o g ra fic zn e ró ż n y c h obiektów , z n a jd u ją ­ cy ch się p o z a g ra n ic a m i k raju : m ie jsc o w o śc i, gór, m ó rz i rzek , reg io n ó w , k ra in i państw . W cią g u m in io n y c h d z ie się c iu w ie k ó w n ie z lic z o n ą ilo ść ra z y z m ie n ia ły się g ra n ic e P o lsk i, z m ie n ia ł sk ła d lu d n o ścio w y , a w ra z z ty m z m ie n ia ł się te ż statu s n ie k tó ry c h n a z w g e o g ra fic zn y c h : ra z o k re śla ły o b ie k ty w e w n ą trz g ra n ic k raju , ra z p o z a n im . In aczej m ó w iąc : p e w n e n a z w y ra z b y ły e g z o n im a m i, a ra z e n d o n im a m i, np. w ję z y k u p o lsk im L w ów , B rze ść , cz y w ję z y k u n ie m ie c k im D a n zig , B resla w . Z p o d o b n ą s y tu a c ją m a m y do c z y n ie n ia w b a rd z o w ie lu k ra ­ j a c h św iata, ale ch y b a sz c z e g ó ln ie dużo p ro b le m ó w m a z ty m n a sz a cz ęść E u ro ­ py. W y ró ż n io n e te rm in y z ro d z iły się w śro d o w isk u k a rto g ra fó w ze w z g lę d ó w

p ra k ty c z n y c h , m u sie li o n i b o w ie m w ja k iś sp o só b ro z w ią z a ć p ro b le m o b ceg o n a z e w n ic tw a g e o g ra fic zn e g o , z w ła sz c z a d la k ra jó w sto su ją c y c h in n e sy stem y p ism a , in n e alfabety.

T erm in y „ e g z o n im ” , „ e n d o n im ” w e s z ły ró w n ie ż w zak res sło w n ic tw a u ż y ­ w a n e g o p rz y stan d a ry zacji. P ie rw sz y z n ic h d e fin io w a n y je s t n a stę p u jąco : „

Eg­

zonim

- n a z w a u ż y w a n a w o k re ślo n y m ję z y k u d la o b ie k tu g e o g ra fic zn e g o z n a j­ d u jąceg o się p o z a o b sz arem , g d zie te n ję z y k m a statu s o fic ja ln y i ró ż n ią c a się od n a z w y oficjaln ej w ję z y k u lu b ję z y k a c h n a obszarze, g d zie zn a jd u je się d an y o b iek t geo g raficzn y . P rzy k ład y : W arsaw je s t w ję z y k u a n g ie lsk im eg zo n im em dla p o lsk iej n a z w y W arszaw a; L o n d res w ję z y k u fra n c u sk im d la L o n d y n u ...”14. W „ S ło w n ik u te rm in ó w u ż y w a n y c h p rz y sta n d a ry z a cji n a z w g e o g ra fic z n y c h ” cz y ta m y z a ra z e m w y ja śn ie n ie , że „ O fic ja ln ie z la ty n iz o w a n a M o sk v a o ra z B e ­ ijin g (w p in y in ) n ie s ą eg zo n im am i; eg z o n im e m j e s t n a to m ia st fo rm a P ekin. O N Z z a le c a o g ra n ic z a n ie do m in im u m u ż y w a n ia eg z o n im ó w w sto su n k a c h m ię- d z y n a ro d o w y c h ” 15. U ściślijm y , że ch o ć M o sk v a n ie j e s t eg zo n im em , to ju ż fo r­ m a M o sk w a z w je s t e g zo n im em .

D u że p ro b le m y z o kreśleniem , co je s t, a co n ie je s t egzonim em , n a p o ty k am y w krajach , w k tó ry ch je s t w ięcej n iż je d e n ję z y k oficjalny, np. n a B iało ru si o ficjal­ n e s ą dw a ję zy k i: b iało ru sk i i rosyjski. N a z w y p o lsk ie m o g ą się różnić od n a z w w o b u ty c h ję z y k a c h , ale w p e w n y c h p rzy p ad k ach n az w y p o lsk ie i ro sy jsk ie s ą takie sam e, ale ró żn e o d fo rm y biało ru sk iej, lub (rzadziej ) odw ro tn ie - n a z w a p o lsk a n ie ró żn i się od b iało ru sk iej, ale od b ieg a o d ro sy jsk iej. D odajm y, że w n iek tó ry ch k rajach św iata funk cjo n u je k ilk a (a n a w e t k ilk an aście) ję z y k ó w oficjalnych.

P rz e c iw ie ń stw e m e g z o n im u je s t e n d o n im , o p isa n y w ty m ż e S ło w n ik u n a s tę ­ p u jąco : „

Endonim

- n a z w a o b ie k tu g e o g ra fic zn e g o w je d n y m z ję z y k ó w u ż y ­ w a n y c h n a o b sz arze , g d z ie d a n y o b ie k t się z n a jd u je ” 16. E n d o n im y p o d le g a ją stan d a ry zacji. „ E n d o n im sta n d a ry z o w a n y to en d o n im z a tw ie rd z o n y p rz e z o rgan n a z e w n ic z y ” 17. P o w y ż sz e d e fin ic je w ro b o c z y c h m a te ria ła c h O N Z p o ja w ia ją się w la ta c h 80., je d n a k n a d a l trw a ją d y sk u sje, czy s ą w y sta rc z a jąc e . P o d e jm o w a n e s ą p ró b y u śc iśle n ia w y m ie n io n y c h term in ó w , ale w y d a je się, że je ś li d e fin icja m a b y ć u n iw e rsa ln a , u ż y te c z n a d la w sz y stk ic h k ra jó w św iata, to le p sz a je s t za sz ero k a n iż za w ąsk a.

W y d aje się, że w o d n ie sie n iu do ję z y k a p o lsk ie g o eg z o n im a m i s ą co n a j­ m niej d w a ty p y nazw :

• n a z w y p o w sta łe n a g ru n c ie in n e g o ję z y k a i sp o lsz c z o n e (fo n e ty c z n ie, m o rfo ­ lo g ic z n ie lu b z n a c z en io w o , n p . Taszkent, B u c h a ra , W yspa S ło ń c a , C ieśn in a K o k o so w a ),

14 Słownik term inów., s. 27-28. 15 Ibidem, s. 28.

16 Ibidem, s. 26-27. 17 Ibidem, s. 27.

• n a z w y p o w sta łe n a g ru n c ie ję z y k a p o lsk ie g o , ale o d n o sz ą c e się do o b ie k tu p o ło ż o n e g o o b e c n ie p o z a g ra n ic a m i k raju . D o ty c z y to n ie m a łe j lic z b y m ie j­ sc o w o śc i n a d a w n y c h K re s a c h w sc h o d n ic h , g d z ie p o w s ta w a ły o sa d y z a k ła ­ d an e p rz e z lu d n o ść p o ls k ą o d X V III do X X w. T aka sa m a s y tu a c ja d o ty c z y ję z y k a n ie m ie c k ie g o i lic z n y c h o sa d i k o lo n ii n ie m ie c k ic h z a k ła d a n y c h n ie ­

g d y ś n a o b e c n y c h z ie m ia c h p o lsk ic h . To ta k ż e k ie d y ś b y ły endonim y.

T erm in y „ e g z o n im ” , „ e n d o n im ” z o sta ły o d p e w n e g o c z a su z a a k c ep to w a n e p rz e z ono m astó w , p o sz e rz a jąc zasó b te rm in o lo g ii ję z y k o z n a w c z e j, c h o c ia ż - z ję z y k o z n a w c z e g o p u n k tu w id z e n ia - p o d z ia ł n a e g z o n im y i e n d o n im y n ie m a w ię k sz e g o sensu. K a ż d a n a z w a o b ca (za p o ż y c zo n a ) m u si p o d le g a ć a d ap tacji fo n e ty czn ej, a w ię c „ró ż n i się o d n a z w y o fic ja ln e j” , n ig d y n ie je s t to ż sa m a z o ry g in ałem , n ie m a b o w ie m d w ó c h ję z y k ó w o id en ty czn ej b a z ie a rty k u lacy j- nej. C h o c ia ż n a z w ę B e rlin p isz e m y ta k sam o p o n ie m ie c k u , ja k p o p o lsk u , to in aczej w y m a w ia te n w y ra z N ie m ie c , a in aczej P olak. M o ż e się te ż zd arzy ć, że d an a n a z w a j e s t w y m a w ia n a p ra w ie id e n ty c z n ie , ale in aczej p isa n a , ja k np. sło w e ń sk ie L ju b lja n a i sło w a c k ie L ’u b l ’ana. P o d o b n ie je s t w o b sz arze m o rfo lo ­ gii. J ę z y k p o lsk i, k tó ry je s t ję z y k ie m fle k sy jn y m , a w ię c - m ó w ią c p o p u la rn ie - m a o d m ia n ę w y razó w , o b lig a to ry jn ie m u si k a ż d y rz e c z o w n ik (a n a z w a w ła sn a je s t rz e c z o w n ik iem ) z a k w a lifik o w a ć do ja k ie g o ś w z o rc a odm iany. P rz e jm u ją c z in n y c h ję z y k ó w ob ce nazw y , c h o ć b y b a rd z o p o d o b n e fo n e ty czn ie, z m ie n ia m y n ie je d n o k ro tn ie ic h c h a ra k te ry s ty k ę flek sy jn ą, np. H e lsin k i tra k tu je m y ja k o fo r­ m ę p lu ra ln ą . D e k lin u je m y n a z w y z a p o ż y c z o n e z ję z y k a an g ie lsk ie g o , k tó ry je s t ję z y k ie m p o z y c y jn y m i o d m ia n y p rz e z p rz y p a d k i n ie m a (por. p o l. B o sto n , B o ­ stonu, o B o s to n ie itd.).

W p ra c y k a rto g ra fa te p ro b le m y n ie w y stę p u ją , m u si o n b o w ie m sto so w ać n a m a p ie fo rm y p isa n e w p ie rw sz y m p rz y p a d k u (m ian o w n ik u ). S tan d a ry z a c ja n a z w g e o g ra fic z n y c h - ja k m ó w io n o w y żej - w y k ra c z a je d n a k p o z a p rz e d s ta ­ w ia n ie p isem n e . D e fin ic ja z a w a rta w S ło w n ik u n a zw u ży w a n y c h p r z y s ta n d a r y ­ z a c ji n a zw g e o g ra fic zn y c h w y ra ź n ie m ó w i o „ m a k sy m aln ej je d n o lito ś c i w p rz e d ­ s ta w ia n iu p o sz c z e g ó ln y c h n a z w n a Z ie m i” za ró w n o w p iśm ie , j a k i u stn ie. W z w ią z k u z ty m p rz y G ru p ie E k sp e rtó w ds. N a z w G e o g ra fic zn y c h (U N G E G N ) p rz y O N Z w 20 0 2 r. p o w sta ła G ru p a R o b o c z a ds. W ym ow y. W o rg a n a c h z a jm u ­ ją c y c h się sta n d a ry z a c ją w p o s z c z e g ó ln y c h k ra ja c h ró w n ie ż p o d ję to tę p ro b le ­ m a ty k ę , w p ro w a d z a ją c w y m o w ę ja k o e le m e n t sta n d a ry z a cji. J ę z y k o z n a w c y b io ­ rą c y u d z ia ł w p ra c a c h sta n d a ry z a c y jn y c h w s k a z u ją n ie ty lk o n a b ra k p re c y z ji sam e g o te rm in u

egzonim

, ale i n a p o trz e b ę w p ro w a d z e n ia d o d a tk o w y c h te rm i­ n ó w u śc iśla ją c y c h to p o ję cie, ta k ie ja k

egzograf

(eg zo n im ró ż n ią c y się p is o w ­ n ią) i

egzofon

(e g z o n im ró ż n ią c y się w y m o w ą).

W K o m isji S ta n d a ry z a c ji N a z w G e o g ra fic zn y c h p o z a G ra n ic a m i P o lsk i n ie ­ je d n o k ro tn ie d o c h o d z iło do d y sk u sji m ię d z y ję z y k o z n a w c a m i i h isto ry k a m i

C z y u jm o w a ć p ro b le m c zy sto sy n c h ro n ic z n ie (tj. w e w sp ó łc z e sn y c h g ran icach ) i p o m ija ć h isto rię , czy w rę c z p rz e c iw n ie . C z y o g ran iczy ć się do p iso w n i, czy u w z g lę d n ia ć w y m o w ę ? C zy ró ż n ic a w p iso w n i, o g ra n ic z o n a do z n a k u d ia k ry ­ ty c z n e g o , tw o rz y eg z o n im ? Te d y sk u sje s ą c h a ra k te ry sty cz n e n ie ty lk o d la ś ro ­ d o w isk a p o lsk ieg o . D o dzisiaj sp ó r o d e fin ic ję eg z o n im u ro z p a la u c z e stn ik ó w w sz y stk ic h sp o tk a ń sta n d a ry z a c y jn y c h n a fo ru m U N G E G N 18. R o z b ie ż n o ść sta ­ n o w isk w y n ik a w d u ży m sto p n iu z o d m ie n n e g o w a rsz ta tu n a u k o w e g o ró ż n y c h d y scy p lin . G e o g ra fo w ie , a z w ła sz c z a k a rto g ra fo w ie , w sw ojej p ra c y p o s łu g u ją się zazw y czaj n a z w a m i p isan y m i. T y m czasem ję z y k o z n a w c y w y ra ź n ie ro z g ra n i­ c z a ją k o d p is a n y i m ó w io n y , p rz y czy m za k o d p ry m a rn y u z n a ją ję z y k m ów iony. P o z a ty m k w e stia g ra n ic p o lity c z n y c h je s t dla ję z y k o z n a w c y w tó rn a w sto su n k u do g ra n ic ję z y k o w y c h . R ó ż n ic e u ję ć w y n ik a ją te ż z o d m ie n n y c h d o św ia d c z e ń sp o łe c z n y c h i k u ltu ro w y c h . S ą k ra je, j a k np. W ielk a B ry tan ia, w k tó ry c h w ie le re g u la c ji p ra w n y c h m a ch a ra k te r z w y c z a jo w y i n ie w y stę p u je tu p o ję c ie ję z y k a o ficjaln eg o , u ż y te w d e fin ic ji eg zo n im u . W tej sy tu a c ji w ie le n o w e g o m a te ria łu do d y sk u sji d o sta rc z y z a p e w n e p rz y g o to w y w a n a p rz e z G ru p ę R o b o c z ą ds. E g zo - n im ó w p u b lik a c ja , z a w ie ra ją c a re z o lu c je K o n fe re n c ji O N Z ty c z ą c e się egzoni- m ó w i arty k u ły 13 a u to ró w z ró ż n y c h k rajów . U w a g ę ję z y k o z n a w c y z w ra c a ją te k sty a u to ró w -lin g w istó w , np. P e e te ra P a lla z E sto n ii (S o m e lin g u istic asp ects o f d e fin in g e x o n y m s), cz y Ja rn a R au k k o z F in la n d ii (A lin g u istic c la ssific a tio n o f exo n ym s). Z p e w n o śc ia je d n a k n ie z a k o ń c z y to d y sk u sji n a d is to tą i p rz y d a tn o ­ ś c ią te rm in u „ e g z o n im ” .

W ie lo k ro tn ie p rz y w o ły w a n y tu S ło w n ik te rm in ó w z a w ie ra je s z c z e je d n o p o ­ ję c ie , k tó re b liż sz e je s t m e to d o lo g ii ję z y k o z n a w c z e j. To „ n a z w a tra d y c y jn a ” ,

d e fin io w a n a ja k o „ e g z o n im sto su n k o w o sz ero k o u ż y w a n y w ja k ie jś w sp ó ln o c ie ję z y k o w e j i zw y k le u g ru n to w a n y w tra d y c ji i k u ltu rz e . P rzy k ład y : A le k sa n d ria dla arab. A l-Isk a n d a riy y a h , P e k in dla chiń. B e ijin g ”19. D la ję z y k a p o lsk ie g o o zn a c z a to n a z w y sp o lszczo n e.

4. Nazwy rodzime i nazwy obce. Zapożyczenia

D o ty c h c z a s w lite ra tu rz e o n o m a sty c z n e j, o p isu jącej n a z e w n ic tw o zaró w n o p o z a g ra n ic a m i k raju , ja k i w e w n ą trz , u ż y w a n o te rm in ó w : n a z w y ro d z im e , n a ­ zw y obce. O c z y w iśc ie pary:

nazwa rodzima : nazwa obca

o ra z

endonim :

18 Ostatnio na sesji w Wiedniu na przełomie marca i kwietnia przewodniczący Grupy Robo­ czej ds. Terminologii ostro skrytykował propozycje zmian w definicji egzonimu, zaproponowane przez ekspertów z Grupy Roboczej ds. Egzonimów, por. N. Kadmon: Exonyms, Endonyms and Traditional Names. „Working Paper” No. 5.

egzonim

n ie s ą to ż sa m e p o ję c io w o .

Nazwa rodzima

, w n a sz y m p rz y p a d k u p o l­ ska, tj. p o w sta ła n a g ru n c ie ję z y k a p o lsk ie g o , m o ż e o d n o sić się do o b iek tu z a ró w n o w o b e c n y c h g ra n ic a c h k raju , ja k i p o z a n im , np. n a U k ra in ie , w B ra z y ­ lii c z y S tan a ch Z je d n o c z o n y c h . Z n a m y ta k ie p rzy k ład y , c h o ć b y liczn e n a cały m św iecie W arszaw y. Z a o c e a n e m w p ro w a d z a li j e p o ls c y em ig ra n ci. Z a n a sz y m i b e z p o śre d n im i g ra n ic a m i n a z w y ję z y k o w o p o lsk ie sp o ty k a m y w sz ę d z ie tam , g d z ie w p rz e sz ło śc i istn iało zw arte p o lsk ie o sad n ictw o : n a L itw ie, B iało ru si, U k ra in ie , S ło w acji i w C z ech ach . D aw n e p o lsk ie o sa d n ictw o d o tarło ró w n ie ż do R u m u n ii i n a W ęgry. O so b n y m p rz y p a d k ie m je s t p o lsk ie n a z e w n ic tw o re jo n ó w a rk ty czn y ch , n a d a n e p rz e z p o lsk ic h p ra c o w n ik ó w stacji n au k o w y ch .

Z k o le i

nazwa obca

to n a z w a p o w sta ła n a g ru n c ie in n eg o ję z y k a , ale p o ­ w sz e c h n ie u ż y w a n a w p o lsz c z y ź n ie . M o że to b y ć np. n a z w a o b ce g o k ra ju lub m ia sta (np. D a n ia , P a ry ż), ale m o ż e to b y ć ta k ż e n a z w a o b ie k tu leż ą c eg o w P o l­ sce. W iele ta k ic h n a z w z n a le ź ć m o ż n a n a o b rz e ż a ch n a sz e g o k raju : n a P o m o rzu , M a z u rach , w B ie sz c z a d ac h itp. W p rz e sz ło śc i zie m ie te z a m ie sz k iw a ła lu d n o ść o in n ej, n iż p o lsk a , p rz y n a le ż n o śc i e tn ic zn ej, p o z o sta w ia ją c śla d sw ojej b y tn o śc i w n aze w n ic tw ie. Z e w z g lę d u n a stare i lic z n e fale o sa d n ic z e z N ie m ie c n a jw ię ­ cej ta k ic h o b c y c h ję z y k o w o n a z w m a e ty m o lo g ię n ie m ie c k ą , np. C zorsztyn, M e lsztyn , O lsztyn, W ałbrzych, M a lb o rk, S zym b a rk, G runw ald, R y ch w a łd , G ry­ bów, Ł a ń cu t. W ie le je s t te ż n a z w o k o rz e n ia c h p ru sk ic h i ja ć w ie s k ic h (n a p ó ł­ n o c n y m w sc h o d z ie P o lsk i), z a c h o w a n y c h g łó w n ie w n a z w a c h je z io r i pó źn iej p rz e n ie sio n y c h n a n a z w y m ie jsc o w o śc i, np. Wadąg, G ielba, D e jn a , P regoła, M a m ry . W z d łu ż g ra n ic y w sc h o d n ie j sp o ty k a m y n a z w y o c e c h a ch ję z y k o w y c h w sc h o d n io sło w ia ń sk ic h : b ia ło ru sk ic h lu b u k ra iń sk ic h , np. B erezka, D o ro h u sk, D ubów , H ru b ieszó w , H o ro d ło , S iem ia ty cze. N a p o łu d n io w y m w sc h o d z ie P o lsk i tra f ia ją się n a z w y o e ty m o lo g ii ru m u ń sk ie j, w z w ią z k u z d a w n ą k o lo n iz a c ją „w o ło sk ą ” , np. K ryn ica , M a g u ra , M ła ka , P rzysło p , Isto k, S trą żysk a . N ie lic z n e s ą n a z w y sło w a ck ie (Słanica, M u tn ik, B ra n ic a ). O b ce n a z w y z o sta ły p rz e z p o l­ sk ic h u ż y tk o w n ik ó w z m ie n io n e fo n e ty cz n ie i m o rfo lo g ic z n ie , ab y d o sto so w a ć j e do n o rm ję z y k a p o lsk ieg o .

N a z w y o b ce s ą m a so w o u ż y w a n e w śro d o w isk a c h p o lsk iej em ig racji. Ś lady p o lsk ie s ą do dziś czy teln e n a S yberii, g d z ie ż y ją p o to m k o w ie zesłań có w , a tak że w in n y c h k ra ja c h E uropy, do k tó ry c h P o la c y tra fia li n ie ta k m a so w o , np. n a Ł o tw ie c z y w E sto n ii. L iczn e g ru p y p o lsk ie j lu d n o śc i sp o ty k a m y do dziś w e F ran cji, A n g lii, w e W ło sz e c h i N ie m c z e c h . Z resztą, tru d n o zn a le ź ć m ie jsc e n a ziem i, g d z ie n ie ż y lib y n a si rodacy. W sw o im ję z y k u a d a p tu ją o n i ob ce nazw y, tzn. p o w sta łe n a g ru n c ie ję z y k ó w lo k aln y ch . N ie w z b o g a c a to je d n a k n a og ó ł p o lsz c z y z n y o g ó ln ej, p o n ie w a ż z a się g ta k ic h ad a p ta c ji je s t o g ra n ic z o n y do danej w sp ó ln o ty k o m u n ik a ty w n e j. Z d a rz a się co p ra w d a , że d z ię k i d z ie ło m lite ra c k im tra f ia ją o ne do ję z y k a o g ó ln eg o , np. d z ięk i p o p u larn e j dziś tw ó rc z o śc i Ja n u sz a G ło w ack ieg o o śro d o w isk u a m e ry k ań sk ie j em ig ra c ji p o w o je n n e j. N a z e w n ic tw o

g e o g ra fic z n e św ia ta w ięcej n iż śro d o w isk o m e m ig ra c y jn y m z a w d z ię c z a w y s ił­ k o w i p o lsk ic h g e o g ra fó w i k a rto g ra fó w , k tó rz y o d X V I w. p rz y b liż a li św iat p o lsk ie m u c z y te ln ik o w i. P o d sta w o w e p o d rę c z n ik i i te rm in o lo g ia p o w sta w a ły w k o ń c u X V III w. w z w ią z k u z d z ia ła ln o śc ią K o m isji E d u k a c ji N a ro d o w e j. Po o k resie z a b o ró w p ra c e w z n o w io n o w P o lsc e m ię d z y w o je n n e j, a n a z w isk o i atlas E u g e n iu sz a R o m e ra z n a n e s ą k a ż d e m u w y k sz ta łc o n e m u P o lak o w i. P o lsc y g e o ­ g ra fo w ie i k a rto g ra fo w ie k o rz y sta li z d o ro b k u n a u k i fran cu sk iej, n ie m ie c k ie j, a n g ielsk iej, ro sy jsk ie j, ad a p tu ją c n a z w y z ty c h ję z y k ó w do ję z y k a p o lsk ieg o , to te ż ś la d y ty c h w p ły w ó w do d z iś w id a ć w n a z e w n ic tw ie g e o g ra fic z n y m , z w ła sz c z a k ra jó w b ard z iej o d leg ły ch .

P o d z ia ł n a n a z w y ro d z im e i n a z w y ob ce z p u n k tu w id z e n ia ję z y k o z n a w c y e ty m o lo g a o p a rty je s t n a k ry te riu m ję z y k o w y m . D e c y d u je p o c h o d z e n ie nazw y, je j rd z e ń , p rz y ro stk i i z n aczen ie. C e c h y te s ą im m a n e n tn e d la d an eg o w y ra z u i n ie z m ie n ia ją się w ra z z p rz y n a le ż n o ś c ią te ry to ria ln ą danej nazw y. O czy w iście m o ż liw e s ą ró ż n e in te rp re ta c je d la k o n k re tn e j nazw y, o d m ie n n y p o d z ia ł n a część rd z e n n ą i p rz y ro stk o w ą itp. - d o ty c z y to je d n a k o g ran iczo n ej lic z b y przy k ład ó w . O b o k te rm in u

nazwa obca

lin g w iśc i m a ją te rm in

zapożyczenie

. C h o ć w p ra k ty ­ ce za k re s m a te ria łu m o ż e b y ć ta k i sam , in n e j e s t je d n a k sp o jrz e n ie n a m ateriał. P rz y z a p o ż y c z e n ia c h w a z n e je s t n ie ty le p o c h o d z e n ie nazw y, co m e c h a n iz m y a d ap tacy jn e, k tó re u m o ż liw ia ją w łą c z e n ie o b ceg o e le m e n tu w ro d z im y sy stem ję z y k o w y . W E n c y k lo p e d ii ję z y k o z n a w s tw a o g ó ln eg o czy tam y : „ Z a p o ż y c ze n ie ję z y k o w e [to] ele m e n t p rz e ję ty z o b ceg o ję z y k a . N a jc z ę śc iej je s t n im w y raz, rza d zie j p re fik s lu b su fik s” 20.

W d o ty ch cz aso w e j lite ra tu rz e ję z y k o z n a w c z e j je s t w ie le o p raco w ań , k tó re n a o b a te sp o so b y u jm u ją m a te ria ł b ad aw czy , tj. a n a liz u ją za ró w n o p o c h o d z e n ie nazw , ja k te ż sp o so b y ic h ad a p ta c ji w p o lsz c z y ź n ie . W y b ó r ty c h o p raco w ań , p o św ię c o n y c h z a g a d n ie n io m o g ó ln y m , o b sz a ro m p o g ra n ic z n y m lu b te re n o m p o z a o b ecn y m i g ra n ic a m i P o lsk i p o d a ję n a k o ń c u a rtykułu.

6. Polskie nazwy poza granicami Polski. Egzonimy historyczne

W sk a z a ła m w y żej, że p o d z ia ł n a n a z w y ro d z im e i ob ce (za p o ż y c ze n ia ) o p ie ­ ra się n a k ry te riu m ję z y k o w y m i m a ch a ra k te r stały. P o d z ia ł n a e n d o n im y i egzo- n im y p o s łu g u je się n a to m ia st k ry te riu m e k stra lin g w isty c z n y m , o p a rty m n a o k re ­ ślonej czaso w o sy tu a c ji p o lity c z n e j. N ie z n a c z y to je d n a k , że j e s t d la o n o m a sty n a rz ę d z ie m n ie w y g o d n y m lu b w rę c z n ie p o trz e b n y m . R ó w n ie ż in n e te rm in y w y ­ p ra c o w a n e w to k u p ro c e su sta n d a ry z a cji w a rte s ą w p ro w a d z e n ia do te rm in o lo g ii

20 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Pod red. K. Polańskiego. Wrocław - Warszawa - Kraków 1995, s. 616.

o n o m a sty c z n e j, j a k np.

alonim

i

egzonim historyczny

. A lo n im to „ k a ż d a z nazw , o d n o sz ą c a się do te g o sam eg o o b ie k tu ” 21, np. S lę ża / / S o b ó tk a . W d o ­ ty c h c z a so w e j p ra k ty c e o n o m a śc i p o słu g iw a li się o k re śle n ie m „ n a z w a o b o c z n a ” . A lo n im y m o g ą p o c h o d z ić z te g o sam eg o ję z y k a (ja k w p o d a n y m p rzy k ła d z ie ) lu b z ró ż n y c h ję z y k ó w , w s p ó łw y stę p u ją c y c h n a d a n y m tere n ie , m o g ą te ż d o ty ­ czy ć n a z w z ró ż n y c h o kresów , np. B iza n c ju m , K o n sta n ty n o p o l, S ta m b u ł. D w ie p ie rw sz e n a z w y - B iza n cju m , K o n sta n ty n o p o l to z a ra z em eg z o n im y h isto ry c z n e , czyli eg z o n im y u ż y w a n e n ie g d y ś, a dziś sto so w a n e ty lk o w o d n ie sie n iu do p rz e ­ szło ści, ja k np. K ró lew iec , dziś K a lin in g ra d .

W sta n d a ry z o w a n y c h e g z o n im a c h u d e rz a ją c y je s t b ra k p ro p o rc ji m ię d z y w ie lk ą lic z b ą eg z o n im ó w w p e w n y c h k ra ja c h i re sz c ie św iata. W y n ik a to o c z y ­ w iśc ie z naszej h isto rii - z te g o , że w p rz e sz ło śc i zn a c z n e o b sz a ry np. dzisiejszej L itw y, B ia ło ru si i U k ra in y tw o rz y ły w ra z z rd z e n n ą P o ls k ą w sp ó ln e p ań stw o . B y ły to w ię c w ó w c z a s en donim y, p o sia d a ją c e sw o je ję z y k o w e alo n im y w in ­ n y c h m ie jsc o w y c h ję z y k a c h : lite w sk im , b ia ło ru sk im i u k ra iń sk im . C zęść d a w ­ n y c h n a z w z o sta ła je d n a k ca łk o w ic ie z m ie n io n a n a sk u te k z m ia n p o lity c z n o - u stro j o w ych. W ta k ic h p rz y p a d k a c h w a rto p o d a ć p o p rz e d n ią n a z w ę (eg zo n im h isto ry c z n y ) dla id e n ty fik a c ji o b iek tu , ch o ciaż je j u ż y c ie ja k o n a z w y sta n d a ry z o ­ w an ej m o ż e się o d n o sić ty lk o do p rz e sz ło śc i, por. np. S tanisław ów , dziś: Iw a n o - F ra n ko w sk. W p u n k c ie d ru g im w sk a z a ła m p u b lik a c je , z a w ie ra jąc e liczn e p o l­ sk ie e g z o n im y p o z a g ra n ic a m i P o lsk i. T u d o d am , że w a ż n e d la p o lsk iej k u ltu ry n a z w y o b ie k tó w z te re n ó w d aw nej R zec z y p o sp o lite j z n a jd u ją się w P o lsk ic h n a zw a c h g e o g ra fic zn y c h ś w ia ta 22 w ro zd z iale: N a z w y szczeg ó ln e. A. E u ro p a - c zę ść w s c h o d n ia ”. S ą to: n a B ia ło ru si - T w ierdza B rzesk a , G óra Z a m ko w a , n a U k ra in ie - K leparów , K ulparków , C m e n ta rz Ł yc za k o w sk i, Ł ycza kó w , W zgórza W uleckie, W ysoki Z a m ek, Z a m a rstyn ó w , Z im n a Woda, n a L itw ie - G óra K rzyży, C m e n ta rz na R o ssie, T rzykrzyska G óra, G óra Ł ysa , G óra Z a m ko w a .

P o lsk ie eg z o n im y h isto ry c z n e w g ra n ic a c h daw nej P o lsk i w y s tę p u ją d ziś - p o z a U k ra in ą , B ia ło ru s ią i L itw ą - w p ew n ej lic z b ie p rz y k ła d ó w ta k ż e n a Ł o ­ tw ie , w C z e c h a c h (Ś lą sk C ieszy ń sk i), p ó łn o cn ej S ło w acji (S p isz). K ró tk a i b a r­ dzo d aw n a o b e c n o ść P o la k ó w n a Ł u ż y c a c h n ie z a o w o c o w a ła u tw a lo n y m i w p o l- szcz y ź n ie e g z o n im a m i. O b ecn ie w K o m isji S tan d a ry z a c ji N a z w G e o g ra fic zn y c h p o z a G ra n ic a m i P o lsk i re a liz o w a n y j e s t p ro g ra m z b ie ra n ia i o p ra c o w y w a n ia p o ls k ic h eg z o n im ó w h isto ry c z n y c h (g łó w n ie w e d łu g sta n u z k o ń c a X V III w.). P ro g ra m e m ty m k ie ru ją p rof. S ta n isła w A le x a n d ro w ic z (h isto ry k ) i p ro f. E w a W o ln ic z -P a w ło w sk a (ję z y k o zn aw ca). P o d s ta w ą s ą m a p y z te g o o k resu , lu strac je królew szczyzn, opisy parafii itp. C o do istniejących opracow ań szczegółow ych zob. literatura p. 5 w yżej. Jednym z najw ażniejszych p roblem ów do ro z strz y g n ię c ia s ą

21 Słownik terminów..., s. 12.

d zisie jsz e z a sa d y u ż y w a n ia h isto ry c z n y c h p o lsk ic h fo rm dla o b ie k tó w g e o g ra ­ fic z n y c h p o z a k rajem . W c h o d z i tu b o w ie m w g rę z n a c z n a lic z b a al o n i m ów i k o n ie c z n o ść sta n d a ry z a cji n a z w istn ie ją c y c h ty lk o w p rz eszło ści.

7. Reguły adaptacji nazw obcych

Isto tn y m p ro b le m e m b a d a w c z y m s ą re g u ły ad a p ta c ji n a z w o b cy ch : u k ra iń ­ skich, b ia ło ru sk ic h , n ie m ie c k ic h itd. N a le ż y za u w a ż y ć, że re g u ły te z m ie n ia ły się w c iąg u w ieków . N ie g d y ś sp o n ta n ic z n ie i m a so w o p o lo n iz o w a n o n a z w y obce, dziś n a o g ó ł sta ra m y się w m ia rę w ie rn ie im ito w a ć fo rm y o ry g in aln e. W u ję c iu n o rm a ty w n y m m o ż n a w y ró ż n ić trz y sto p n ie p rz y sw o je n ia n a z w obcych:

1) cytat, tj. w m ia rę w iern a w y m o w a i g rafia zb liżo n a do w y m o w y i grafii w ję z y k u oryginału. Ten stopień adaptacji ty p o w y je s t dla w ą sk ich środow isk specjalisty czn y ch , np. slaw iści sta ra ją się ta k u ży w ać n a z w g eo g raficzn y ch z ob­ szaru S łow iańszczyzny. C ytat d o ty czy te ż m o rfo lo g ii, np. k o ń có w ek w odm ianie;

2) a d a p ta c ja do p o d sta w o w e g o z a so b u p o lsk ic h g ło se k i liter, z p o m in ię c ie m np. w p iśm ie z n a k ó w d ia k ry ty c z n y c h , ale z a c h o w a n ie m ty p o w y c h ce c h fo n e ­ ty c z n y c h , ja k . np. p e łn o g ło s, p rz e jśc ie g w h, p rz e jśc ie ą w u o raz ę w ’a w ję z y k u u k raiń sk im ;

3) c a łk o w ita a d a p ta c ja do p o lsk ie g o sy ste m u ję z y k o w e g o , łą c z n ie z tłu m a ­ czen iem z n a c z en ia lek sy k aln e g o .

P ro b le m e m ję z y k o w y m p rz y p ra c a c h sta n d a ry z a c y jn y c h je s t ta k ż e w y b ó r sp o so b u tra n slite ra c ji n a z w o b cy ch . O ile z a sa d y tra n sk ry p c ji s ą w k a ż d y m k ra ju sp ra w ą w ew n ę trz n ą , w y n ik a ją z tra d y c ji i p rz e p isó w o rto g ra fic z n y ch , o ty le re g u ła m i tra n slite ra c ji in te re s u ją się m ię d z y n a ro d o w e o rg an izacje sta n d a ry z a c y j­ n e (IS O ). N ie w ą tp liw ie je d n a k n ie da się w sz y stk ie g o u je d n o licić. In n e sy stem y n a le ż y p rz y jm o w a ć dla lite ra tu ry sp e c ja listy c z n ej, n a u k o w e j, in n e dla p o trze b b ib lio g ra fii (szerzej - in fo rm a c ji n a u k o w e j), in n e w re sz c ie dla śro d k ó w m a s o ­ w e g o p rz e k a z u , w sz k o ła c h itp. S w o ją s p e c y fik ę m a lite ra tu ra p ięk n a, c zerp iąca z ró ż n y c h w a rstw ję z y k a . T ablice tra n slite ra c ji i tra n sk ry p c ji z a lfa b e tó w cy ry lic- k ic h z a w ie ra S ło w n ik o rto g ra fic zn y P W N , is tn ie ją ró w n ie ż m ię d z y n a ro d o w e n o r­ m y IS O , p re c y z y jn e i p rz y d a tn e w in fo rm a c ji n a u k o w e j, ale tru d n e do z a sto so ­ w a n ia n a m ap a c h , z e w z g lę d u n a ro z b u d o w a n y sy ste m z n a k ó w d iak ry ty czn y ch . D la p o trz e b sta n d a ry z a cji w n a sz y m k ra ju p rz y ję to n a ro d o w e sy ste m y tra n s lite ­ ra cji, z g ło sz o n e p rz e z p o sz c z e g ó ln e k ra je do O N Z . D la ję z y k a b ia ło ru sk ie g o i ro sy jsk ie g o n ie w ie le się o ne ró ż n ią o d p o d a n y c h w S ło w n ik u o rto g ra fic zn y m , n a to m ia st n a ro d o w a tra n slite ra c ja u k ra iń sk a n a w ią z u je do p iso w n i an g ielsk iej, por. np. p o l. C h a rk ó w - ukr. K harkiv, pol. H a lic z - ukr. H a ly c h , p o l. Ż y to m ie rz - ukr. Z h y to m y r. T a k ą p iso w n ię sp o ty k a m y n a U k ra in ie n a ta b lic a c h d ro g o w y ch , w ro z k ła d a c h ja z d y , m ię d z y n a ro d o w y c h m a p a c h sa m o c h o d o w y c h itp.

Literatura

Biolik M.: Pogranicze północno-wschodnie. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa - Kraków, s. 427-452.

Bobek W.: Z historii ruskich nazw geograficznych w języku polskim. „Język Polski”. R. X, 1925, nr 6, s. 178-181.

Brückner A.: Wpływy języków obcych na polski. [W:] Encyklopedia PAU. T. 2. Dział 3. Cz. 1: Język polski i jego historia. Kraków 1915, s. 100-253.

Czopek B.: Nazwy miejscowe dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach dzisiejszego pań­ stwa polskiego). Wrocław 1988.

Czopek-Kopciuch B.: Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim. Kraków 1995. Decyk W.: Adaptacja morfologiczna wschodniosłowiańskich nazw geograficznych w polszczyź-

nie XVI i XVII wieku. [W:] Studia z historii języka polskiego. Red. W. Kupiszewski. Warsza­ wa 1994, s. 20-49.

Decyk-Zięba W.: Nazewnictwo wschodniosłowiańskie w języku polskim XV I i początku XVII wieku. Warszawa 2004.

Duma J.: Pogranicze zachodnie. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska­ -Feleszko. Warszawa - Kraków 2005, s. 401-426.

Janovic J.: Zmiany białoruskich nazw miejscowych Białostocczyzny w dwudziestowiecznej pol­ skiej konwencji ich zapisu. „Onomastica”. R. XXXIV, 1989, s. 5-47.

Kondratiuk M.: Elementy bałtyckie w toponimii i mikrotoponimii regionu białostockiego. Wro­ cław 1985.

Kuraszkiewicz W.: Nazwa rzeki Prypeć. „Slavia Orientalis”. R. III, 1968, s. 339-342.

Makarski W.: Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV. Studium językowo-etniczne. Lu­ blin 1996.

Mańczak W.: O zasięgach typów polskich nazw miejscowych w XVI wieku (oprócz Śląska i Pomorza). „Język Polski”. R. XXV, 1955, s. 28-32.

Moszyńska D.: Morfologia zapożyczeń łacińskich i greckich w staropolszczyźnie. Wrocław 1976. Otrębski J.: Slawizacja litewskich nazw wodnych i miejscowych. [W:] Z polskich studiów slawi­

stycznych. Seria 2: Językoznawstwo. Warszawa 1963, s. 267-286.

Pluskota T.: Nazwy miejscowe ziem ruskich Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. Toponimia Ukrainy i pogranicza ukraińskiego. Bydgoszcz 1998.

Pluskota T.: Polonizacja nazw miejscowych ziem ruskich Rzeczypospolitej odXVI do XVIII wieku (w źródłach polskich). [W:] Kontakty językowe polszczyzny na pograniczu wschodnim. Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Riegerowi. Pod red. E. Wolnicz-Pawłowskiej i W. Szu- lowskiej, Warszawa 2000, s. 179-187.

Rieger J.: Nazwy wodne dorzecza Sanu. Wrocław 1969.

Rieger J.: Niektóre problemy toponimii Ukrainy w XVI wieku. „Onomastica”. R. XXXIX, 1994, s. 117-129.

Rospond S.: Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych. Wrocław 1957.

Rospond S.: Stratygrafia toponimiczna. [W:] Z polskich studiów slawistycznych. Seria 1. War­ szawa 1958, s. 158-186.

Rospond S.: Stratygrafia słowiańskich nazw miejscowych. Wrocław 1976. Rozwadowski J.: Studia nad nazwami wód słowiańskich. Kraków 1948.

Rzepka W. R., Walczak B.: Z historii adaptacji obcych nazw geograficznych XVI i XVII wieku (Uwagi o rodzaju i liczbie). [W:] Warsztat współczesnego onomasty. Materiały z III Ogólno­ polskiej Konferencji Onomastycznej. Kielce 1983, s. 153-162.

Sosnowski J.: Toponimia rosyjska XVI wieku. Nazwy wsi. Łódź 2002 Stieber Z.: Toponomastyka Łemkowszczyzny. Cz. I-II. Łódź 1948-49.

Stieber Z.: „Koługa", „Serpochow", „Astorokań", „Rezań" i „Uglecz". „Onomastica”. R. XXIII, 1978, s. 63-66.

Walczak B.: Współczesne tendencje w zakresie adaptacji obcych nazw własnych w języku pol­ skim. „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego”, Prace Języ­ koznawcze, 10, Gdańsk 1984, s. 45-50.

Wolnicz-Pawłowska E.: Pogranicze południowe. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa - Kraków, s. 467-480.

Wolnicz-Pawłowska E.: Pogranicze wschodnie. [W:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa - Kraków 2005, s. 453-466.

Wpływy obce w nazewnictwie Polski. Red. M. Kamińska. „Folia linguistica” 27. Łódź 1993. Zierhoffer K., Zierhofferowa Z.: Nazwy zachodnioeuropejskie w języku polskim a związki Polski

z kulturą Europy. Poznań 2000.

Summary

The elaboration tackles the most important linguistic problems concerning the issue of stan­ dardizing geographical names beyond Polish borders. The article calls to mind the basic defini­ tions of terms used during standardization (standardization of geographical names, national and international standardization, exonym, endonym, allonym etc.) and enumerates basic publications containing standardized worldwide geographical names. It also points to differences between the standardized and onomastic terminology, by focusing on terms such as: native name, foreign name and borrowing. The author enumerates elaborations containing geographical names coming from around the world. A new research program concerning historical exonyms has been mentioned, and normative rules applying to the adaptation of foreign names and their transcription and transliteration have been highlighted.