Novae. P u n k tem .wyjścia w ty ch poszukiw aniach była n a d ał m apka bułgarskiego badacza S t e f a n o w a .z naniesionym i resztkam i mrządzeń związanych z system em wodociągów zbudow anych w oikodicy Novae w okresie rzym skim .
L. P.
Ceskoslovenskÿ Casopis H istoricky” w nrze 5—6 t. X (1962) przynosi indeks dziesięciu w ydanych roczników 1953—1962 pt. „R ejstrik Ceskoslovemského Casopisu H istorického” (zestawili J. M a n d l e r o v â i L. N e s v a d folk).
DRUGA MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA HISTORII GOSPODARCZEJ W AIX-EN-PROVENCE
W dniach od 29 sierpnia do 3 w rześnia 1962 w Aix-em-Rroveoce toczyły się obrady D rugiej M iędzynarodowej K onferencji H istorii Gospodarczej. WzięSo w nich udział ponad 300 uczestników z około 30 krajów : Algierii, Anglii, A ustralii, Belgii, B ułgarii, Czechosłowacji, Danii, Egiptu, Francji, Hiszpanii, Holandii, Indii, Izraela, Japonii, Jugosław ii, K anady, K olum bii, Norwegii, NRF, Polski, Południow ej A fryki, R um unii, Szw ajcarii, Szwecji, Tunisu, USA, W ęgier i Włoch. Zapow ie dziany dość liczny i akty w n y udział historyków NRD, w śród nich J. K u c z y ń s k i e g o , n ie doszedł do sk u tk u z pow odu mteuzyskaima w izy w jazdow ej. O tw ie rając obrady konferencji M. M. P o s t a n , w yraził w zw iązku z tym ubolew anie stw ierdzając, że .względy polityczne nie pow inny przeszkadzać w porozum iew aniu się uczonych.
Dyskusje odbyw ały się w ram ach oddzielnych zebrań 10 sekcji tem atycznych ora.z na posiedzeniach plenarnych. W sum ie odbyły się 4 isesje plenarne. Na pierw szej z nich, in augurującej zjazd, prof. L a b r o u s s e w ygłosił re fe ra t na te m at kształtow ania się (ruchu) dochodów od k a p ita łu (revenu du capital) oraz koncentracji kapitałów w X IX w. w e F rancji. R eferat ten inform ow ał .przede wszystkim o metodzie podjętych p rac i źródłach (kwestia źródeł podatkow ych) oraz podaw ał n iektóre uzyskane już w yniki. N a pr.zyikład z badań m ateriałów spadkow ych w Lille w ynika, że w II połowie X IX w. p o dużym rozm achu in d u strializacji około 92% m a ją tk u spadkow ego skupiało się w rękach 10% spadkobier ców. Owe 10% stanow ili w pierw szym rzędzie właściciele przedsiębiorstw . Nie które problem y re fe ra tu rodw inął w szczególności uczeń L abrousse’a, B o u v i e r . D ruga sesja p len arn a pośw ięcona była problem om agrarnym k rajó w słabo rozwndętych. P u n k tem w yjściow ym ożywionej dysfcusijd n a sesji był re fe ra t Postama om aw iający te zagadnienia w św ietle europejskiej historii ag rarn ej (.zmiany w rolnictw ie przygotow ujące rew olucję przem ysłową). Polemizowano w szczegól ności z opierającym i się o analizę rozkw itu .rolnictwa angielskiego w XVII i X V III w.
agrotechnicznym i tezam i re fe ra tu , staw iającego główny nacisk ma konieczność roz w oju rolnictw a, którego odpow iedni poziom imoże stanow ić dopiero podstaw ę dla rozw oju przem ysłu. Głównie n a przykładzie Indii (m in. G u p t a , T h o r n e r ) i w pew nym stopniu Jugosław ii ( S t i p e t i ć ) wskateywano, jak w ażna jest in d u strializacja d la .przezwyciężenia zacofania gospodarczego k ra jó w słabiej rozw i niętych. Nie irozwój rolnictw a, lecz (rozwój przem ysłu (rynek idla produkcji .rolnej, możliwości zatru d n ien ia itd.) stanow i W tym względzie zasadniczy bodziec w zrostu gospodarczego (L i e b e r). Postam stw ierdził w praw dzie, że (industrializacja jest konieczna dla k ra jó w zacofanych gospodarczo, jednak do tego n a jp ie rw trzeba podnieść rolnictw o. Ł atw o zauważyć, że tezy podobne, naw iązujące głównie do rozw oju gospodarczego Indii, głoszone przez historyka angielskiego, a więc po chodzącego z k ra ju głoszącego idee, że tylko w połączeniu z A nglią Indie mogą kw itnąć jako w ielki k ra j rolniczy, m usiały wzmóc .klimat .dyskusji o ie pozbawionej wyraźnego tła politycznego.
Tem atem obrad trzeciej sesji plenarnej były spraw y organizacyjne. D yskuto wano nad spraw am i utw orzenia m iędzynarodowej organizacji historyków gospo darczych .przyjmując pew ne zasady ogólne, a w szczególności w ypow iadając się za związkiem organizacji historyków gospodarczych z M iędzynarodowym K om itetem Na.uk Historycznych. Ustalono, iż do 1965 r. (tan. ,do trzeciej konferencji) działać będzie jeszoze K om itet Tymczasowy w następującym składzie: B r a u d e l — przewodniczący (Francja), P o s t a r a — wiceprzewodniczący (Anglia), H a b a k - k u k — sekretarz (Anglia) oraz członkowie G u p t a (Indie), K i m (ZSRR), K l i m a (Czechosłowacja), K u l a (Polska), L a i n e (USA), L a b r o u s s e (Francja), S ö d e r l u n d (Szwecja).
Czw arta sesja p len arn a poświęcona była dyskusji n ad referatam i J. K uczyń sk ieg o (NRD) i G. B r y ’a (USA). <Pod nieobecność Kuczyńskiego streszczenie jego referatu odczytał pr,of. H o b s b a W m . R eferat poświęcony był problem atyce poło żenia klasy robotniczej w w aru n k ach kapitalizm u przemysłowego. A utor stw ie r dzając, że kapitalizm przem ysłow y narodził się w ra z iz rew olucją przem ysłow ą, wyróżnił trzy okresy w jego rozw oju: okres trw an ia rew olucji przem ysłow ej, okres po 'zakończeniu te j rew olucji aż d.o początków im perializm u oraz okres im p eria lizmu. W każdym z tych okresów położenie k lasy robotniczej w ykazyw ało pew ną specyfikę. Prof. Bry przedstaw ił w yniki swych b ad ań porów naw czych n ad płacam i realnym i w USA, W ielkiej B rytanii i Niemczech w latach 1860—1961. Nieobecność prof. Kuczyńskiem u uniem ożliw iła pełniejszą dyskusję.
W czasie konferencji działały następ u jące sekcje tem atyczne: H istorii G ospodar czej Ś w iata Starożytnego (przewodniczący M. I. F i n l e y ) , Gospodarki Średnio wiecznej (G. D u b y ) , H istorii Cen d F lu k tu acji Ekonomicznych (J. B r u g m a n s , F. C. S p o o n e r ) , H istorii A grarnej Europy Nowożytnej (W. Kula), H istorii A grarnej A fryki i Azji (B. A. F a r m e r ) , Przem ysłu i Rzemiosła W iejskiego (B. F. H o s e l i t z ) , Teorii Industrializacji (W. H o f f m a n n ) , A kum ulacji K apitału w e W czesnych S tadiach Industrializacji (C. F o h l e n , D. L a n d e s ) , H istorycznych Problem ów Rozwoju Kolonialnego (G. O h 1 i n) oraz Metodologii i Term inologii w H istorii Społecznej i Gospodarczej.
Liczba posiedzeń poszczególnych sekcji była różna, zależna w dużym stopniu od tego, jak ak tyw na .była dana sekcja. Trudno tu powiedzieć dokładniej .o p racy ich wszystkich. Nieco uw agi poświęcim y tym , których p racę poznaliśmy bezpo średnio, .zaś pozostałe omówimy bardziej ogólnie w oparciu o m ateriały i uzyskane relacje.
W sekcji H istorii Gospodarczej Ś w iata Starożytnego re fe ra ty w ygłosili M. I. Finley (Grecja klasyczna), E. W i l l (Grecja archaiczna) d P. A. В r u n t (rzymscy equites).
Obrady sekcji Gospodarki Średniowiecznej otw orzył re fe ra t R. A. H i 11 o n a (Birmingham) p t. „Renta ziemska i tw orzenie się k ap itału w społeczeństwie feu dalnym ”. Biorąc .za przykład stosunki angielskie X III i XIV w ieku referen t w ska zywał, że zupełnie m inim alne części dochodu z dóbr ziemskich przeznaczano w ów czas na inw estycje. W stosunkowo wysoko .zorganizowanych m ajątk ach części te w ahały się od 3 do 6%. Od połowy XIV w ieku proporcje te zm ieniają się nieco n a korzyść inwestycji. W dyskusji (Duby) poparto tezy referatu .
Pole do .szczególnie ożywionej dyskusji stw orzył następny, jakkolw iek sam .niezbyt fascynujący re fe ra t Ph. J o n e s a (Leeds) o rozw oju agrarnym Włoch średniowiecznych. M ówili przede w szystkim Włosi, ta k że n a w et obrady toczyły się w tedy w dużej części po włosku. R eferent .podkreślił .mocne różnice w rozw oju Włoch północnych (przemysłowych) i południow ych .(agrarnych) — stw ierdzając, że związane są one przede w szystkim ze zróżnicowaniem klim atycznym i geogra ficznym. Ogólnie zaś stw ierdził, że rozwój gospodarczy Włoch od X do XVI w ieku odpowiada zasadniczym liniom rozw oju innych terenów Europy. W odniesieniu
do dziejów agrarnych dotyczy to zarówno problem atyki produkcji, jak i orga nizacji gospodarczej. W zakresie pierw szego z tych problem ów można mówić 0 postępie technicznym , w zakresie drugiego o upadku gospodarki w łasnej pan a (villa). D yskusja zw róciła uw agę n a zbytnią ostrość przeciw staw ienia Włoch pół nocnych i południow ych — należały one do tej samej śródziem nom orskiej cyw i lizacji -rolniczej. Pogłębiono także problem włoskiego połowmictwa (m ezzadria) w skazując na bardzo słabe zaaw ansow anie p rac w zakresie 'dziejów agrarnych Włoch (Duby, I m b e г с i a d o г i, M a d d a l e n a , M o r i , V e n t u r i ,i Inni). W ym iana zdań wyszła poza rolnictw o, obejm ując szereg innych problem ów , jak m in . zagadnienie ch arak teru m iast w łoskich, zm ian w handlu Iwłoskim, kryzysu XIV i XV w ieku (L o p e iz , M a ł o w i s t , de R o o v e r , P ostan i inni).
Obrady te j sekcji izamykał re fe ra t A. G i e y s z t o r a pt. „Miasto i wieś śred- dniow.iecznej Słowiańszczyzny”. A utor izajął się problem em etapów urbanizacji krajó w słow iańskich, biorąc za tłio rozw ażań analizę ro li handlu dalekosiężnego 1 rynku w ew nętrznego w genezie m iast oraz elementćrw tw orzących rynek w e w nętrzny, badanych n a podstaw ie rozpatryw ania rzemiosła, handlu, usług św iad czonych przez -ośrodki ty p u .miejskiego oraz środków w ym iany p rodukcji rolnej. W dyskusji ( B e r e s f o r d , Duby) naw iązano do spraw y konieczności rozwinięcia badań archeologicznych wsi, aiby w te n sposób zdobyć now e m ateriały do osad nictw a. G. Duby poinform ow ał m.in., że w VI Sekoji École Pratique des Hautes E tudes p racu je się n ad m apą w si zanikłych w e Prkneji.
Sekcja H istorii Cen i F lu k tu acji Ekonomicznych n ié w ypełniła w całości planu, bowiem nie przybył z· zapowiedzianym refera tem o cenach angielskich prof. B e v e r i d g e . Zgodnie z planem referaty w ygłosili: F. C. Spooner (Yale) o seku- larnym ru c h u cen i problem ach tw orzenia się kap itału , R. R o m a n o (Paryż) o ruchu cen i rozw oju ekonomicznym na przykładzie A m eryki Południow ej Oraz M. D u p r i e z (Louvain), który zastanaw iał się n a d tym , ozy flu k tu acje typu K ondratieffa można dostrzec i w e -współczesnym rozw oju ekonomicznym. Sebu- larn y ru c h cen Spooner podzielił n a 3 epoki — preindustri-alną, trw a n ia in d u strializacji oraz w iek XX. W pierw szych dw.u ekspansji ekonom icznej tow arzyszy w zrost cen -z tym jednak, że w odniesieniu do X IX w ieku to w spółistnienie jest już m niej widoczne. W A nglii np. była ten d en cja odw rotna, w 'innych k rajach stabilizacja lub ru ch o am plitudzie znacznie spokojniejszej niż w X X wieku. A u to r zadaje sobie pytanie, jak i był w pływ ta k kształtu jący ch się cen w X IX w ie k u na rozwój industrializacji.
R. Romano oparł się o re zu ltaty sw ych b ad ań dotyozących ruchu cen w A m e ryce Południow ej w X V III w ieku. D la całości produktów stw ierdza stagnację cen charakterystyczną dla k rajó w słabo rozw iniętych. Życie ekonomiczne k rajó w Ame ry k i Łacińskiej w X V III w ieku charakteryzow ało się rozw ojem górnictw a, dość d u żą ilością pieniądza, k tó ry odpływ ał jednak do Europy (przy niedostatecznej ilości drobniejszej m onety), brakiem -kredytu bankowego, słabym rozwojem h an dlu, złymi w arunkam i tran sp o rtu , m onokulturą w rolnictw ie, w zrostem liczby ludności p rzy jednoczesnym n a ra sta n iu dysproporcji w podziale dochodu n arodo wego. D yskusja była ożywiona. Zastanaw iano się n ad w pływ em cen europejskich na południow oam erykańskie, zw racano też uw agę n a duże zróżnicowanie Am e ry k i Łacińskiej ( V a n d e r V e e , M a u r o), a szczególnie n a odm ienności w roz w oju M eksyku, k tó ry np. n ie -rozwinął m onokultury w zakresie jakiegoś działu p rodukcji rolnej. Dużo uw agi wzbudziły różne problem y w spółistnienia gospo d a rk i n a tu ra ln e j i pieniężnej i w zajem nych w pływ ów k rajów o różnych stopniach panow ania tych dw u typów gospodarki, im.in. w spom niano o polskiej gospodarce fołw arczno-pańszczyźnianej (Kula, M ałowist, M e u v r e t , de Roover), dyskuto w ano nad problem em m etody w badaniach n ad dziejam i cen — ceny nom inalne, ceny w yrażane w sreb rze (M addalena, M euvret).
W sekcji H istorii A grarnej Europy Nowożytnej wygłoszono jedynie dwa uzu pełniające się re fe ra ty historyków w ęgierskich — P a ich a i M a k i k a i a o gospo darce folw arcznej cna W ęgrzech w XVI i XVII wieku. Omówienie tego problem u w odniesieniu 'do Niemiec, Czech i Polski w ram ach osobnych re ferató w nie doszło do iskutku z pow odu nieobecności przew idzianych referentów . W refera tach Pacha i Mafekaia przedstaw iono XVI i XVII w iek jako okres ścierania się te n dencji ze stopniow ym jednak n arastan iem gospodarki folw arczno-pańszczyźnianej. W pierw szej połowie XVII w ieku folw arki n a W ęgrzech zajm ow ały około 15—30°/o pow ierzchni w iejskiej, zaś p rodukcja ich przew yższała znacznie w pływ y pana z danin chłopskich. W zrastała pańszczyzna osiągając w połowie XVII w ieku śred nio 3 dni w tygodniu. Główmy zbyt d la p rodukcji folw arcznej, jak inform ow ał referent, stanow iła propinacja, a nie 'sprzedaż zbóż ma irynlku. P opyt ze strony m iast był słaiby, wywóz też był niew ielki. R eferaty w ęgierskie poruszając w spólny dla k rajów Europy środkowej problem rozw oju gospodarki folw arczno-pańszczyźnia- nej dały asum pt do porów nań z innym i 'krajam i, jak Czechy i Polska, oraz do ogólnych uw ag o m odelu gospodarki folw arczno-pańszczyźnianej ( B r a u d e l , K ula, P u r s , T o p o l s k i ) .
W ram ach sekcji H istorii A grarnej Azji i A fryki m ówili E. H. J a c o b y (F.A.O.) o społecznych i ekonomicznych ■czynnikach reform y rolnej w k ra ja c h Azji ii A fryki, A. R o k a c h (Jerozolima) o planowamiu osadnictw a w Izraelu, E. R. L e a c h o problem ach osadnictw a rolnego Cejlonu, D. T h o r n e r (Paryż) o ogól nych zagadnieniach dziejów ag rarn y ch k ra jó w Azjii, T. O u c h i (Tokio) o w pływ ie rozwoju ekonomicznego Japonii n a rolnictw o. W ostatnim z tych referatów autor stw ierdza szybki w zrost p ro d u k tu narodow ego Japonii od 1955 ro k u (11% rocznie). W pływ tego w zrostu n a rolnictw o iszedł przede w szystkim w trzech 'kierunkach: zm ian w stru k tu rze upraw (zmniejszanie się spożycia ryżu i jęczm ienia, w zrost spo życia w arzyw i owoców itp.), spadku zatrudnienia w rolnictw ie oraz n astrojów miezdowolenia w zw iązku ze znacznie szybszym tem pem w zrostu dochodu n a gło
w ę w zajęciach pozarolniczych aniżeli w rolniczych.
S ekcja Przem ysłu i Rzemiosła W iejsk ieg o . należała do bardziej aktyw nych. Wygłoszono w jej ram ach 4 referaty . Spośród mich z referatem W. K. J a c u ń - s k i i e g o („Rozwój w ielkiego przem ysłu w Rosji n a bazie drobnego przem ysłu wiejskiego”), który n ie przybył n a zjazd, zeh ran i zapoznali się w form ie dość obszernego streszczenia. Jaeuński w skazał, ja k z pew nych ośrodków w iejskiego przem ysłu w łókienniczego w yraźnie rozw ijających się w X V II w. w ciągu X IX w. zaczęły w yrastać w iększe zakłady przem ysłowe. Je st charakterystyczne, że w śród przodków rodzin przem ysłow ych przew ażali dro b n i producenci w iejscy. P ro b le m a ty k ą przejśoia od przem ysłu w iejskiego do produkcji fabrycznej z a ją ł się w swym referacie także J. D. C h a m b e r s (Nottingham) biorąc za przykład A nglię od" XVI do X IX wieku. Przem ysł w iejski Zachodniej Europy w XVI— X V III w. p rzedstaw ił H. K e l l e n b e n z (Kolonia). A u to r zwrócił uwagę na p u n k ty w idzenia p an u jące w nauce oraz p odkreślił słab e zaaw ansow anie bad ań nad przem ysłem (wiejskim. B. F. H o s e l i t z (Chicago) pośw ięcił swój re ferat roli przem ysłu w iejskiego w k ra ja c h słabo rozw iniętych.
W sekcji Teorii Industrializacji i sekcji A kum ulacji K apitału w e Wczesnych Stadiach Industrializacji wygłoszono szereg refe ra tó w o typach industrializacji, o in dustrializacji w poszczególnych k ra ja c h (Anglia, USA, Japonia) i 'inne.
W sekcji H istorycznych Problem ów Rozwojiu Kolonialnego w ygłosili refe raty m.in. F. M a u r o (Tuluza), A. K. S e n (Cambridge) i H.RjC. W r i g h t (W itw aters- rand). F. M auro zajął się problem atyką Tozwoju 'kolonialnego przed 1800 r., A. K. Sen problem atyką 'kolonialnej działalności angielskiej w Indiach w latach 1854— 1914. Tem atem refera tu W righta był w pływ K am panii W schodnio-Indyjskiej na stosunki w ew nętrzne w Indiach w latach 1795—1800.
W ydaje się, że .zbyt mało aktyw na była sekcja Metodologii i Terminologii H istorii Społecznej ii Gospodarczej. W sekcjii te j wygłoszono diwa referaty oraz kilka kom unikatów . W sw ym referacie prof. W. С on- z e (Heidelberg) zajął się definicją historii społecznej (social history). Stw ierdził, że historia społeczna n a leży zarówno do socjologii, jak i do historii. Należałoby w edług re fe re n ta upraw iać historię społeczną nie tyle w łączności ’z historią gospodarczą, ile z historią poli tyczną. W pow ierzchow nym referacie S. R a t n e r a (New York) o potrzebie r e w olucji sem antycznej historii gospodarczej było 'więcej polityki niż nauki. A utor na przykład stw ierdził, że nie może być dzisiaj już mowy o system ie, k tó ry by można określić jako kapitalistyczny. K apitalizm bowiem, w edług niego, przeszedł już od czasów M arksa takie przem iany, że zniknęły jego podstawowe przez M arksa analizow ane cechy. To sam o można w edług niego powiedzieć o kom unizm ie itd. W dyskusji nie podjęto tych spraw . Zw racano w niej •natom iast uw agę na po w iązanie historii gospodarczej z teo rią społeczną ( K u z n e t s ) , podkreślano ko nieczność zw racania w iększej uw agi n a problem atykę m etodologiczną n a kongre sach (H o b s b a w m). Dość ciekawe kom unikaty F. V e n t u r i e g o (Turyn) o te r m inie socjalizm (autor analizow ał piśm iennictw o z okresu Oświecenia włoskiego) 1 R. M a n d r o u (Paryż) o pojęciu klasy ;na przykładzie burżuazji francuskiej X V III w ieku luźniej w iązały się z .zasadniczym tokiem referatów .
W sum ie dorobek konferencji w Aix w ydaje się istotny, szczególnie w zakresie problem atyki industrializacji oraz rozw oju gospodarczego k rajó w pozaeuropej skich. W sekcjach dziejów agrarnych i historii cen nie powiedziano, naszym zda niem , w iele nowego. N aw et tam jednak, igdizie now ych rozw iązań nie usłyszeliśmy,
cenne były podsum ow ania dotychczasowych badań, w skazanie ma trudności i luki badawcze. Ze szczególnym naciskiem podkreślić należy szeroki udział historyków z w ielu krajów . Spośród historyków polskich w K onferencji udział wzięli: prof, prof. I. В i e ż u ń s к a - M a ł o w i s t, Al. G i e y s z t o r , St. H e r b s t , W. K u l a , M. M a ł o w i s t , I. ' P i e t r z a k - P a w ł o w s k a i J. T o p o l s k i .
Jerzy Topolski
Dnia 17 czerwca 1962 odbyło się n a Sorbonie pod przew odnictw em M. R e i n - h a r d a kolejne zebranie ogólne Société des Etudes Robespierristes. Przedstaw iono dw a kom unikaty: B. L e ś n o d o r s k i o jakobinach polskich i ru ch u rew olu cyjnym w Europie w końcu X VIII w. oraiz J. P a ł o u o legendach i gusłach do tyczących Rew olucji i Cesarstwa.
We w rześniu 1962 ukazał się p i e r w s z y n u m e i r c z a s o p i s m a „Zeit sc h rift fü r M ildtärgeschichte” (wydawanego przez Niemieckie W ydawnictwo W oj skowe NRD). Są tu rnjin. m eopublikow ane dokum enty z archiw um osobistego feldm arszałka von P au lu sa oraz a rty k u ł G. B u s s e : „Kryzys kierow nictw a n ie mieckiego sztabu generalnego w końou la ta 1941”.
„Historische Z eitschrift” w zeszycie specjalnym rocznika 1962 przynosi s p r a w o z d a n i a z . n o w s z e j ś w i a t o w e j l i t e r a t u r y h i s t o r y c z n e j pt. „L itaraturberichte über N euerscheinungen z u r ausserdeutschen G eschichte” (red. W. K i e n a s t). Spraw ozdania zaw ierają omówienie historiografii krajów skandynaw skich (H. K e l l e n b e n z ) , Włoch (E. D u i p r é - T h e s e i d e r ) , Węgier (J. M. B a k ) , Polski (G. R h o d e ) , Zw iązku Radzieckiego (H. J a b ł o n o w s k i
