Andrzej Kajetan Wróblewski
"Science Citation Index A.D. 1758"
Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 2, 61-74
TOM II
PO LSK A A K A D E M IA U M IEJĘTN O ŚCI
P R A C E KOMISJI HISTORII N A U K I 2000
Andrzej Kajetan WRÓBLEWSKI
„SCIENCE CITATION INDEX A.D. 1758"*
W sp ó łcz e sn a m o d a na o ce n ia n ie ja k o ści p ra c n a u k o w y ch na p o d sta w ie licz b y ich c y to w a ń p rze z in n y ch au to ró w w y w o łu je cz ę ste i z a cię te d y sk u sje na te m a t p rz y d a tn o ści tej m eto d y . K ry ty cy z w ra ca ją u w a g ę na to, że d u ża liczb a c y to w a ń m o ż e w y n ik a ć z ch w ilo w e g o p rz y p ły w u p o p u la rn o ści a u to ra , c z a se m w rę c z z p o p e łn io n e g o p rz e z e ń b łę d u (tak b y ło np. n ie d a w n o z „ o d k ry c ie m " z im n e j fu z ji), p o d cz a s gd y rz e cz y w istą w a rto ść w y n ik ó w b a d a ń m o ż n a w ła ś c i w ie o c e n ia ć ty lk o z o d p o w ie d n io d u żej p e rsp e k ty w y cz a so w e j.
P ra c ę n in ie jsz ą m o żn a tra k to w a ć ja k o p rz y cz y n e k d o tej d y sk u sji.
M a ją c d o stęp do o sie m n a sto w ie cz n y ch d zieł fiz y cz n y ch , p o sta n o w iłe m s p ra w d z ić , ja k w y g lą d a ło w ted y cy to w a n ie in n y ch a u to ró w . T a k się z ło ż y ło , że w śró d ty c h k sią ż e k m ia łe m p ięć, k tó ry ch p u b lik a cja n a stą p iła w la ta c h 1 7 5 6 i 17 5 8 . P rz e stu d io w a n e k siążk i to (il. 1):
B erth o ld H a u se r — E lem en ta p h ilosop h iae. T om u s IV : P h y sica g en era lis, 924 stro n y , W ied e ń 1758.
A n d re a s Ja sz lin sk y — In stitu tion es p h y sica e p ars p rim a, seu p h y sica g en era lis, 472 stro n y , T rn a v a 1756.
M ich a e l K lau s — N atu ralis p h ilo so p h ia e seu p h y sica e tractatio p rior, com p lex a
g en erałem d e corp oribu s d o ctrin a m , 769 stro n , W ied e ń 17 5 6 .
M ich a e l K lau s — N atu ralis p h ilo so p h ia e seu p h y sica e tractatio a ltera, com p lex a
sp ecialem d e corp oris d octrin am , 224 stro n y , W ie d e ń 1756.
C a s p a r S a n g e r — In s titu tio n e s p h ilo so p h ia e. P ars III: P h y sica sp e c ia lis, 4 0 8 stro n , P rah a 1758.
W e d łu g sło w n ik a b io g ra ficz n e g o P o g g e n d o rfa a u to rz y ty ch d zieł b yli p ro fe so ra m i u n iw e rsy te tó w : B erth o ld H a u se r (1 7 1 3 -1 7 6 2 ) — m a te m a ty k i w D illin - g e n , A n d re a s Ja sz lin sk y (1 7 1 5 —?) — fizyki w T rn a v ie , M ich a e l K la u s (1 7 1 9 -1 7 9 2 ) — fiz y k i w W ied n iu , a p o tem tak że w T rn a v ie , K o sz y ca ch , G y ó r i B u d a p e sz cie , C a s p a r S a n g e r (1 7 2 1 -1 7 8 1 ) — fizyki w P rad ze. W sz y scy b y li je z u ita m i.
’ Referat został odczytany na zebraniu naukowym Komisji Historii Nauki PAU w dniu 20 października 1999 r.
62 ANDRZEJ KAJETAN W RÓBLEW SKI II . 1. S tr on y ty tu ło w e k si ąż ek M ic h ael a K la u sa i Bertho lda H a u se ra
,Science Citation Index A. D. 1758" 63 II . 2. P rz y k ła d ow a st ro n a z ks iąż k i Be rth o ld a H au se ra P hy si ca g en er al is
64 ANDRZEJ KAJETAN W RÓBLEW SKI . 3. P rz y k ła d ow a st ro n a z ks iążk i A nd re asa Ja sz lin sk y 'e g o P hy si cn g en er al is
„Science Citation Index A. D. 1758" 65 II . 4. P rz y k ła d o w a str on a z k sią ż k i Mi chaela K la u sa P hy sic a e trac tat io p ri o r
66 ANDRZEJ KAJETAN WRÓBLEWSKI II . 5. P rz y k ła d ow a st ro n a z k sią żk i C asp ara S an g er a P hy si ca sp ec ia li s
„Science Citation Index A. D. 1758" 67 O k a z a ło się, że w d z ie ła ch tych z n a jd u je się b a rd z o d u ż o c y to w a ń p ra c in n y ch a u to ró w (ił. 2 -5 ) i to w stylu w z a sa d z ie n ie o d b ie g a ją c y m od o b e cn e g o (tzn. c y to w a n ia o b e jm u ją n a z w isk o a u to ra , tytu ł p ra cy i o d p o w ie d n ią jej c z ę ść lub stro n ę , e w e n tu a ln ie ro k p u b lik a c ji, co d o ty c z y ło p rz e w a ż n ie p u b lik a c ji w cz a so p ism a ch ).
W y n ik i tej k w e re n d y o k a z a ły się cie k a w e i w ręcz z a sk a k u ją ce . Z e b ra łe m łą cz n ie p o n ad 1 9 0 0 cy to w a ń p rac 300 au to ró w . Z ło ż y ły się on e na sw o isty „ In d e k s c y to w a ń A .D . 1 7 5 8 ", k tó ry p rz e d sta w ia m n iżej. Z e w z g lę d u na b a z ę d an y ch o g ra n icz o n ą do p ięciu k sią ż e k ten „ In d e k s c y to w a ń " różni się od w s p ó ł cz e sn y ch ty m , że n o to w a łe m o d d z ie ln ie w sz y stk ie cy to w a n ia d a n e g o a u to ra (n a w et tej sa m e j p racy ) na ró ż n y ch stro n a ch p rz e g lą d a n y ch d zieł.
W y n ik i b y ły b y z a p e w n e p e łn ie jsz e , g d y b y u d a ło m i się d o trz e ć d o p aru in n y ch d zieł fiz y cz n y ch w y d a n y ch w ty ch la ta ch (B lasiu s H e n n e r — C on atu s
p h y sico -ex p erim en ta les d e corp oru m a ffection ib u s tum g en era lib u s tum sp ecialibu s. P ars p rim a: D e a ttrib u tis corp oru m g en eralib u s. P ars se cim d a : D e a ttrib u tib u s corp oru m sp ecia lib u s, W iirz b u rg 1756; C h ristia n G o ttlie b K ra tz e n ste in — S y stem a p h y sica e e ip e r im e n t a lis , K o p e n h a g a 1758; Jo se p h M a n g o ld — P h ilo so p h ia ra tio n a lis et ex p erim en talis. T om u s II: P hysicam g en erałem com p lecten s. T om u s III: P h y sicam p a rti- cu larem co m p lecten s, In g o lsta d t 1 756). W a rto m ieć na u w a d z e, że w o w y ch
cz a sa c h licz e b n o ść śro d o w isk a n a u k o w e g o była n iew ie lk a : cz y n n y c h u c z o n y ch , a w ięc p o te n cja ln y ch a u to ró w b y ło z a p e w n e o k o ło stu lub m niej.
P a m ię ta jm y , że o sie m n a sto w ie cz n a fizy k a — zw a n a też filo z o fią n a tu ra ln ą — b y ła n ad al fiz y k ą w z a k re sie n a d a n y m jej p rz e z A ry sto te le sa , to z n a c z y o b e j m o w a ła całą n a u k ę o p rz y ro d z ie i poza fizy k ą w d z isie jsz y m z n a cz e n iu z a w ie rała a stro n o m ię , z o o lo g ię , b o ta n ik ę , g e o lo g ię i c z ę ść ch em ii.
W X V III w iek u z a cz ę to d z ie lić fizy k ę na fiz y k ę o g ó ln ą (p h y sica g en era liś) i fiz y k ę sp e cja ln ą lu b sz cz eg ó ln ą (p h y sica sp ecialis, p h y sica p articu laris). T a p ie r w sza o b e jm o w a ła w ła ściw o ści w sz y stk ich ciał: ro z cią g ło ść, n ie p rz e n ik a ln o ść , ru c h liw o ść, b e z w ła d n o ść, g ra w ita cję , n a to m ia st ta d ru g a — z ja w isk a i w ła ściw o ści ró ż n ią ce cia ła od sie b ie , a w ięc e le k try z a cję , m a g n e ty z m , tw a rd o ść, p rz e z ro c z y sto ść itp .; tu z a licz a n o tak że z a g a d n ie n ia ch e m ii i p rz y ro d o z n a w stw a . F iz y k a o g ó ln a o b e jm o w a ła w z a sa d z ie m e ch a n ik ę N e w to n a i w sz y stk o to, co b y ło n a stę p stw e m i ro z w in ię cie m idei z a w a rty ch w je g o P rin cip iach . W d ru g iej p o ło w ie X V III w iek u ch e m ia , z o o lo g ia , b o ta n ik a i m in e ra lo g ia n a jcz ę ście j b y w a ły ju ż tra k to w a n e o d rę b n ie i fizy k a sz cz eg ó ln a o b e jm o w a ła z ja w isk a cie p ln e , św ie tln e , e le k try cz n e i m a g n e ty cz n e . N ie z n a jo m o ść z a sa d y z a ch o w a n ia e n e rg ii sp ra w ia ła je d n a k , że d z ie d z in y te nie b y ły je s z c z e p o łą cz o n e w je d n ą sp ó jn ą d z ie d z in ę fizy k i.
W a n a liz o w a n y ch tu d z ie ła ch p rz e w a ż a w p ra w d z ie te m a ty k a d o ty cz ą ca fizy k i „ w ła ś c iw e j", ale w śró d c y to w a n y ch a u to ró w n ie b ra k b io lo g ó w , lek a rz y , filo z o fó w , w re sz cie — z g o d n ie z ó w cz e sn y m i z w y cz a ja m i — tak że a u to ró w sta ro ż y tn y c h (C y cero , P lu tarch , S e n ek a).
68 ANDRZEJ KAJETAN W RÓBLEW SKI W a rto ta k ż e p o d k re ślić, że w p o ło w ie X V III w ie k u istn ia ło ty lk o k ilk a c z a s o p is m n a u k o w y c h . P o z a n a jsta rsz y m i jo u r n a l d e sa v a n ts i P h ilo s o p h ic a l
T ra n saction s p u b lik o w a n o też w A cta eru d itoru m o raz Jo u rn al d e T rév ou x . D o te g o
m o żn a d o d a ć w y d a w n ictw a p e rio d y cz n e , tak ie ja k ro czn ik i istn ie ją cy ch w ó w c z a s a k a d e m ii n au k : C om m en t arii A ca d em ia e S cien tiaru m Im p erialis P etro p o lita n a e,
M ém oires et H istoires d e l'A cad ém ie des S cien ces (P a ris), M ém oires d e l'A ca d ém ie d es S cien ces (B erlin ). W su m ie je d n a k cy to w a n ia p ra c w tych p e rio d y k a c h sta n o w ią
o k o ło 10% ca ło ści. W ięk sz o ść cy to w a ń o d n o si się do w y d a w n ictw k sią ż k o w y c h , p o n ie w a ż on e n ad al p o z o sta w a ły d o m in u ją cy m śro d k ie m k o m u n ik a cji m ię d z y u c z o n y m i.
W tab eli p o d a n e są n a z w isk a u cz o n y ch , k tó ry ch p ra ce b y ły c y to w a n e co n a jm n ie j 10 ra z y w p o d a n y ch p ięciu d z ie ła ch z lat 1 7 5 6 -1 7 5 8 . W y n ik i są d o ść z a sk a k u ją c e , p o n ie w a ż w tej c z o łó w ce je s t sp o ro n a z w isk u c z o n y ch d z iś m a ło z n a n y ch lu b z u p e łn ie z a p o m n ia n y ch .
D an e d o ty cz ą ce cz o ło w ej d w u d z ie stk i na liście c y to w a ń p rz e d sta w ia ją się n a stę p u ją co :
Uczeni najczęściej cytowani w latach 1756-1758
Miejsce Autor Cytowania
1 Pieter van Musschenbroek 95
2 Francesco de Lana 93
3 Isaac Newton 84
4 Christian W olff 72
5 Kaspar Schott 49
6 Arystoteles 47
7 Jean Antoine Nollet 46
8-9 René Descartes 43
8-9 Johann Melchior Verdries 43
10 Robert Boyle 41
11 Hermann Boerhaave 40
12 Johann Christoph Sturm 37
13 Pierre Gassendi 34
14 Noel Regnault 33
15 Jean Baptiste DuHamel 32
16 Fortunatus 31
17 Claude François Deschales 27
18 Cycero 26
19 Willem Jacob s'Gravesande 25
20-21 Edmundus Purchotius 24
20-21 Giovanni Battista Riccioli 24
22 Honoré Fabri 23
23-24 Wilhelm Homberg 20
23-24 Ptolemeusz 20
„Science Citation Index A. D. 1758” 69 26 Nicolaus Hartsoeker 17 27 Leonhard Euler 16 28 Paolo Casati 15 29 Jam es Keill 14 30-32 Guillaume Amontons 13 30-32 Christian Huygens 13
30-32 Gottfried Wilhelm Leibniz 13
33-36 Athanasius Kircher 12
33-36 Georg Wolfgang Krafft 12
33-36 Diogenes Laertios 12
33-36 Joseph Privat de Molieres 12
37-41 Francis Bacon 11
3 7 ^ 1 Louis Bertrand Castel 11
37-41 Euklides 11
37-41 Johann Friedrich Helvetius 11
37-41 Seneka 11
42 Jacques Rohault 10
H o le n d e rsk i fiz y k P ie te r v an M u ssc h e n b ro e k (1 6 9 2 -1 7 6 1 ) stu d io w a ł na u n iw e rsy te cie w L ejd zie. P o te m był p ro fe so re m fiz y k i na u n iw e rsy te ta c h w Lej- d zie i U trech cie . Z a jm o w a ł się fiz y k ą e k sp e ry m e n ta ln ą . N a jw ię k sz y ro z g ło s p rz y n io s ło m u o d k ry cie b u te lk i lejd e jsk iej (1 7 4 5 ), d o k o n a n e w ra z z A n d re a se m C u n a e u s e m (1 7 1 2 -1 7 8 8 ). S k o n stru o w a ł p o n a d to p ie rw sz y p iro m e tr (1731). Był a u to re m w ie lu d zieł. N a jw ię ce j c y to w a ń z e b ra ły je g o E lem en ta p h y sica e (1 7 2 9 ), p rz e ło ż o n e tak że na fran cu sk i i n iem ie ck i. Był cz ło n k ie m P a ry sk ie j A k a d e m ii N a u k o ra z R o y al S o ciety .
F ra n ce sco de L an a (1 6 3 1 -1 6 8 7 ), p ro fe so r m a te m a ty k i i filo z o fii w B rescii, z a jm o w a ł się m .in. g azam i, m a g n e ty z m e m i o p ty k ą . N a jw ię k sz y ro z g ło s i w y so k ie m ie jsce na liście cy to w a ń p rz y n io sło m u trz y to m o w e d z ie ło M ag isteriu m
n a tu rae et a rtis (1 6 8 4 -1 6 9 2 ). D ziś k o m p le tn ie z a p o m n ia n y ja k o fizy k , ale w n ie
k tó ry c h e n c y k lo p e d ia c h w y m ie n ia się go ze w z g lę d u na p o m y sł sta tk u p o w ie trz n e g o , k tó ry og łosił w 1 6 7 0 ro ku w k sią ż ce P rod rom o ov ero sag g io d i alcu n e
in v en z io n i nuove.
Isa a c N e w to n (1 6 4 2 -1 7 2 7 ), je d e n z n a jw ię k sz y ch u c z o n y ch w sz y stk ich cz a só w , je s t p o sta cią d o b rze zn an ą. K ażd a e n cy k lo p e d ia z a w ie ra je g o o b sz e rn y b io g ra m . Z e b ra n e cy to w a n ia d o ty cz ą n iem al w y łą cz n ie je g o d w ó ch d zieł P h ilo-
s o p h ia e n a tu ralis p rin cip ia m ath em atica (1687) — 6 1 % i O p ticks (1704) — 36% .
C h ristia n W o lff (1 6 7 9 -1 7 5 4 ), w sz e ch stro n n y u c z o n y n ie m ie ck i, z a jm o w a ł się n ie ty lk o fiz y k ą , lecz tak że m a te m a ty k ą , filo z o fią , p sy ch o lo g ią . S tu d io w a ł m a te m a ty k ę i filo z o fię n a tu ra ln ą na u n iw e rsy te cie w Je n ie. Był n a stę p n ie p ro fe so re m m a te m a ty k i i filo zo fii n a tu ra ln e j w L ip sk u i H alle. W fiz y ce n ie d o k o n a ł z n a c z ą c e g o o d k ry cia , a ro zg ło s p rz y n io sły m u je g o k sią ż k i z m a te m a ty k i, fizy k i, a stro n o m ii, p sy ch o lo g ii i filo z o fii, k tó ry ch n a p isa ł p o n ad d w a d z ie ścia . Ja k o u c z e ń i k o n ty n u a to r L eib n iz a , z w a lcz a ł p o g lą d y N e w to n a . Był c z ło n k ie m P a ry s
70 ANDRZEJ KAJETAN W RÓBLEW SKI kiej A k a d e m ii N a u k , R oyal S o cie ty i P e te rsb u rsk ie j A k a d e m ii N au k. W y so k ą p o z y cję na liście cy to w a ń p rz y n io sły m u p rz e d e w sz y stk im : trz y to m o w e d z ie ło
A llerh a n d n iltz lich e V ersu ch e (1 7 2 1 -1 7 2 3 ) o raz C osm olog ía g en era lis (1731). D z iś w y
m ie n ia n y w e n cy k lo p e d ia ch ja k o filo z o f, a w fizy ce k o m p le tn ie z a p o m n ia n y . K a sp e r S ch o tt (1 6 0 8 -1 6 6 6 ), n ie m ie ck i fiz y k , je z u ita , u cz eń K irch e ra w R z y m ie , b ył p ro fe so re m m a te m a ty k i i fizy k i w P a le rm o , a p o te m w W iirz b u rg u . N a p isa ł k ilk a cie sz ą cy ch się p o w o d z e n ie m d zieł, z k tó ry ch n a jw ię ce j cy to w a ń z e b ra ła M a g ia u n iv ersa lis n a tu r a e et artis w c z te re c h c z ę śc ia c h (1 6 5 7 ). P ie rw sz y o p u b lik o w a ł o p is p o m p y p ró ż n io w e j w y n a le z io n e j p rz e z O tto n a v o n G u e rick e g o . D ziś z u p e łn ie z a p o m n ia n y .
A ry sto te le s (3 8 4 -3 2 2 p .n .e .), n a jw ię k sz y u czo n y sta ro ż y tn o ści, z e b ra ł c y to w a n ia p rz e d e w sz y stk im sw y ch d zieł: F izy ka — 3 8 % , M etafiz y ka o raz D e g e n e -
ration e et corru p tion e.
Je a n A n to in e N o lle t, a b b é (1 7 0 0 -1 7 7 0 ), fra n cu sk i e k sp e ry m e n ta to r, był ta k ż e św ie tn y m w y k ła d o w c ą i p o p u la ry z a to re m fizy k i. W y k ła d a ł fizy k ę w P a ry ż u w C o llè g e d e N a v a rre i in n y ch sz k o ła ch . Z a jm o w a ł się g łó w n ie b a d a n ie m z ja w isk e le k try cz n y ch . N ap isał w ie le p o c z y tn y c h d zieł, w tym s z e śc io to m o w e
L eçon s d e p h y siq u e ex p erim en tóle (1743), k tó re m iały k ilk a n a ście w y d a ń i z o sta ły
p rz e ło ż o n e na n iem ie ck i. T e g o d zie ła d o ty cz y w ię k sz o ść je g o c y to w a ń w p rz e j rz a n y ch k sią ż k a ch . P a m ię ta się d ziś p rz e d e w sz y stk im , że sk o n stru o w a ł e le k tr o sk o p (1747) i o d k ry ł z ja w isk o o sm o z y (1748).
R en é D esca rtes (K a rtez ju sz ) (1 5 9 6 -1 6 5 0 ), w sz e ch stro n n y u cz o n y fra n c u sk i, zn a la z ł się na w y so k im m iejscu na liście c y to w a ń g łó w n ie ze w zg lę d u n a sw e d z ie ło P rin cip ia p h ilo so p h ia e (1644) — 60% cy to w a ń . P o n a d to c y to w a n e b y ły je g o
D iop triq u e o raz Les M étéores, w y d a n e w 1 6 3 7 ro ku ja k o d o d a tk i d o R o z p ra w y o m etodzie.
Z a jm u ją cy w raz z K a rte z ju sz e m w y so k ie m iejsce na liście fiz y k n ie m ie ck i Jo h a n n M e lch io r V erd rie s (1 6 7 9 -1 7 3 5 ) je s t d ziś z u p ełn ie z a p o m n ia n y . Je d y n e in fo rm a cje o n im z n a la z łe m w sło w n ik u P o g g e n d o rfa . V erd rie s był p ro fe so re m n a jp ie rw fiz y k i, a p o tem m e d y cy n y na u n iw e rsy te cie w G iesse n . T^oza d z ie ła m i m e d y cz n y m i n a p isa ł k ilka p rac na tem at te rm o m e trii i z ja w isk m e te o ro lo g ic z n y ch , a tak że p o d rę cz n ik In trod u ctio in p h y sica m recen tiorem (1720).
P ie rw sz ą d z ie sią tk ę listy cy to w a ń z a m y k a w y b itn y fiz y k i c h e m ik b ry ty jsk i R o b ert B o y le (1 6 2 7 -1 6 9 1 ), au to r k ilk u d z ie się ciu d zieł. Z n a le z io n e c y to w a nia d o ty cz ą k ilk u n a stu z n ich i są ro z p ro sz o n e (ty lk o 3 d o ty cz ą S cep tical C h y m ist, 1 6 6 1 ). B io g ra m B o y le'a m o żn a d ziś z n a le ź ć w k a ż d ej e n cy k lo p e d ii.
N a je d e n a sty m m iejscu z n a la z ł się h o le n d ersk i u cz o n y H e rm a n n B o e rh a a v e (1 6 6 8 -1 7 3 8 ). Był p ro fe so re m n a jp ie rw m e d y cy n y i b o ta n ik i, a p o tem ta k ż e ch e m ii na u n iw e rsy te cie w L ejd zie. Je g o d zie ła m e d y cz n e i c h e m ic z n e b y ły b a rd z o p o cz y tn e , a a u to r z n a la z ł się w śró d cz ło n k ó w A k a d e m ii N a u k w P ary żu o ra z R oyal S o cie ty . W ię k sz o ść z n a le z io n y c h cy to w a ń (60% ) d o ty cz y je g o d z ie ła
„Science Citation Index A. D. 1758" 71 Jo h a n n C h risto p h S tu rm (1 6 3 5 -1 7 0 3 ) b y ł p ro fe so re m m a te m a ty k i i filo zo fii n a tu ra ln e j na u n iw e rsy te cie w A ltd o rfie . A u to r w ie lu d zieł z fiz y k i, a stro n o m ii i m a te m a ty k i. W ięk sz o ść cy to w a ń d o ty czy d z ie ła P hysica electiv a siv e h y p oth etica (1697). D ziś k o m p le tn ie z a p o m n ia n y , nie w y m ie n ia ją go e n c y k lo p e d ie i w ię k szo ść sło w n ik ó w b io g ra ficz n y ch . In fo rm a cje o n im z n a la z łe m w s ło w n ik a ch M a rq u is-W h o 's W h o i P o g g e n d o rfa .
F ra n cu sk i u czo n y P ie rre G a sse n d i (1 5 9 2 -1 6 5 5 ) był p ro fe so re m filo z o fii w A ix , a p o tem m a te m a ty k i w C o llè g e R o y a le w P a ry ż u . C y to w a n e b y ły je g o d zie ła D e m otu im presso a m otore tran slato (1 6 4 2 ) i in n e fiz y cz n e , z e b ra n e w O pera
om n ia (1658). D ziś p a m ięta się go ja k o teg o , k tó ry p rz y cz y n ił się d o w sk rz e sz e n ia
h ip o te z y a to m isty cz n e j.
N o el R e g n a u lt (1 6 8 3 -1 7 6 2 ) był p ro fe so re m m a te m a ty k i w C o llè g e L o u is- le-G ra n d w P ary żu . N a jw ię ce j cy to w a ń z e b ra ły je g o d zie ła O rig in e a n cien n e d e la
p h y siq u e m od ern e (1734) i E n tretien s p h y siq u es (1755). D ziś je st z u p e łn ie z a p o m
n ian y i je g o b io g ra m z n a la z łe m ty lk o w b io g ra fic z n y m sło w n ik u P o g g e n d o rfa . N a p ię tn a sty m m iejscu zn a la z ł się fra n cu sk i u czo n y Je a n B a p tiste D u - H am el (1 6 2 4 -1 7 0 6 ), p ro fe so r filo z o fii w C o llè g e R o y ale w P a ry ż u , cz ło n e k i se k re ta rz p ary sk iej A k a d e m ii N au k . N ap isał kilk a p o cz y tn y ch d zieł, w ty m kilk u - to m o w e P h ilosop h ia vêtu s et n ova (1678), p o tem w z n a w ia n e , o raz R eg iae scien taru m
a ca d em ia e h istoria (1698). W X V III w ieku b a rd z o ce n io n y i cy to w a n y a u to r, d ziś
z u p e łn ie z a p o m n ia n y .
P o d o b n ie z a p o m n ia n y je st d ziś w ło sk i u cz o n y F o rtu n a tu s z B rescii, w ła śc i w ie G e ró n im o F errari (1 7 0 1 -1 7 5 4 ), k tó ry z a jm o w a ł się g łó w n ie z a g a d n ie n ia m i b io lo g icz n y m i. N a p isa ł cz ę sto cy to w a n e d z ie ło P h ilosop h ia sen su u m m ech an ica, o b e jm u ją ce całą fizy k ę.
C la u d e F ra n ço is D esch a le s (albo D ech a le s) (1 6 2 1 -1 6 7 8 ) b ył p ro fe so re m h y d ro g ra fii w M a rsy lii, a p o tem m a te m a ty k i i filo z o fii w C o lle g iu m w L y o n ie.
W śró d n a jcz ęściej cy to w a n y ch a u to ró w z n a la z ł się tak że rz y m sk i filo z o f i m ąż stan u C y ce ro (M arcu s T u lliu s C icero ) (1 0 6 -4 3 p .n .e .). N a jw ię ce j cy to w a ń d o ty cz y ło je g o d zieła D e n atu ra d eoru m (O n atu rze bogów ).
N ieź le d ziś je st p a m ię ta n y h o le n d ersk i u c z o n y W ille m Ja c o b s'G ra v e sa n d e (1 6 8 8 -1 7 4 2 ), p ro fe so r m a te m a ty k i i a stro n o m ii n a u n iw e rsy te cie w L e jd z ie , k tó ry n a p isa ł kilk a w a ż n y ch d zieł: je d e n z p ie rw sz y ch p o d rę cz n ik ó w fizy k i e k sp e ry m e n ta ln e j P h y sices elem en ta m ath em atica, ex p erim en tis con firm ata (1 7 2 0 ), P h ilosop h iae
N ew ton ian ae institutiones (1723) i M athesos u n iversalis elem en ta (1727). Z ajm o w ał się
b ad an iam i z jaw isk ciep ln y ch (w ykazał ro z sz e rz a ln o ść ciep ln ą ciał stały ch — ład n e d o św ia d cz en ie z p ierścien iem s'G rav esan d e'a), o p ty cz n y ch (zb u d o w ał w 1719 r. h eliostat) i h y d ro staty czn y ch . P rzy czy n ił się d o ro z p ro p a g o w a n ia idei N ew to n a.
D w u d z ie stk ę n a jcz ęściej cy to w a n y c h a u to ró w z a m y k a ją w sp ó ln ie E d m u n - d u s P u rch o tiu s i G io v a n n i B attista R iccio li (1 5 9 8 -1 6 7 1 ). P u rch o tiu s je st d ziś z u p e łn ie n ie z n a n y , a je g o b io g ra m u n ie p o d a je ż a d e n ze z n a n y ch m i sło w n ik ó w b io g r a fic z n y c h i e n cy k lo p ed ii. W ia d o m o , że n a p isa ł w p ięciu to m a ch d z ie ło
72 ANDRZEJ KAJETAN WRÓBLEW SKI R iccio li p a m ię ta n y jest d ziś ja k o g łó w n y a u to r d o k ła d n e j m ap y K się ż y ca , na k tó rej w p ro w a d z ił do d ziś o b o w ią z u ją cą n o m e n k la tu rę k rateró w . N a p isa ł z n a n e d z ie ło A lm ag estu m n ovu m (1 6 5 1 ), w k tó ry m — w y stę p u ją c p rzeciw s y ste m o w i K o p e rn ik a — z a p ro p o n o w a ł w ła sn y m o d e l u k ład u p la n e ta rn e g o .
N a stę p n ą d w u d z ie stk ę a u to ró w o tw iera d ziś z a p o m n ia n y H o n o ré Fabri (1 6 0 7 -1 6 8 8 ), p ro fe so r filo zo fii i a stro n o m ii w L y o n ie. N a p isa ł m .in. p racę Phxjsica
seu scien tia reru m corp orearu m , in decem tractatu s d istrib u ła (1 6 6 9 ), d o której o d n o si
się w ię k sz o ść cy to w a ń . N a g ra n icy 20 cy to w a ń z n a jd u ją się je sz c z e w sp ó ln ie ch e m ik W ilh e lm H o m b e rg (1 6 5 2 -1 7 1 5 ) i sła w n y a stro n o m sta ro ż y tn o ści P to le m e u sz (ok. 1 0 0 -o k . 1 6 8 ), a u to r d zieła A lm n gest, któ re p rz e z k ilk a n a ście stu le ci b y ło n a jw a ż n ie jsz y m d z ie łem a s tro n o m ic z n y m na św iecie.
Z w ra ca u w ag ę sto su n k o w o n isk a p o z y cja na liście L e o n h a rd a E u le ra (1 7 0 7 -1 7 8 3 ), G o ttfrie d a W ilh e lm a L e ib n iz a (1 6 4 6 -1 7 1 6 ) i C h ristia n a H u y g e n sa (1 6 2 9 -1 6 9 5 ); o b e cn ie są oni u w ażan i za w ie lk ic h u c z o n y ch , ale w 1 7 5 8 roku z o stali w y p rz e d z e n i p rz e z kilku b a rd z ie j c e n io n y ch w ó w cz a s au to ró w , k tó ry ch n a z w isk a są d ziś m a ło z n a n e lub w ca le n ie z n an e.
P oza cz o łó w k ą u m ie sz cz o n ą w tab eli z n a la z ło się w ielu u cz o n y ch , k tó rz y d ziś są u zn an i za b a rd z o w y b itn y ch i k tó ry c h w k ła d d o n a u k i, w id z ia n y z p e rs p e k ty w y 2 5 0 lat, w y d a je się z n aczn y .
T a k w ięc ze z n a n e g o u cz o n e g o ro d u B e rn o u llich n a jw y ż e j, z 8 c y to w a - n iam i, na m iejscu 5 1 -5 4 zn a la z ł się Jo h a n n (1 6 6 7 -1 7 4 8 ). S ła w n y G a lileu sz ( 1 5 6 4 - 1642) z e b ra ł ty lk o 7 cy to w a ń , p o d o b n ie ja k G io v a n n i B orelli (1 6 0 8 -1 6 7 9 ) i R u d jer B o sco v ic (1 7 1 1 -1 7 8 7 ) i w raz z nim i z a jm u je m iejsce 5 5 -6 0 . W sp ó ło d k ry w ca p ra w a z a le ż n o śc i ciśn ie n ia g azu od je g o o b ję to ści, F ra n cu z E d m e M a rio tte (1 6 2 0 -1 6 8 4 ) z 6 cy to w a n ia m i je st na m iejscu 6 1 -7 3 , a sław n y a stro n o m a n g ielsk i E d m o n d H a lle y (1 6 5 6 -1 7 4 2 ) z 5 c y to w a n ia m i — na m iejscu 7 4 -7 9 . W s z e c h stro n n y u c z o n y b ry ty jsk i R o b ert H o o k e (1 6 3 5 -1 7 0 3 ) i o d k ry w ca p raw ru ch u p la n e t Jo h a n n e s K e p ler (1 5 7 1 -1 6 3 0 ) z 3 cy to w a n ia m i zn a leź li się p o za p ie rw sz ą setk ą. Inni sła w n i d ziś u czen i, ja k D an iel B ern o u lli (1 7 0 0 -1 7 8 2 ), od k ry w ca d y frak cji św ia tła W ło ch F ra n ce sco M aria G rim a ld i (1 6 1 8 -1 6 6 3 ) i o d k ry w ca d ro b n o u stro jó w H o le n d e r A n to n v an L e e u w e n h o e k (1 6 3 2 -1 7 2 3 ) ze b rali ty lk o p o 2 c y to w a n ia , a A rch im e d e s, Ja co b B ern o u lli (1 6 5 4 -1 7 0 5 ), o d k ry w ca ab erracji św ia tła g w iazd Ja m e s B rad le y (1 6 9 3 -1 7 6 2 ), p io n ie r b a d a ń p ró żn i O tto von G u e ric k e (1 6 0 2 -1 6 8 6 ), Ja n H e w e liu sz (1 6 1 1 -1 6 8 7 ) i w sz e ch stro n n y F ra n cu z B iaise P a sca l (1 6 2 3 -1 6 6 2 ) — ty lk o p o je d n y m cy to w a n iu i z a m y k a ją listę.
Ja k w sp o m n ia łe m , n ie k tó rz y z p o p u la rn y c h w p o ło w ie X V III w ieku a u to ró w są d ziś z a p o m n ia n i, a ich b io g ra m y są rz a d k o p o d a w a n e. Z p rzeg ląd u k ilk u e n cy k lo p e d ii i sło w n ik ó w b io g ra fic z n y c h w y n ik a , że n a jw ięce j in fo rm acji d o s ta r cz a ją d ziś w y sp e cja liz o w a n e sło w n ik i b io g ra fic z n e P o g g e n d o rfa (z czołów ki b ra k ty lk o P u rch o tiu sa ) i M arq u is (b rak P u rch o tiu sa , V e rd rie sa , R eg n au lta i R iccio - lego ). Z e n cy k lo p e d ii z d e cy d o w a n ie n a jle p ie j w y p a d ła G ran d L arou sse E n cy clo
„Science Citation Index A. D. 1758" 73
B ritan n ica (p o za w y m ie n io n y m i w y ż e j b io g ra m a m i b ra k ich ta k ż e n a w e t dla
D e L a n isa , M u ssch e n b ro e k a , N o lle ta i s 'G ra v e sa n d e 'a ) i n asza W ielka E n cy k lo p e
d ia P ow sz ech n a P W N . Z e sło w n ik ó w b io g r a fic z n y c h n a jle p ie j w y p a d ł sło w n ik
W e b ste ra , n a to m ia st w p o z o sta ły ch b ra k w ięk szo ści n azw isk w y m ie n io n y ch w tabeli. T y lk o n ieliczn e n azw isk a au to ró w (N ew to n , A ry sto teles, D escartes, B oer- h aav e, G a sse n d i) p o zo stały na tyle z n a n e i p o p u larn e , że ich b io g ra m y w y stęp u ją w k a ż d y m sło w n ik u czy e n cy k lo p ed ii. W y sp e cja liz o w a n y b io g raficzn y sło w n ik fiz y k ó w C h ra m o w a z a w ie ra ty lk o 9 b io g r a m ó w (M u s s c h e n b ro e k , N e w to n , A ry sto te le s, N ollet, D escartes, B oyle, B o e rh a a v e , G assen d i, sG ra v e sa n d e ).
Ja k o cie k a w o stk ę m o żn a o d n o to w a ć , że w o b e cn y m S cien ce C itation In d ex z n a jd u je m y n a d a l cy to w a n ia A ry sto te le sa i N e w to n a ; w la ta ch 1 9 8 6 -1 9 9 6 k ażd y z n ich u z y sk iw a ł śre d n io o k o ło 30 c y to w a ń ro cz n ie , p rzy c z y m n ie w ie lk ą p rz e w a g ę m a o b e c n ie A ry sto teles!
In te re su ją c e je st p o ró w n a n ie ro z k ła d u licz b y cy to w a ń z p o ło w y X V III w ie ku z ich ro z k ła d e m o b e cn y m . D o p o ró w n a n ia w z ią łem z e sta w ie n ie a u to ró w , k tó rz y z e b ra li n a jw ięk sz ą liczb ę c y to w a ń w la ta ch 1 9 8 1 -1 9 8 8 , p o d a n e w T he
S cien tist, O c to b e r 1 (1990). P a m ię ta ć o c z y w iśc ie n a le ż y o b a rd z o ró żn ej lic z e b
n o ści ś ro d o w isk a n a u k o w e g o (a w ię c i o ró ż n icy a b so lu tn e j licz b y cy to w a ń ) w d w ó ch p o ró w n y w a n y c h o k resa ch . N a w y k r e sie (il. 6) p o k a z a n o licz b y c y to w a ń u sz e re g o w a n e w p o rz ą d k u m a le ją cy m . S k a la na osi p io n o w e j je st lo g a ry t m icz n a , co o z n a cz a , że ro zk ład w y k ła d n ic z y licz b y cy to w a ń je s t w ty ch w sp ó ł rz ę d n y c h o p isy w a n y p rze z lin ię p ro stą. C h a ra k te r ro z k ła d ó w je s t w o b u p rz y p a d k a c h b a rd z o p o d o b n y , p rzy c z y m o b se rw u je się, że liczb a c y to w a ń d la ścisłej cz o łó w k i a u to ró w je st w y ra ź n ie w y ż sz a w sto su n k u do za n ik u w y k ła d n icz e g o , k tó ry d o b rz e o p isu je resztę.
Miejsce w rankingu według liczby cytowań
74 ANDRZEJ KAJETAN W RÓBLEW SKI D o p ie ro p rz y sz ło ść p o k a ż e, cz y za 5 0 lu b 1 0 0 lat n a z w isk a a u to ró w z o b e c nej c z o łó w k i licz b y c y to w a ń p o z o sta n ą n ad al tak z n a n e , ż e b ę d z ie m o ż n a z n a le ź ć ich b io g ra m y w ó w cz e sn y ch e n c y k lo p e d ia c h i sło w n ik a ch .
Bibliografia
A Biographical Dictionary o f Scientists, ed. Trevor I. Williams, Wiley-Interscience, London 1969. Asimov's Biographical Encyclopedia o f Science and Technology, Doubleday, Garden City 1972. Biographical Encyclopedia o f Scientists, 2nd edition, ed. John Daintith, Sarah Mitchell,
Elizabeth Tootill, Derek Gjertsen, Institute of Physics Publishing, Bristol and Philadelphia 1994.
Biographisch-Literarisches Handwörterbuch zur Geschichte der exakten Wissenschaften, ed. J. C.
Poggendorf, Verlag von Johann Ambrosius Barth, Leipzig 1863. Chramów Yu. A., Fiziki. Biograficzeskij slowar, Nauka, Moskwa 1983.
Grand Larousse Encyclopédique en dix volumes, Librairie Larousse, Paris 1960-1964. Science Citation Index, 1985-1995.
The 100 most cited scientists during the period 1981-1988, The Scientist, October 1,1990, s. 18. The New Encyclopaedia Britannica, vol. 1-29, Enc. Britannica, Inc., Chicago-Auckland 1994. Webster's Biographical Dictionary, G. & C. Merriam Co., Publishers, Springfield 1957. World Who's Who in Science, A Biographical Dictionary o f Notable Scientists from Antiquity to
!["Z Napoleonem na Warmii i Mazurach", Antoni Reiss, Warszawa 1962, "Zeszyty Naukowe - Seria Historyczna", nr 7 (26), 1962 : [recenzja]]()