R О Z P R A W' Y
JULIA TAZBIROWA
Początki biskupstwa na Kujawach
I. P o g lą d y n a genezę b isk u p s tw a k u jaw sk ieg o
T ra d y cja o początkach b isk u p stw a k u jaw sk iego , aczkolw iek dość ob fita, przyn o si szereg w iadom ości, tru d n y c h do pogodzenia ze sobą. T ak i s ta n źródeł b y ł przy czy n ą p o w stan ia w ie lu sprzecznych, w y k lu cza jący ch się n aw zajem hipotez. Je d n y m z głów nych p u n k tó w sp o rn y ch je s t dotychczas p y tan ie, czy stolicą b isk u p ią b ył od ra z u W łocław ek czy też początkow o K ruszw ica, d ru g im zaś — czas p o w stan ia obu stolic.
Część badaczy, m ianow icie Zeno C h o d y ń s k i , W ojciech K ę t r z y ń s k i i P a p é e 1, odrzuca w ogóle istn ien ie b isk u p stw a w K ru sz w icy uw ażając, że cała tra d y c ja w yw odzi się ze sp lą ta n y c h w iadom ości późnych źródeł, pozostali ( L e w i c k i , T adeusz W o j c i e c h o w s k i , A b r a h a m , L a g u n a , G u m o w s k i i L i b r o w s k i ) 2 stw ie rd z a ją fa k t istn ien ia sto licy b isk u p iej n a jp ie rw w K ruszw icy, a n a stę p n ie w e W łocław ku, nie są je d n a k zgodni co do m o m e n tu założenia b isk u p stw a w pierw szej ze stolic oraz jego p rzen iesien ia czy też p ow tó rn ej fu n d a c ji w e W łocław ku.
P u n k te m w y jścia w szy stk ich rozw ażań je s t b u lla Inno cen teg o II dla a rc y b isk u p a m ag d eb u rskiego N o rb e rta z r. 1133, p o d d ająca jego w ładzy dw an aście b isk u p stw na w schód od Ł aby, w ym ien ion ych im ie n n ie 3.
1 Z. C h o d y ń s k i , w y d . S ta tu ta s y n o d a lia d io c e s is W la d is la v ie n s is e t P o
m e r a n ie , W arszaw a 1890, w s tę p p assim . W. K ę t r z y ń s k i , B is k u p s tw a i k la s z to r y w P o lsce, „ P rzew o d n ik N a u k o w y i L ite r a c k i” 1891; recen zja F. P a p é e g o
z te jż e p ra cy „P rzegląd P o w s z e c h n y ” t. X X III, 1889, s. 609—627 i t. X X IV , s. 15— 27; K H IV, 1890, s. 377.
2 A . L e w i c k i , M ie s z k o II, R A U w h f t. V , 1876, s. 140. T. W o j c i e c h o w s k i , S z k ic e h is to r y c z n e z X I w ie k u , W arszaw a 1953, s. 133. W ł. A b r a h a m ,
O r g a n iz a c ja k o śc io ła w P o lsc e do p o ło w y X I I w ie k u , L w ó w 1893, s. 88 i 93— 94
S. L a g u n a , P ie r w s z e w ie k i k o śc io ła p o ls k ie g o , P ism a , W arszaw a 1915, s. 272. M. G u m o w s k i , B is k u p s tw o k r u s z w ic k ie w X I w ie k u , P o zn a ń 1921, s. 16— 17 i 43. St. L i b r o w s k i , K a p itu ła k a te d r a ln a w ło c ła w s k a , W arszaw a 1949, s. 6.
3 K W p nr 6: q u o ru m v id e lic e t e p is c o p a tu u m n o m in a h ec su n t: in te r A lb ia m
e t O d e ra m S te tin e t L u b u s, u ltr a O d e r a m v e r o P o m e ra n a , P o tzn a n , G n e ze n , C raco, W r a tiz la v , C r u c iv iz , M a s o v ia e t L o d ila e n sis ... P or. Z. K o z l o w s k a - B u d k o -
w a, R e p e r to r iu m p o ls k ic h d o k u m e n tó w d o b y p ia s to w s k ie j cz. I, K ra k ó w 1937, n r 30, s. 35. J ed n o cześn ie sp is b is k u p stw p o ls k ic h z L ib e r p r o v in c ia lis za ch o w a n y u G erw a zeg o z T ilb u ry za w iera n a stęp u ją cą listę : G n iezn o (arcybiskuipstw o), W rocław , L u b u sz, K u ja w y , P ło ck , K ra k ó w , P ozn ań , M a zo w sze, P om orze, por.,
PRZEGLĄD H ISTORYCZNY T o m L III — z e sz y t 2
B u lla ta zaw iera nazw y obu stolic k u jaw sk ich , W łocław ka i K ru szw icy. P oniew aż b y ła w y n ik iem p e ty c ji N o rb e rta i jego sk a rg i n a biskupów polskich, k tó rz y nie chcieli m u się podporządkow ać, um ieszczono w niej n azw y n ie ty lk o a k tu a ln y c h stolic biskupich, ale tak że Szczecin, k tó ry n ig d y b isk u p stw e m nie był, i Pom orze, k tó re o trzym ało biskupstw o do p iero w k ilk a la t później. N ajd alszy zatem w niosek, jak i z zestaw ienia K ruszw ica-W łocław ek m ożna w ysnuć, sprow adza się do stw ierd zen ia, że około ro k u 1133 obie m iejscow ości b y ły u w ażan e w M ag d eb u rg u za a k tu a ln e , daw n e lu b p ro je k to w a n e stolice b iskupie. Poza b u llą 1133 r. an i biskupi, ani k a te d ry , w łocław ska i kruszw icka, nie w y stę p u ją n ig d y w jed n y m źródle.
T ra d y c ja h isto rio g raficzn a n a to m ia st już o d p o czątku X II w ie k u sp la ta w sposób n ie ro z e rw a ln y sp ra w y kru szw ick ie i w łocław skie i w sk azu je n a ścisły zw iązek obu stolic. O dbija się to w ty tu la tu rz e W ciągu w iek u X II bisk u p i ty tu ło w a n i są n a zm ianę episcopus cuja-
v isn sis, episcopus crusviciensis albo też episcopus vladislaviensis, cho
ciaż istniało w ty m czasie ty lk o jedno biskupstw o 4.
D alszym dow odem ścisłego zw iązku jest f a k t u d zielania kon sen su biskup o m w łocław skim w w iek u X III przez obie k a p itu ły . W ro k u 1215 spór b isk u p a B a rto z k lasz to re m w S trzeln ie zostaje ro z strz y g n ię ty za zgodą k a n o n ik ó w w łocław skich i k ruszw ickich. N ad an ia w si C hełm ce do kon u je w ro k u 1233 K azim ierz K onradow ie n a rzecz b isk u p a M ichała oraz kościołów P a n n y M arii i św iętego P io tra . W reszcie w ro k u 1257 S am b o r zobow iązuje się do sp łacen ia odszkodow ania biskup ow i za w olą i zgodą obu k a p itu ł. Dodać t u jeszcze m ożna d o k u m en t z ro k u 1251 dla k la sz to ru w Byszew ie, k tó ry nie zaw iera w zm ian k i o k o nsensie k a p itu l nym , n a to m ia st zao p atrzo n y b y ł w pieczęcie obu k a p itu ł 5. W arto dla po
T. T y e , P o ls k a a P o m o rz e za K r z y w o u s te g o , R H I, 1926, s. 26; a w e d łu g H erborda d roga O ttona B a m b ersk ieg o p ro w a d ziła p rzez b isk u p stw a p o ls k ie W rocław , P o znań, G n iezn o i K a lisz (tam że, s. 21). S ta rszy lib e r p o n tific a lis z c za só w K a lik sta II w y m ie n ia w p r o w in c ji p o lsk iej m etro p o lię w G n ieźn ie oraz b isk u p stw a w P o zn a n iu , K ra k o w ie, W ro cła w iu i P ło ck u , Por. P. D a v i d , G ilo n de T o u c y , S tu d ia
h is to r y c z n e k u c zc i S t. K u tr z e b y t. II, K ra k ó w 1938, s. 135.
4 P rzed rok iem 1224, k ie d y w y s tę p u je jak o b isk u p M ich ał, ty tu ł b isk u p a k u ja w sk ie g o n o si O nold (w K ro n ice m istrza W in cen tego, M PH II, s. 399), S te fa n w r. 1187 (K M azK nr 123) i w r. 1191 (K M azK n r 125), O gierz w la ta ch 1210, 1212 i 1213 (K M azK nr 172, 177 i 181) oraz B arto w r. 1215 (K M azK n r 183). B isk u p em w ło c ła w sk im n a zw a n y je s t w X II w . je d y n ie W ern er w b u lli z roku 1148 (PU B nr 2), a w p o czą tk u w ie k u X I I I ty t u ł ten o b o w ią zu je n a p ieczę cia ch b isk u p ich . B isk u p e m k r u sz w ic k im n a z w a n y je s t S w id g e r w n o ta tce o p o św ię c e n iu k o ścio ła w S tr z e ln ie w roku 1133 ( D ł u g o s z , O p e ra o m n ia t. X , s. 547), B arto w d rugiej n o ta tce o p o św ię c e n iu k o ścio ła w S tr z e ln ie z ro k u rzek om o 1216 (K M azK n r 188) o ra z O nold w d o k u m en cie dla C zerw iń sk a z ro k u 1161 (K M azK n r 87). Ż oną b i sk u p a k r u szw ick ieg o O gierza n a z y w a k a len d a rz k r a k o w sk i B u rn ę (M PH II, s. 917). 5 K M azK nr 183 z rok u 1215: H oc a u te m e s t c u m co n sen su ca n o n ico ru m V in -
c e n tii d eca n i, P e tr i a rc h id ia c o n i, M ic h a e lis c u sto d is, E g id ii, M a u ricii, G rim a ld i,. P a u li, C u n ra d i e t ca n o n ic o ru m c r u s v ic ie n s iu m : c u s to d is V a lte r i, S te fa n i, A lb e r ti, M a r tin i, m a g is tr i A lb e r ti, N ic o la i, B o g d a n i e t a lio r u m ca n o n ico ru m u tr iu s q u e c a p itu li q u a m p lu r im o r u m . K M azK nr 328 z rok u 1233: m e m o r a ta m v illa m ia m d ic to e p is c o p o e t e c c le sie b e a te V ir g in is e t b e a ti P e tr i sin e sp e r e v o c a tio n s c o n tu lim u s... K P o l nr 448 z rok u 1257: n o s v e r o e p is c o p o d e v o lu n ta te e t c o n sen su V la d is la v ie n s is e t C r u s v ic ie n s is c a p itu lo r u m c e n tu m m a r c a s a rg e n ti... te n e b a m u r a d s tr in c ti... K P o l nr 38 z rok u 1251: U t a u te m p re s e n s s c r ip tu m ... r o b u r o b tin e a t, sig illo p r e d ic ti d u c is K a s im ir i e t n o s tr o e t c a p itu lo r u m n o s tr o r u m V la d is la v ie n s is e t C r u s v ic ie n s is s ig illis ro b o ra m u s...
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A N A K U JA W A C H 231
ró w n a n ia w spom nieć, że ty lk o w dw óch d ok u m en tach tego ok resu za znaczony je s t w yłącznie konsen s k a p itu ły stołecznej, czyli w łocław skiej. D otyczą one zam ian y z S u lejo w em w si n ależących do klucza w olb orsk ie- go, stanow iącego od p o czątk u uposażenie W łocław ka, a n ig d y K ru s z w icy ®.
W ystępow anie ty tu łu b isk u p a k ruszw ickiego aż do p o czątk u X III w iek u je s t ty m b a rd z iej dziw ne, że m ożem y z dość dużą dozą pew ności sp recyzow ać m o m e n t p o w stan ia b isk u p stw a w e W łocław ku. N ie p o d e j rz a n y d ok um en t, ja k im je s t b u lla p ro te k c y jn a E ugen iu sza III z ro k u 1.1487, zaw iera w iadom ość, że g ran ice b isk u p stw a w y ty czał b isk u p tu - sk u la ń sk i Idzi, le g a t papieski, w ra z z B olesław em K rzyw ou stym . W iado mo w ięc, że fa k t te n m ia ł m iejsce w la ta c h d w udziestych X II w ieku. P r e cy zy jn a d a ta będzie p rzed m io tem d alszych rozw ażań.
D alszych a rg u m e n tó w d o starcza tra d y c ja o bisk upach w łocław skich, p rze k a z an a n a m p rzez a u to ró w k atalo g ó w biskupich. K atalo g i p o d ają dw ie różn iące się od siebie lis ty biskupów . Ś ląsk i k a ta lo g ry m o w an y , spo rządzo ny w w iek u X I V 8, n ie zna zakłóceń w serii biskupów . P o d a je w szystkich w ta k ie j kolejności, w ja k ie j p o jaw ia ją się w źró d łach w spół czesnych. N ie zaw iera, n ieste ty , poza im ionam i żadn ych dan y ch o w y m ien io n y ch p rzez siebie b isk u pach , n a w e t d a t ich p an o w an ia n a stolicy. N ie z a w iera też żad n ej w zm ianki o K ruszw icy, a serię b isk u p ó w rozpo czyna o d S w idgera, n ie w sp o m in ając o jego poprzed n ik ach , k tó ry c h w liczbie ośm iu w y m ien ia ją : p óźniejszy k a ta lo g w olborski i D ługosz.
T ra d y cja X V -w ieczna, rep re z en to w a n a przez te dw a źródła, p rzyn osi in fo rm a c ji sporo, ale nie k ażd a z n ich z a słu g u je n a w iarę, a w iado m ości praw d ziw e m ieszają się z fan tasty czn y m i. K atalog w olborski p o d a je listę b isk up ó w X II-w ieczn y ch w raz z lata m i p anow ania, jed n a k za rów no kolejność, ja k i chronologia pan o w an ia u leg ły pow ażn y m zakłó ceniom . A u to r k a ta lo g u m iał do czynienia zapew ne z niezgodnym i źró d łam i i usiło w ał je w zajem n ie dopasować. S tą d poza ośm iu pierw szym i b iskupam i, nie z n a jd u jąc y m i pośw iadczenia w in n y ch źródłach, k tó ry c h szereg kończy się n a ro k u 1129, z n a jd u je m y w serii bisk u p ó w X II-w iecz- n y c h jeszcze dw ie postaci m ityczn e: R u d g è ra 1161— 1170 i U n elfa 1179— 1190. P o n ad to bisk u p W ern er, odbiorca b u lli z 1148 r., p rz e su n ię ty zo s ta ł n a la ta 1172— 1178. A u to r k a ta lo g u w ie o ty m , że stolica bisk u p ia b yła p rzeniesio n a z K ru szw icy do W łocław ka, i sądzi, że działo się to w czasach b isk u p a O nolda, k tó reg o um ieszcza w la ta c h 1157— 1160. D la tego też b isk u p a W ern era, łączonego przez tra d y c ję z W łocław kiem , przeniósł n a la ta późniejsze.
P odobnie Długosz, chociaż .n ie je st pew ien, k to p rzen ió sł stolicę b isk u p ią do W łocław ka, k o n se k w e n tn ie tw ierd zi, że Ł agów został n a d a n y p rzez J u d y tę n a rzecz K ru szw icy , kościół w S trz e ln ie pośw ięcał b isk u p k ru szw ick i, a o W łocław ku zaczyna m ów ić dopiero w d ru g iej połow ie X II w iek u ®.
6 K P o l nr 20 i 21 z la t 1231 1 1232. M niej ja sn a je s t w z m ia n k a z rok u 1253 (K P ol nr 450), g d z ie so łty s i ła w n ic y to r u ń sc y stw ie r d z a ją , że b isk u p W olim ir z a ła t w ił z n im i tran sak cję... d e c o n sen su e t v o lu n ta te su i c a p itu li...
7 P U B n r 2, por. Z. K o z ł o w s k a - B u d k o w a , op. cit., n r 47, s. 53. 8 M PH IV , s. 24, por. w s tę p W. K ę t r z y ń s k i e g o , s. 16 n.
8 M PH IV , s. 24, k a ta lo g w o lb o rsk i: S e d e s C r u s v ic ie n s is , q u i p o ste a V la d is la -
v ia m tr a n s la ta est..., oraz w z m ia n k a о O n old zie, s. 25, i o R u d gerze, W ern erze
To k o n sek w en tn e p o d aw an ie fałszyw ych w iadom ości dowodzi, że a u to rz y n a po dstaw ie posiad an y ch źródeł ułożyli sobie p ew n ą koncepcję histo rio g raficzn ą i w edłu g niej porządko w ali m ate ria ł. K o n stru k c ja ich n ie w y ja śn ia je d n a k w ątpliw ości, lecz n a su w a now e. N iem ożliw e jest, ab y W łocław ek sta ł się b isk u p stw e m dopiero w lata ch 1157— 1160, po niew aż jak o ta k i pośw iadczony je st w b u lla c h z 1133 i 1148 r. Je d n a k bisk u p O nold w y stę p u je rzeczyw iście jako b isk u p kruszw icki, i to w źródle nie p o d ejrzan y m , m ianow icie w dokum encie dla C zerw ińska z r. 1161. P o n ad to żoną b isk u p a kruszw ickiego n azyw a k a le n d a rz k r a kow ski B u rn ę, żonę O gierza, k tó ry by ł bisk u p em na przełom ie X II i X III w iek u 10.
Sprzeczności te m ożna w y jaśn ić jed y n ie przez szczegółow ą analizę w a ru n k ó w histo ry czn y ch , jak ie pow odow ały e w e n tu a ln e m ig ra cje sto licy bisk u p iej m iędzy W łocław kiem a K ruszw icą.
W iele sprzecznych sądów w ypow iedziano już n a te m a t początków stolicy b isk u p ie j n a K u ja w a c h w ogóle. P o z y ty w n ą w iadom ość o fu n dacji przez M ieszka II b isk u p stw a n a K u jaw ach , ro zu m ian ą zazw yczaj jako fu n d a c ja b isk u p stw a w K ru szw icy , zaw dzięczam y K ronice W iel kopolskiej. J a k w iadom o, je s t to źródło dość późne i nie cieszące się do b rą opinią. A u to r jej nie w y k a z u je zbytniego k ry ty c y z m u i n o tu je w ie le w iadom ości b a ła m u tn y c h . K ro n ik a ta zaw iera je d n a k stosunkow o d u żo w iadom ości zw iązanych z K u jaw am i, co św iadczy o szczególnym za in te re so w a n iu a u to ra ty m tere n e m . Nie w y n ik a to z ok reślo n y ch te n d e n cji, poniew aż a u to r działa w środo w isku w ielkopolskim i m ogło m u zależeć n a ekspo n o w an iu raczej tra d y c ji p oznańskiej niż kruszw ick iej. M ożna zatem przypuszczać, że poszedł w ty m w y p a d k u za źródłam i re p re z e n tu ją c y m i ja k ą ś zniek ształco n ą tra d y c ję K ruszw icy.
In te re s u ją c y nas fra g m e n t, zaw iera ją c y w zm iank ę o fu n d ac ji b isk u p stw a k u jaw sk iego przez M ieszka II, w y k azu je cechy zapiski w cześniej szej, k tó rą a u to r źle zro zu m iał i po sw o jem u z in te rp re to w ał. J e s t to fra g m e n t p a n eg iry czn ej c h a ra k te ry s ty k i B olesław a C hrobrego, p rzy p i su ją c y m u fu n d a c ję b isk u p stw polskich w ta k ie j kolejności: po znań skie, g nieźnieńskie, m azow ieckie (płockie), krako w sk ie, w rocław skie, lu b usk ie, zaś fu n d a c ję b isk u p stw a k u jaw sk iego — jego synow i M iesz kow i n . N ależy zauw ażyć, że z w y m ien ion ych siedm iu b isk u p stw pięć fu n d ac ji je st dziełem isto tn ie B olesław a, ty lk o nie jednego, ale trzech ró żn ych : G niezno, K ra k ó w i W rocław C hrobrego, P łock Śm iałego, a L ubusz K rzyw oustego. N ie jest zatem w ykluczone, że Baszko m iał p rz e d sobą n o tatk ę , z k tó re j w ynikało, że każde z w y m ienionych b i s k u p s tw założył B olesław , ściągn ął je w szystkie razem i p rzy p isał jed n ej osobie. N ato m iast w ty m kon tek ście w iadom ość o fu n d ac ji bisk u p stw a k u jaw sk ieg o przez M ieszka II da się w y jaśn ić jed y n ie w te n sposób, że o p iera się n a k o n k re tn e j w iadom ości źródła B aszka. W przeciw ny m ra
-10 K M azK n r 87, M P H II, s. 917.
11 M PH II, s. 482: e t s e x c a th e d r a le s ecclesia s, v id e lic e t P o zn a n ie n s e m q u a m
p r im o fu n d a v e r a t in c u iu s m e d io ecc le sie tu m u la tu s q u ie s c it, G n e sn e n se m , p o s t M a s o v ie n se m , qu e n u n c P lo c e n sis d ic itu r , C ra c o v ie n s e m , V r a tis la v ie n s e m e t L u - b u cen sem . K u ia v ie n s e m v e r o filiu s e iu s p o s t eu m M y e s k o n o m in e , qu e V la d is la - v ie n s is n u n c u p a tu r , f u n d a v it e t m u lta m o n a s te r ia fu n d a v it, d o ta v it e t c o n stru x it.
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A NA K U JA W A C H 233
zie a u to r b y łb y raczej dodał jeszcze jedno b isku pstw o B olesław ow i C h ro b rem u 12.
K ro n ik a W ielkopolska nie stw ierd za je d n a k w y raźnie, czy chodzi o K ruszw ice czy o W łocław ek. W ty m zakresie rozp orząd zam y jed y n ie a rg u m e n ta m i tra d y c ji, a ta nie po d aje n a jm n ie jszy c h śladów istn ien ia stolicy b isk u p ie j w e W łocław ku p rze d początkiem X II w ieku.
A naliza p o d staw y źródłow ej pozw oliła n a w ydobycie n a stę p u jąc y c h faktów , pośw iadczonych przez źródła w spółczesne:
1. P rz e d ro k iem 1133 W łocław ek i K ruszw ica b y ły uw ażan e za b i sk u p stw a, p rz y n a jm n ie j n a te re n ie M agdeburga.
2. L eg at Idzi z B olesław em K rzy w o u sty m w yznaczali gran ice b i sk u p stw a w łocław skiego.
3. K a p itu ła k ru szw ick a w spólnie z w łocław ską u dziela w w iek u X III b isk u p om k o n sen su na różne p o sunięcia z jed n y m c h a ra k te ry sty czn y m w y ją tk ie m , m ianow icie dysponow ania dobram i klucza w ol- borskiego.
4. B iskupi w łocław scy n a z y w a ją się niek ied y w ciągu X II w ieku kruszw ickim i.
P óźniejsza tra d y c ja zaw iera pon adto w iadom ość, że b isk u p stw o na K u ja w a c h założył M ieszko II, a stolica b isk u p ia została p rzeniesiona z K ru szw icy do W łocław ka przez b isk u p a O nolda w lata ch 1157—
1160 (sic).
N ależy zatem poszukać w y ja śn ie n ia ty ch sprzeczności w m iarę m ożności bez uciek an ia się do odm aw ian ia w iarogodności poszczególnym źródłom , poniew aż n a w e t n iep raw d ziw e w iadom ości d ają się w y tłu m a czyć k o n se k w e n tn y m n a g in a n iem fa k tó w do p rz y ję te j koncepcji h isto rycznej.
II. B isk u p stw o w K ru szw icy
P o zo staw iając n a boku sp raw ę, czy w zm ian ka K ro n ik i W ielkopol skiej o fu n d a c ji b isk u p stw a na K u ja w a c h dotyczy rzeczyw iście K ru sz w icy, n ależy zastanow ić się n a d m ożliw ym m o m en tem podniesienia je j do godności b isk u p stw a. N ie w y d a je się m ożliw e, żeby K ru szw ica tra fiła do b u lli 1133 r. jako bisk u p stw o p ro jek to w an e, k tó re nig dy w rzeczy w istości nie istniało. W ta k im w y p a d k u trz e b a b y p rzyjąć, że by ł to p ro je k t w ty m ok resie a k tu a ln y , poniew aż n ik t nie z a p rz ą ta łb y sobie głow y nie zrealizo w any m i p o stu la ta m i sp rzed w ielu lat. T ym czasem nie bardzo je s t czas i m iejsce w p ierw szy ch trz y d z ie stu lata ch X II w iek u na tę fu n d ację. K siążęcą fu n d a c ją jest w ty m ok resie W łocław ek, a na fun d o w anie dw óch b isk u p stw jednocześnie nie m a na K ujaw ach, m iejsca.
12 P oza M ieszk iem II w y s tę p u je w źród łach X I w . je szcze d w ó ch P ia s to w i- czó w teg o im ien ia : M ieszk o K azim ierzo w ie, sy n O d n o w iciela ur. w 1045 r., a zm. w 1065 r. oraz M ieszk o B o le sła w o w ie , s y n S zczod rego, sp ro w a d zo n y do P o lsk i w 1087 r., a o tru ty w 1089 r. Ż aden z n ich n ie zd ą ż y łb y zo sta ć fu n d a to rem b i sk u p stw a . P o n a d to w za p isce da się w y k r y ć p e w ie n p orząd ek g eo g ra ficzn y , b i sk u p stw a w y lic z o n e są w k o lejn o ści: n a jp ie r w z zach od u na w sch ó d od P o zn a n ia , p o tem od K ra k o w a ze w sc h o d u n a zachód p rzez W ro cła w do L u b u sza. K u ja w y w tej k o le jn o śc i w y p a d a ły b y p o P o zn a n iu i G n ieźn ie, a p rzed M azow szem , zatem je ż e li zw ro t M yesco filiu s e iu s jest w z ię ty p rzez B a szk a z p ierw o tn ej zap isk i, od n o si s ię d o w ła ś c iw e g o B o le sła w a .
W iadom o, że re a ln ie b isk u p stw o k ru szw ick ie nie istn ieje n a począt k u p an o w an ia K rzyw oustego, bo b isk u p ta k i nie w y stę p u je n a k a rta c h k ro n ik i G alla, gdzie re p re z e n to w a n y jest cały episkopat. Z d ru g ie j s tro ny, nie pow stało p rze d ro k ie m 1000, ja k chce D ługosz, poniew aż nie m ów i o n im T h ie tm a r p rz y okazji opisu zjazdu gnieźnieńskiego. Pozo s ta je je d n a k cały w iek XI, w czasie k tó reg o należy w y b rać m om en t n ajp raw d op o d o b niejszy .
N ajm n iej praw d o p o do b ne jest, a b y fu n d o w ał je H erm an , poniew aż w ty m w y p a d k u w czasie jednego p an o w an ia m u sia łb y n astąp ić ró w nież i u p a d e k b isk u p stw a już nie istniejącego dow odnie n a początku X II w ieku.
P rzeciw k o fu n d a c ji K azim ierza O dnow iciela lu b Szczodrego p rz e m aw ia tra d y c ja , w edłu g k tó re j p ierw szy nie fu n d o w a ł w ogóle now ych b isk u p stw , a d ru g i zn an y je s t w yłączn ie jak o założyciel b isk u p stw a płockiego 1S. O kres re a k c ji po śm ierci M ieszka II nie w chodzi rów nież w rach u b ę.
Ż aden z w y m ienio ny ch m o m en tó w n ie jest b ard ziej praw d opo d obn y niż p rze k a z an y przez tra d y c ję czas rządó w M ieszka II lu b też, ja k chce G u m o w s k i , sch y łek rządó w C hrobrego. Za o kresem ty m p rzem aw ia . jed en w zgląd rzeczow y. K ru szw ica leży w b lisk im sąsiedztw ie G niezna. L ogika n a k a zy w a ła b y raczej um ieścić b isk u p stw a d alej jedno od d ru giego, żeby ich w p ły w y n ie zazęb iały się w zajem nie. W y razem ta k ie j p o lity k i je s t w o k resie p óźniejszym fu n d o w an ie P łocka, a n a stę p n ie W łocław ka. N ato m iast w p ierw szy m okresie ch ry stia n iza c ji m ogło P ia stom zależeć n a ty m , żeby sp e cja ln ie nasy cić kościołam i c e n tru m ich p ań stw a, ja k im b y ła W ielkopolska, zw łaszcza że p rz y k ła d u p a d k u K o ło b rzeg u w sk azy w ał dow odnie, że zd ała od o środków d ysp ozycyjnych p a ń stw a b isk u p stw o u trz y m a ć się n ie może.
Je że li z atem p rzy jm iem y , że b isk u p stw o w K ru sz w icy pow stało na p o czątk u X I w ieku, pozostaje niew dzięczne zadanie p rześled zenia jego dalszych losów. W o kresie re a k c ji pogańskiej podzieliło, być może, los P o zn an ia i G niezna, nic je d n a k n ie stoi n a przeszkodzie stw ierd zen iu , że k a te d ra została o d budow ana i stolica bisk u p ia w znow iona. B iskupstw o k ru sz w ic k ie n ie je s t je d n a k zn an e z k ro n ik i G alla, chociaż o sam ej K ru sz w icy pisze o n przez jed e n raz.
J a k z k ro n ik i w y n ik a, K ru szw ica sta ła się obok W rocław ia głów nym o p arciem dla Z b ig niew a w czasie jego pierw szego b u n tu p rze c iw ojcu. R ozegrała się tu ta j k rw a w a b itw a, k tó ra zadecydow ała o ostatecznej klęsce Z bigniew a. G all o p isu jąc b itw ę p od K ru szw icą nie w spom ina w p ra w d z ie o z b u rz e n iu k a te d ry , stw ie rd z a n ato m iast, że o d tą d potężna poprzednio i bog ata K ru szw ica p rzeży w ała u p ad ek 14. N ie je s t w ięc w y kluczone, że r u in a b isk u p stw a n a stą p iła w ty m w łaśn ie m om encie.
13 N ie je s t w y k lu c z o n e , że z n a n e z fa ls y fik a tu m o g iln e ń sk ie g o z ro k u rzek om o 1065 u p o sa żen ie m a z o w ie c k ie je s t resztk ą p ie r w o tn e g o u p o sa żen ia b isk u p stw a k r u sz w ic k ie g o , k tó r e z o sta ło o k ro jo n e p rzez S zczo d reg o n a rzecz d w ó ch jeg o fu n d acji, te r y to r ia ln ie z a in te r e so w a n y c h w . d a w n y ch p o sia d ło ścia ch k ru szw ick ich : b i s k u p stw a p ło ck ieg o i k la szto ru w M o g iln ie.
14 G a l l lib . II, cap. 5: S ic ą u e C ru su ic, d i v i d i s p riu s e t m ilitib u s o p u le n tu m
a d in s ta r d e s o la d o n is e s t r e d a d u m ... M. G u m o w s k i , op. cit., s. 46, w ią ż e z ty m
w y d a r z e n ie m śm ierć b isk u p a B a p ty sty , zn a n eg o z k a ta lo g u w o lb o r sk ie g o . U p ad ek b isk u p stw a w K r u sz w ic y łą c z y ze sp ra w ą Z b ig n iew a ta k że P. D a v i d , L a P o lo g n e
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A N A K U JA W A C H 235
S y tu a c ja w la ta c h n a stę p n y c h nie s p rz y ja ła odbudow ie b isk u p stw a. Z bigniew został w p raw d zie p rzy w ró co n y do łask i w ro k u 1097, ale k ilk a dalszych sta rć H erm an a z sy nam i i trz y k ro tn y podział k r a ju nie sp rz y ja ły pobożnym fu nd acjo m . Z ain te re so w a n y w re s ta u ra c ji b isk u p stw a kru szw ick ieg o m ógł być jed y n ie Z bigniew , nie je s t je d n a k pew ne, czy p rz e d ro k iem 1102 K ru szw ica b y ła k ied y k o lw iek w jego ręk u . U pad ek b isk u p stw a k ruszw ickiego p rzy p ieczętow ała ostateczn ie śm ierć Z bignie w a. W K ru sz w icy pozostała je d n a k in sty tu c ja kościelna — d aw n a k a p i tu ła bisku p ia. Istn ia ł sam kościół, istn iało w reszcie uposażenie daw nego b isk u p stw a, k tó reg o n ie m ożna było po p ro stu skonfiskow ać. Te czyn n ik i o d e g ra ły ro lę w sto su n k a c h kościelnych n a K ujaw ach, w la ta c h n a stę p n y c h .
K a p ita ln y m zagad n ieniem jest rów nież sp ra w a siedziby owego p ie r w otnego b isk u p stw a. W K ru szw icy istn ia ły dw a kościoły o c h a ra k te rz e kolegiackim , przez ró żn y ch a u to ró w uw ażan e za d aw n ą k a te d rę : k o le g ia ta św. P io tra i k o leg ia ta św . W ita. K o leg iata św. P io tra w znosi się d o ty ch czas n a w schodnim b rze g u Gopła. Kościół- św. W ita nie istn ie je ; n a p o d staw ie w y k o p alisk lo k u je się go n a te re n ie tzw . P rz y g ró d k a 15.
Oba kościoły p o siad ają m e try k ę sięg ającą początków o rg anizacji ko ścieln ej w Polsce. D ato w an ie kościoła św. P io tra na p odstaw ie w e zw an ia jest zaw odne, gdyż b y ł to k u lt p o p u la rn y przez całe śre d n io w iecze i tru d n o w yróżnić k o n k re tn y okres, w k tó ry m w Polsce rozw i ja łb y się szczególnie. N ie n a le ż y je d n a k zapom inać, że w ezw anie św . P io tra nosiła k a te d ra p oznańska.
K u lt św. W ita p rzy szed ł do P o lsk i za p o śred n ictw em Czech, gdzie w ezw anie to nosiła k a te d ra w P ra d ze . N ie b y ł on w Polsce p o p u larn y . W ezw anie św. W ita nosił kościół k ru szw icki, sta n o w ił on d ru g ie w ezw a
nie k a te d r y gn ieźn ieńsk iej, p o n ad to w y stę p u je w dziew ięciu kościołach w W ielkopolsce, czterech m ałopolskich i jed n y m n a Ś ląsk u. K u lt rozw i ja ł się głów nie w dw óch fazach. O kres pierw szy to ok res w p ływ ó w cze skich n a kościół polski za czasów M ieszka I. Z tego czasu pochodzi w e zw anie św. W ita w K ruszw icy, potw ierdzone w k ro n ice m istrz a W incen tego, w ezw anie w G nieźnie, m oże jeszcze kościół w Rogoźnie, poniew aż je s t to s ta ry gró d k asztelań sk i. D ru g i o k res w iąże się z tra n sla c ją , k tó ra m ia ła m iejsce w ro k u 1355. W w ie k u X IV —X V p o w stają dalsze kościoły 1G.
K ościołem g łów nym w K ru szw icy jest w X II i X III w. kościół św. P io tra . Salom ea, czyniąc w ro k u 114,3 n ad an ie n a rzecz M ogilna, za bezpiecza je a u to ry te te m k a p itu ły św. P i o t r a 17. K o nsen su b iskupom w łocław skim u dziela rów nież k a p itu ła św. P io tra , co w y n ik a n a jw y ra ź n iej z d o k u m en tu K azim ierza K o n rad o w ica z ro k u 1233. B ardzo tru d n o o k reślić c h a ra k te r kościoła św. W ita. Jeżeli k a te d rą b y ł kościół św. P io tra , m ógł on być kościołem grodow ym , co w y n ik a tak ż e z jego położe nia. T ru d n o n a w e t dowieść, że b y ł on k o leg iatą. K a d łu b e k o kreśla
e t I' e v a n g e lis a tio n de P o m e ra n ie , P a ris 1928, s. 38 oraz S t. L i b r o w s k i , op. cit.,
p r z y p u szcza ją c jed n ak , że m im o o ficja ln eg o p r z e n ie sie n ia sto lic y do W ło c ła w k a b isk u p i n a d a l r e z y d o w a li w K ru szw icy .
16 K. G ó r s k i , T o p o g r a fia w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e j K r u s z w ic y , „M ateriały W cz e sn o śr e d n io w ie c z n e ” t. II, 1953, s. 41 i 43.
18 P. S z a f r a n , R o z w ó j ś r e d n io w ie c z n e j s ie c i p a r a f ia ln e j w L u b e ls k ie m ,
L u b lin 1958, s. 75— 77.
17 K Wp nr 9: Q u icu m q u e... v illa m R a d e o v ... a lie n a v e r it, a u c to r ita te s a n c ti P e tr i sa n c tiq u e J o h a n n is e t n o s tr o a D o m in o a lien a tu r....
kościół św. W ita jako bazylikę, Baszko m ów i o oraculum . N a p o czątku X IV w. było ta m k ilk a p re b e n d k an o n ik ó w bez żadn ej p re la tu ry . P a tro n a t n a d n im i sp raw o w ał książę. K an o n icy w y stę p u ją po ra z p ierw szy w ro k u 1268 18. W w ie k u X III b y ła to in sty tu c ja w sta d iu m likw idacji. P ró b o w an o przy łączy ć ją do kościoła św. P io tra , praw dopodobnie w ce lu w y ró w n a n ia s tra t, k tó re kościół te n poniósł w w y n ik u działalności b iskup ó w w łocław skich, o czym będzie m ow a poniżej.
K ościół św. W ita w iąże się n iew ą tp liw ie z o kresem b isk u p im K ru sz wicy. K o leg iata m og łab y tu ta j pow stać n ajp ó źn iej n a p rzełom ie XI i X II w. N ie je s t bow iem w ykluczone, że H e rm a n lu b K rz y w o u sty chciał m ieć w zdob y tej przez siebie K ru szw icy w ła sn y ośrodek kościel ny, k tó ry b y stan o w ił k o n k u re n c ję dla opozycyjnego kościoła św. P io tra .
III. G en eza b isk u p stw a w e VVIociawku
S y tu a c ja kościoła polskiego w o kresie K rzy w ou stego b y ła dość sk om plikow ana. W ład ysław H e rm a n z m a rł 4 czerw ca 1102, p ozostaw ia
jąc północną P o lsk ę z P oznaniem , G nieznem , K ruszw icą i Płockiem w rę k u Zbigniew a, a p o łudniow ą z K rak o w em i W rocław iem — Bo lesław a.
Je d n ą z p ierw szych akcji B olesław a było k o rzy stn e dla siebie u r e gulow anie sp ra w kościelnych. W szelkie k ro k i w te j dziedzinie u tru d n ia ł jed n a k fa k t, że a rc y b isk u p g n ieźn ieński M arcin s ta ł po stro n ie Z bignie w a. D latego też, k ied y B olesław deponow ał niew ygodnego dla siebie b isk u p a krako w sk iego Czasław a, n astęp cę jego, B aldw ina, m u siał w ysyłać aż do R zym u dla u zysk an ia s a k ry b isk u piej.
D la g en eraln eg o u p o rząd k o w an ia s p ra w k ościelnych B olesław spo w odow ał p rzy sła n ie do Polski w ro k u 1103 lu b 1104 leg ata papieskiego,
G w alona, b isk u p a B eauvais. L eg acja, fo rm a ln ie sk iero w an a do całej p ro w in cji polskiej, o strzem sw y m zw róciła się p rzeciw dzielnicy Z bi gniew a. G all w sp o m n iał o d ep on o w an iu dw óch biskupów , n ie pod ając jed n ak , o jak ie stolice biskupie chodzi. W ydaje się, że depozycja d o tkn ęła w łaśn ie dw óch b isk u p ó w dzielnicy Z bigniew a, płockiego i po znańskiego. O czywiście dopóki Z bigniew panow ał, nie opuścili oni sw o ich stolic. J e s t je d n a k znam ienne, że w edług późnych w praw d zie i n ie p ew n y ch dany ch k atalog ó w n a obu stolicach zm ien iają się b isk u p i w chw ili opan o w an ia dzielnicy przez B olesław a 19
W y g nan ie Z bigniew a, a n a w e t jego śm ierć nie rozw iązała jed n a k sp ra w y rad y k a ln ie , poniew aż a rc y b isk u p M arcin trw a ł n a d a l w opozy cji, a po jego śm ierci stolica g n ieźn ieńska przeży w ała k ilk u le tn i w akans. D latego też u p orząd k o w an ie sto su n k ó w ' k ościelnych m ożliw e było je d y
18 D K M n r 38, s. 213.
19 C zęść lite r a tu r y p rzy jm u je, ż e je d n y m z u su n ię ty c h p rzez G w a lo n a b is k u p ó w b y ł C za sła w k ra k o w sk i. P r z e c z y te m u jed n a k fa k t, ż e za ró w n o G a l l lib . II,. cap. 27, ja k i r o czn ik i k ła d ą p rzy ja zd le g a ta po k o n se k r a c ji B a ld w in a -na b is k u p s tw o k r a k o w sk ie . P. D a v i d , U n d is c ip le d ’Y v e s d e C h a rtr e s en P o lo g n e, L a P o
lo g n e au V IIe C o n g rès In te rn a tio n a l d e s S c ie n c e s h is to r iq u e s t. I, V a rso v ie 1933,
s 109— 111, stw ie r d z a ż e m isja G w a lo n a m ia ła m ie jsc e w ro k u 1103, a k o n sek ra cja B a ld w in a p ó ź n ie j. D ep o zy eję C za sła w a p rzez k się c ia p rzy jm u je je d y n ie R. G r ó d e c k i , Z tig n ie « ) k s ią ż ę p o ls k i, K ra k ó w 1927, odb. ze S tu d ió w s ta r o p o ls k ic h k u
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A N A K U JA W A C H 237
nie poprzez now ą legację, k tó rą p rzep ro w ad ził k a rd y n a ł b isk u p tu sk u - lań sk i Idzi.
D a ty leg acji Idziego nie p rzech o w ał żaden rocznik, zatem n ie m am y je j p od an ej bezpośrednio. W nioskow ać m ożna n a te j podstaw ie, że w falsy fik acie ty n ie c k im Idzi n a z w a n y jest leg a tem papieża K a lik sta II, k tó ry zm arł w końcu ro k u 1124. Z itin e ra riu m Idziego w y nik a, że m ógł być w Polsce m iędzy k w ie tn ie m 1123 a m arcem 1125. P on iew aż jed n a k wiadom o, że nie z e tk n ą ł się w czasie te j podróży z O tto nem b a m b e r- skim , p rzy pu ścić należy, że leg acja m iała raczej m iejsce n a początku niż pod koniec tego o k r e s u 20.
O ile cel stw o rzen ia b isk u p stw a w e W łocław ku — c h ry stia n iza c ja P o m o rza i zn eu tralizo w an ie ośrod k a kruszw ickiego — je s t jasn y , o ty le okoliczności fu n d a c ji nie są łatw e do zbadania. F u n d a c je b isk u pstw , do ko n an e przez K rzyw oustego, w iążą się z n ajw a żn ie jsz y m pro b lem em jego p o lity k i — podbojem Pom orza. S tą d doszło do fu n d a c ji b isk u p stw a w Ł ubuszu, k tó re m u m iał podlegać dolny bieg O dry, i w e W łocław ku, w k tó rego g ran icach znalazło się P om orze G dańskie. Oba b isk u p stw a w raz z późniejszym b isk u p stw em zachodniopom orskim rozw iązyw ały sp raw ę przyn ależn o ści diecezjalnej świeżo po d b ity ch teren ów . W b u lli p ro te k c y jn e j z ro k u 1148 pow iedziane jest, że g ran ice b isk u p stw a u s ta lał leg at Idzi w spólnie z B olesław em . P rz y jm u je się, że w yty czan ie g ra nic dokonane było jednocześnie z fu n d a c ją b isk u p stw a, co je d n a k nie w y n ik a bezpośrednio z tek stu . L a ta dw udzieste X II w. wiąże się zazw y czaj z e k sp an sją kościelną B olesław a K rzyw ousteg o n a Pom orze i na te n okres k ład zie się fu n d a c ję b isk u p stw w e W łocław ku i L ubuszu.
Z a sta n a w ia ją c y jest je d n a k c h a ra k te r uposażenia obu kościołów. P o siadłości b isk u p a w łocław skiego, pośw iadczone w b u lli 1148 r., z n a jd u ją się n iem al w yłącznie w M ałopolsce. N ależą do n ich gród w olborski z przynależnościam i, kościół N PM w Zaw ichoście z grodem łagow skim i dziesięcinam i, dziesięciny z dochodów kościoła N PM w S andom ierzu oraz p re p o z y tu ra św. M ichała n a grodzie k ra k o w s k im 21. Z p u n k tu w i dzenia p o trz e b b isk u p stw a znacznie lepsze b y ły b y d obra k u jaw sk ie lu b m azow ieckie, k tó re u n iezależn iały b y b isk u p a od tra n s p o rtó w i u ła tw ia ły zarząd n a d g o spodarką ty c h posiadłości. U sp raw ied liw ić te n p ozorny
20 D ata le g a c ji Id zieg o jest od d a w n a p rzed m io tem sporu. F. P a p é e , N a j
s ta r s z y d o k u m e n t p o ls k i, R A U w h f t. X X II I, 1888, s. 25 p r z y jm u je b y tn o ś ć leg a ta
w P o lsc e na rok 1124. D a tę tę p o d trzy m u je M. G ę b a r o w i c z, M o g iln o —P ło c k —
C z e r w iń s k , S tu d ia h is to r y c z n e k u c zc i S t. Z a k r z e w s k ie g o , L w ó w 1934, s. 150,
T. T y c , op. cit., s. 23; P. D a v i d , G ilo n d e T o u c y , s. 123, i H. L u d a t, B istu m Le b u s, W eim ar 1942, s. 2.52. N a to m ia st Κ. M a 1 e с z y ń s ki, U w a g i n a d d o k u m e n
te m le g a ta I d z ie g o d la k la s z to r u w T y ń c u , L w ó w 1936 od b itk a z „C ollectan ea
T h e o lo g ic a ” t. X V II, p assim , w y su w a e w e n tu a ln o ś ć p o b y tu Id z ie g o w P o lsc e b ąd ź w la ta ch 1123/5, b ąd ź te ż dop iero p o p ierw szej m isji O tton a b a m b ersk ieg o w la ta c h 1125/8. D a tę 1125 p rzy jm u je A. G i e y s z t o r , P o c z ą tk i m is ji r u s k ie j b is k u p s tw a
lu b u s k ie g o , K ra k ó w 1948, odb. z „N aszej P r z e sz ło śc i”, a Z. K o z ł o w s k a - B u d -
k o w a, op. cit., s. 53, d o p u szcza m o ż liw o ść d w u k ro tn eg o p o b y tu le g a ta w P o lsce. 21 P U B nr 2: in q u ib u s h ec s p e c ia lite r d u x im u s e x p r im e n d a . C a str u m v id e lic e t
V o y b o r cu m o m n ib u s su is a p p e n d ic iis e c c le sia m s a n c te M a rie in Z a v ic h o s t cu m c a stro L a g o u e t d e c im a e iu s a liis q u e su is a p p e n d ic iis , n o n u m n u m m u m de o m n i
bu s, q u e s o lv u n tu r e c c le sie sa n c te M a rie in Z a n d o m ir se c u n d u m p o lo n ic a m iu s titia m , p r e p o s itu r a m s a n c ti M ic h a e lis in C ra c o v ia cu m o m n ib u s a d e a m p e r t i n e n tib u s. C a s tr u m K d a n z c in P o m e ra n ia cu m d e c im a ta m an n on e, q u a m o m n iu m eo ru m , q u e d e n a v ib u s s o lv u n tu r . D e c im a m p a r te m d e m o n e ta e t d e iu d ic iis to tiu s e p is c o p a tu s.
n o nsens m ógłby jed y n ie fa k t, że fu n d a to r nie rozporząd zał m a ją tk a m i leżącym i bliżej stolicy b isku p iej. T ak i sta n istn iał do r. 1107, k ied y Bo lesław b y ł p an e m jed y n ie p o łu d n io w ej Polski. W ybór L ubu sza n a sto licę b isk u p ią jest ró w nież zro zu m iały dla· w czesnego e ta p u eksp ansji pom orskiej, k ied y Z bigniew u tru d n ia ł b r a tu dokonyw anie napadó w z te re n u jego dzielnicy i z konieczności L ubusz b y ł głów ną bazą w y p a dow ą B olesław a. Po o p an o w an iu W ielkopolski zdobył on przed e w szyst k im całą lin ię N oteci i L ub u sz p rz e sta ł odg ry w ać fo lę zasadniczą w w alkach.
W y n ik ałob y zatem , że B olesław ju ż w ok resie 1102— 1107 nosił się z zam iarem u tw o rze n ia obu b isk u p stw , oraz że z tego ok resu pochodzi u posażenie m ałopolskie W łocław ka. N ie jest to rów noznaczne z k a n o niczn ą fu n d acją, poniew aż żaden z dw óch bisk u p ó w nie w y stę p u je u G alla. E re k cji kano n iczn ej dokonał w zm ienionych ju ż w a ru n k a c h le g at Idzi w la ta c h 1123— 24.
P ie rw sz y m b isk u p em w łocław skim został w ed łu g k a ta lo g u śląskiego S w idger, z n an y z p rze k a z an e j przez D ługosza n o ta tk i o pośw ięceniu kościoła w S tr z e ln ie 22. P o n ad to śm ierć S w idgera, bisk u p a polskiego, została zan o to w ana w nek ro lo g u b am b erskim .
W pły w y kościelne n a P o lsk ę w okresie p anow ania K rzyw oustego b y ły w ie lo stro n n e i w skazać m ożna tu ta j k ilk a kręgów , z k tó ry m i k o n ta k ty d a ją się prześledzić źródłow o. Je d n y m b y ł B am berg, w okresie m isji św. O tto n a n a P om orzu, a tak ż e i w cześniej u trz y m u ją c y z P o lsk ą ożyw ione k o n ta k ty , czego dow odem są zapisy nekrologiczne osób z P o l ską zw iązanych. D ru g im źró d łem d opływ u d u chow ieństw a b y ła L o ta ry n g ia , z k tó re j pochodzili b isk u p i polscy: płocki A le k san d e r i w ro cław ski W a lt e r 23. Trzecim w reszcie kręgiem , aczkolw iek jego w pły w y b y ły w lite ra tu rz e przem ilczane, b y ł M agdeburg, poprzez osobę N o rb e rta z w iązany ró w n ież z re fo rm ą d o ln o lo tary ńską.
Nie jest w ykluczone, że z ty m o sta tn im da się zw iązać rów nież S w idger. Istn ie je m ożliw ość id en ty fik o w an ia go z b isk u p e m -n o rb e rta - n in em F ro g eriu sem , w y stę p u ją c y m w d o d atk u do V ita G odefriâi, com itis
C a p e n b e rg e n sis2i. G łów ną je d n a k tru d n o ścią, ja k w y n ik a z p rzy ję cia
ta k ie j w y k ład n i, jest to, że w ta k im w y p a d k u S w id g er m ógłby o b jąć rząd y w e W łocław ku n ajw cześn iej w ro k u 1129, zatem po w staw ałab y n iezro z u m iała lu k a m iędzy m om en tem fu n d a c ji b isk u p stw a w e W łocław ku w ro k u 1123— 24 a p o jaw ien iem się ta m pierw szego bisk upa. D ałab y się ona zap ełn ić jed y n ie przez p rzy ję cie in n ej d a ty fu n d a c ji bądź też istn ie n ia nieznanego po p rzed n ik a S w idgera, n a co je d n a k nie m a żadny ch dow odów źródłow ych an i też w aru n k ó w , k tó re w sk azy w ały b y n a ko nieczność sta w ia n ia ta k ie j hipotezy. P oniew aż zaś zano tow any został w B am b ergu, a okoliczności w sk azu ją, że jego działalność w Polsce
22 D ł u g o s z, O p e ra o m n ia t. X , s. 547, por. Z. K o z ł o w s k a - B u d k o w a , op. cit., n r 29, s. 34. Z ap isk a k w e stio n o w a n a b y ła w ie lo k r o tn ie , jed n a k n ie ze w z g lę d u n a stro n ę d y p lo m a ty czn ą , a le je d y n ie w w y n ik u a n a lizy h isto ry czn y ch o k o lic z n o śc i fu n d a c ji k la szto ru w S trreln ie.
23 Cz. D e p t u ł a , K r ą g k o ś c ie ln y p ło c k i w p o ło w ie X I I w ie k u , „R oczn ik i H u m a n isty c z n e ” t. V III, 1959, z. 2, s. 42 n. P. D a v i d, L a P o lo g n e, s. 52, d ow od zi, ż e z w ią z k i P o lsk i z B a m b erg iem się g a ły c za só w H erm an a.
24 T. M a n t e u f f e l ; P r z y c z y n e k do d zia ła ln o śc i n o r b e r ta n ó w w P o lsce, O p u sc u la C a sim ir o T y m ie n ie c k i... d e d ic a ta , P o zn a ń 1959, s. 228 i 230.
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A NA K U JA W A C H 239
rozpoczęła się w cześniej niż działalność N o rb e rta w M agdeburgu, m oż n a go ró w nież w iązać z ta m ty m kręgiem .
D a ta objęcia rząd ó w b isk u p ich przez S w id g era b y łab y zatem id e n ty cz n a z m o m en tam i p o w stan ia b isk u p stw a. D a ta śm ierci n ie jest zn a na. O gólnie m ożna przy jąć, że zm arł po 1133, a p rze d 1148, k ied y w y stę p u je W ern er.
IY. W ło c ław e k a K ruszw ica
S y tu a c ja m łodego b isk u p stw a w łocław skiego, n a k tó reg o te ry to riu m znalazła się daw n a stolica biskupia, K ruszw ica, nie b y ła łatw a. N ie w iadom o, ja k i b y ł p ra w n y sto su n ek obu kościołów. P ra w o kanoniczne zna w praw d zie pojęcie tra n s la c ji stolicy b isku piej, w ta k im jed n a k w y p a d k u jednocześnie ze zm ianą kościoła k a te d raln e g o n astęp ow ało p rz e n iesienie k a p itu ły i p rzek azan ie uposażenia, co w w y p a d k u K ru sz w i
c y — W łocław ka nie n astąpiło .
N ie pozostaje zatem nic innego ja k przypuszczenie, że początkow o W łocław ek m iał stanow ić osobne b iskupstw o. L eg at Idzi, p rzep ro w ad za jąc w r. 1123— 24 ro zgraniczenie, w łączył K ruszw icę, w k tó re j fa k ty c z nie od trz y d z ie stu la t b isk u p stw o nie istniało, w o bręb diecezji w łoc ław skiej, nie p rec y z u ją c bliżej c h a ra k te ru kościoła św . P io tra . S ta n o w iło to dla W łocław ka p o te n c ja ln ą groźbę. D opóki żył p ro te k to r b isk u p stw a, B olesław K rzy w o u sty , a n a stę p n ie p an o w ał W łady sław W ygn a niec, W łocław ek by ł zabezpieczony. D opiero zw ycięstw o synów Salom ei zm ieniło sy tu ację.
Z p ew n y ch fra g m e n ta ry c z n y c h d an y ch w y n ik a, że Salom ea i jej sy now ie p ro w ad zili od m ien ną niż ojciec p o lity k ę w zakresie pop ieran ia poszczególnych in sty tu c ji kościelnych. Salom ea p rze k a z u ją c w ro k u 1143 R adziejów n a rzecz k la sz to ru w M ogilnie zaznacza, że w te n sposób chce n a p ra w ić zan ied b an ie zm arłego m ęża, k tó ry nic ta m te jsz y m m n i chom nie ofiarow ał. M łodzi k siążęta i ich zw olennicy fu n d u ją i popie r a ją raczej k la sz to ry cy stersk ie (Łekno, Ląd, Jęd rzejó w , S ulejów ) bądź też zw iązane z nim i zakony ry c e rsk ie (joannici w Zagościu i w P oznaniu).
Z d ru g ie j stro n y , daje się w y ra ź n ie zaobserw ow ać re a k c ja k le ru pochodzenia rodzim ego przeciw ko przybyszom . B iskupi, d ziałający na rzecz m łodych książąt, z a rc y b isk u p em Ja k u b e m n a czele są w znacznej części P o lak am i, a nieliczni cudzoziem cy d a ją się w ytłu m aczy ć szcze gólną sy tu a c ją. B iskup A le k san d e r płocki b ył w prow adzo n y n a stolicę b isk u p ią jeszcze przez K rzyw oustego, a w obec jego synów zachow yw ał pozycję niezależną, jeżeli nie ró w n orzęd ną. B ra t jego W a lter został b i sk u p em w ro cław sk im z rę k i B olesław a K ędzierzaw ego, czyli został w prow adzony do zdobytej d zielnicy w b rew tam te jsz e m u m ożnow ładz tw u . In n i n a to m ia st bisk u p i są raczej p rzedstaw icielam i polskiego m oż n o w ładztw a i prow adzą w spólnie z k siążętam i p a rty k u la rn ą polity kę. N iepew n a sy tu a c ja p o lityczn a o k resu w a lk W ładysław a W ygnańca z b raćm i i późniejszej in te rw e n cji cesarskiej n a jego rzecz sk ła n ia f u n d acje kościelne do s ta ra ń o b u lle p ro te k c y jn e i in n e dokum enty , m ające zabezpieczyć p o d staw y p ra w n e ich m a ją tk u .
Z estaw ien ie in sty tu cji, k tó re w ty m okresie u z y sk u ją potw ierdzenie, jest znam ienne. J e s t to k lasz to r k an o n ik ó w re g u la rn y c h w Trzem esznie,
k tó rego uposażenie p o tw ierd ził w ro k u 1146 leg a t H um bold, a w ro k u 1147 E ugeniu sz III, k la sz to r N M P n a Ślęży (1148) oraz b isk u p w łoc ław sk i W e rn e r (1148). Nieco później, w ro k u 1155, H a d ria n IV w y d ał b u lle dla k an o n ik ó w re g u la rn y c h w C zerw iń sk u (fu n d acji A lek san d ra płockiego) oraz b isk u p a w rocław skiego W altera. W ty m zestaw ieniu rów nież b isk u p W e rn e r w y g ląd a n a p rzed staw iciela tego sam ego k ręgu i w y k azu je n iepokój o u trz y m a n ie sw ojej p o z y c ji25.
N ależy jeszcze w ty m m iejscu przypom n ieć jego sy tu a c ję m a te ria l ną. B iskupstw o k u jaw sk ie w ed łu g o b razu b u lli 1148 r. posiada całość sw oich uposażeń ziem skich poza K u jaw am i. N a te re n ie w łasn ej diecezji posiadłości b isk u p a o g ran iczają się do dziesięcin z g ro du gdańskiego oraz dziesięcin z m en nicy i k a r sądow ych w całym b iskupstw ie. Brak, n a to m ia st zn an ych z ok resu późniejszego rozległy ch dó br ziem skich na te re n ie K u jaw , ciągnących się szerokim pasem od G opła aż do W isły w rejo n ie R aciążka i N ieszaw y oraz poprzez G niew ków aż po Ino w rocław i W yszogród. O puszczenie w b u lli ty c h posiadłości, gdyb y je istotnie W ern er posiadał, nie b y ło b y uzasadnione. Z n a jd u je m y w praw d zie w b u lli zw rot, że p otw ierd za się bisk u pow i w szystko, co m a lu b będzie m iał, ale n ależy to tra k to w a ć jed y n ie jako zw rot fo rm u larzo w y , a n aw et dodane później zdanie, że sp e cja ln ą uw agę zw raca się n a m a ją tk i niżej w ym ienione, n ie ro zw iązu je sp raw y . Rzeczowo oddzielanie w ro k u 1148 posiadłości p o zak ujaw sk ich nie było celowe, bo w ty m w łaśn ie m o m en cie m ałopolskie posiadłości W łocław ka zn alazły się w sw ym zasadni czym zręb ie w rę k u B olesław a K ędzierzaw ego. Je d y n y zatem w niosek, n a jak i pozw ala te k s t bulli, ró w n a się stw ierd zen iu , że dobra te w ro k u 1148 nie zn ajd o w ały się w rę k u b isk u p a w łocław skiego.
N a stęp n y w yk az posiadłości b isk u p stw a z a w a rty je st w p rz y w ile ju K azim ierza K onrad o w ica z ro k u 12 5 0 2fi. O b ejm u je on jed y n ie te ry to riu m K u jaw , w y m ien ia je d n a k n ie ty lk o posiadłości b isk u p a, ale ta k ż e k a p i tu ły w łocław skiej i k o leg ia ty k ru szw ick iej. W sie w ym ienione są po sze rokich zw olnieniach im m u n ite to w y ch w czterech n a stę p u jąc y c h g ru pach: 1
.
N o m in a ... v illa ru m a n tiq u a ru m p red icti episcopi... 2. Ecclësie vero V la d islavien sis iste... 3. C rusviciensis a u te m iste... 4. V ille sancti P etri... N iecodzienne jest ju ż to, a b y w jed n y m d okum encie b isk u p u zyskiw ał p o tw ierd zen ie posiadłości w łasn y ch oraz je d n e j ty lk o in sty tu c ji z te r e n u diecezji 27. N ie m n iej ciekaw e je s t rozm ieszczenie geograficzne m a ją tk u . G łów ny zrą b posiadłości zarów no W łocław ka, ja k i K ru szw icy g ru p u je się n a północ i w schód od te j o sta tn ie j. S k ład a się n a ń duża g ru p a w si w okolicy R adziejow a n a w schód od G opła oraz z w a rty pas osad m iędzy K ru szw icą, In o w rocław iem , N ieszaw ą i rejo n e m ujścia D rw ęcy. W y stęp uje t u znaczne pom ieszanie w łości zarów no w łocław skich, ja k i k ruszw ickich.
25 P o tw ie r d z e n ie u p o sa żen ia T rzem eszn a K W p n.r 12 i 15, S lę ż y KŚ1. n r 22, W ło cła w k a P U B nr 2, C zerw iń sk a K M azK nr 77, W rocław ia K S l. nr 35. B y ło b y jed n a k n ie słu sz n e tw ie r d z ić , ż e p o lity k a k sią żą t b y ła w ty m o k resie w ro g a ty m w sz y stk im fu n d a cjo m . Z a ró w n o T rzem eszn o, ja k i C zerw iń sk otrzy m u ją od n ich zn a czn e n ad an ia.
2« D K M n r 13, s. 184. (79).
27 W z e sta w ie n iu ty m b u d zi ró w n ie ż z d z iw ie n ie p o d zia ł m a ją tk u k r u sz w ic k ie g o n a d w ie g ru p y: k o śc io ła k r u sz w ic k ie g o i św . P iotra. O ba te r m in y o zn aczają za zw y cza j p o sia d ło śc i k a n o n ik ó w , w ty m jed n a k w y p a d k u fa k t p o d z ia łu m ożn a ch y b a u zn ać za ślad d a w n eg o ro zg ra n iczen ia dóbr b isk u p a i k a p itu ły k ru szw ick iej.
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A NA K U JA W A C H 241
Poza ty m rejo n e m z n a jd u je się jed y n ie g ru p a trz e c h w si biskupich i je d n e j k a p itu ln e j w łocław skiej koło B ydgoszczy o raz sześć czy siedem wsi w okolicy sam ego W łocław ka. P ozo staje ponad to k ilk a osad t r u d n y c h do zid enty fik o w an ia, ale jeżeli n a w e t leżą poza w ym ienionym i gru p am i, nie m ogą zm ienić zasadniczo całego obrazu.
C ały te n u k ła d w y d aje się celow y i logiczny, jeżeli po w stał z m yślą o p o trzeb ach K ruszw icy, n ato m ia st zupełnie n iezrozum iały z p u n k tu w idzenia W łocław ka. N ie jest rów n ież p rzypadkow e, że całe uposażenie k ru szw ick ie jest rozrzucone w śró d tego zw artego k om plek su dóbr p rz e
w ażnie w łocław skich. O d n a jd u je m y je w b ezp ośred nim sąsiedztw ie „ sta ry c h w si b isk u p stw a w łocław skiego“ lu b n a w e t na ich tere n ie . T ak w ięc koło sam ego R aciążka leży Podole i D ąbrow a, w y m ien ion e w śród wsi kościoła św. P io tra . W ieś Sław ęcino leży in Radcens. N a te re n ie wsi M urzy n no z n a jd u je się źreb dziekana kruszw ickiego. W ieś Ułom ie, k tó rą w ro k u 1250 zaliczano do posiadłości biskupich, z n a jd u je się w X V I w. w e w ła d a n iu K ruszw icy. P odzielona jest rów nież w ieś R y- bitw y, do niej bow iem m ożna jed y n ie odnieść sors p iscato ru m in Dal-
covo w posiadłościach b isk u p a i duo sortes apud piscatores z posiadłości
kościoła kruszw ickiego. Jeżeli pon ad to L eszek B olesław ow ie n a d a je w ro k u 1185 b iskupow i w łocław skiem u kap licę w G niew kow ie salvo
сопсатЫ о C rusvicensis m ona sterii S. P e t r i 28, daw ne p raw a K ruszw icy
do całego k o m plek su dó b r w y d a ją się nieźle pośw iadczone.
N ależy tera z zastanow ić się, k ied y dobra te przeszły w ręce W łocław ka. Nie m ógł ich zag arn ąć dopiero w ielki o rg an iz ato r m a ją tk u b isk u piego M ichał, bo w ta k im razie nie m ogły być o k reślan e w ro k u 1250 jako v ille a ntique. Nie stw ie rd z am y ich tak że w rę k u W e rn e ra z roku 1148. N ależy zatem m iędzy ty m i dw iem a d a ta m i poszukać m om entu, k ied y to się stało. W ypada zatem zająć się postacią b isk u p a Onolda, k tó r y w ro k u 1161 n azw an y jest bisk u p em kruszw ick im , a w ed łu g tra d y c ji m ia ł przenosić stolicę bisk u p ią do W łocław ka.
O koliczności objęcia przez niego k a te d ry bisk u p iej są z a sta n aw ia jące. P o ja w ił się we W łocław ku w edług danych k atalo gó w w ro k u 1157. W ty m sam ym ro k u w P ło ck u po śm ierci A le k san d ra został bisk u p em W ern er, k tó ry w 1172 r. został zam ordow any w sporze o w ieś Szarsko. M ożna w ięc przypuścić, że k u ja w sk i W e rn e r nie u m a rł n a stan o w isk u bisk u p a w łocław skiego, lecz przeszedł do P łock a 29. Z p u n k tu w idzenia ra n g i i u posażenia obu stolic b ył to n iew ątp liw ie aw ans, lepiej zapew ne o d p o w iadający a m b itn e m u biskupow i.
P oczątek rządó w O nolda p rzy p a d ł na o k res niepokojów , in te rw e n cji F ry d e ry k a B a rb aro ssy n a rzecz W ładysław a W yg nań ca zakończonej o statecznie hołdem krzyszkow skim , k tó ry u su n ą ł groźbę p o w ro tu s ta r szego b ra ta . W yrazem u g ru n to w a n ia w p ły w ów synów Salom ei było po św ięcenie w ro k u 1161 k o leg iaty łęczyckiej i w ielk i z te j okazji zjazd d aw n y ch i now ych zw olenników m łodszych książąt. P rz y okazji czynio no i n a d a n ia pobożne.
W śród św iadków w ystaw ionego w ów czas d o k u m en tu k siążąt B ole sław a i H e n ry k a dla k la sz to ru w C z e rw iń s k u 30 fig u ru je O nold jako bisk u p k ruszw icki. Źródło jest niep od ejrzan e, zatem p rzypadkow a
28 K M azK nr 116; por. Z. К o z ł o w s к a - В u d k o w a, op. cit., nr 108, s. 107. 29 M PH V I, s. 602 1 t. IV, s, 751; D ł u g o s z , O p era om n ia t. I, s. 548.
zm iana ty tu łu n ie je s t p raw dopodobna. Jednocześnie zaś tra d y c ja p rz y p isu je m u p rzen iesien ie sto licy b isk u p iej z K ru sz w icy do W łocław ka. W y d aje się p raw dopodobne, że za jego rząd ów n astą p iło połączenie obu bisk u pstw , co w tra d y c ji znalazło zniekształcon ą fo rm ę w iadom ości o tra n s la c ji. M oże isto tn ą p rzy czy n ą b y ła chęć zaw ład nięcia zespołem d ó b r bisk u p ich K ru szw icy. O nold w y stę p u ją c jak o b isk u p kru szw ick i o b ją ł oczyw iście w po siadanie p rzy n a leż n e m u uposażenie. P o w sta ła z atem s y tu a c ja z praw n eg o p u n k tu w idzenia skom plikow ana. B iskupi w łocław scy s ta li się dyspo zy to ram i d ó b r obcej in sty tu c ji kościelnej. T ym się tłum aczy , dlaczego w w ie k u X III m uszą uzysk iw ać w sp raw ach ty c h dó b r k o n sens k a p itu ły k ru szw ick iej.
N astęp n e la ta przy n oszą dalsze uszczup lanie p ra w K ru sz w icy i d a l sze zaw łaszczanie je j m a ją tk u . P ro ces te n kończy się działalnością b i s k u p a M ichała. D aw n a sto lica zo stała n ieodw ołalnie zep ch n ięta do ro li k o leg ia ty ze szczątkam i daw nego uposażenia.
O d ręb ne zag ad n ienie stan o w i sp ra w a a rc h id ia k o n a tu kruszw ickiego. K o legiata k ru sz w ic k a zachow ała sw oje p re la tu ry , a m iędzy nim i i god ność arch id iak o n a. S tą d po p o w sta n iu b isk u p stw a w e W łocław ku w y tw o rzy ła się je d y n a w sw oim ro d z a ju s y tu a c ja : istn ien ie n a te re n ie diecezji dw u arch id iak o n ó w b isku p ich. W idocznie je d n a k istn ien ie n ie zależnego a rc h id ia k o n a k ruszw ickiego było nie na rę k ę biskupom w łocław skim , skoro b isk u p O gierz połączył godność arc h id ia k o n a k ru sz w ickiego z godnością arc h id ia k o n a w łocław skiego, znosząc ty m sam ym o drębn ość te j p r e l a t u r y 31.
F a k ty te u g ru n to w a ły n iew ą tp liw ą p rzew ag ę W łocław ka n a d K ru s z wicą. B isk u p M ichał m ógł bez żad n y ch przeszkód z te j s tro n y organizo w ać w e w n ętrzn ie m a ją te k b isk u p stw a, bez obaw y o p rzeszkody ze s tro n y K ruszw icy. W ro k u 1233 w skrzesza a rc h id ia k o n a t kru szw ick i, ale ju ż jako a rc h id ia k o n a t te ry to ria ln y , zw iązany z o k reślo n ą fu n k c ją w za rządzie diecezją i p o d p orząd ko w an y w ładzy b isk u p iej. Stolicą b isk u p stw a K u ja w i P om orza b y ł o d tąd niepodzielnie W łocław ek i ta jego po zycja u su n ę ła w głęboki cień w cześniejszą tra d y c ję K ruszw icy.
Ю л и я Т а з б и р о в а У С ТА Н О ВЛ ЕН И Е К У Я В С К О Й Е П А РХ И И М нени я относительно у ч р еж д ен и я к уя в ск ой епископии, вм ещ ав ш ей в пре д е л а х еп а р х и и К уя ви ю и Г данскоге П ом орье сводятся к дв ум вопросам: в о-п ер вы х,: вы я сн ен и я бы л ли В л оц л ав ек и л и К р уш в и ц а начальны м м ест о п р ед ъ я в л е- нием еп и ск оп ск ой к а ф ед р ы ; во вторы х устан овл ен и я даты е е первоначальн ого основания и п р едп ол ож и тел ьн ого п ер ен есен и я и з К р уш ви ц ы во В лоц лав ек . Н а тесн ую св я зь о бои х к а ф ед р а л ь н ы х столиц ук а зы в а ет ф а к т титулования еп иск опов в X II и н а ч а л е X III век а п ер ем ен н о круш вицким и и влоцлавским и. 31 Т. S i l n i c k i , O rg a n iz a c ja a r c h id ia k o n a tu w P o lsce, L w ó w 1927, s. 129 (353) i p r z y p is 2 tam że.
P O C Z Ą T K I B IS K U P S T W A NA K U JA W A C H 243 О бе к ап и тул ы в ы р аж аю т одн ов р ем ен н о согласи е влоцлавским еписк опам в т е ч е н и е X III в. М естной традиции п редстав л ен н ой каталогам и еписк опов и Д л у - гош ем и зв естен ф а к т п ер ен есен и я еп и ск оп ск ой к а ф е д р ы и з К р уш в и ц ы во В лоц лав ек . У ч р еж д ен и е к а ф е д р ы в К р у ш в и ц е пр и п и сы ваем ое М еш к о II п од т в ер ж д ается только н е за сл у ж и в а ю щ и м особенного довери я источником , т.наз. В ел и к оп ол ь ской хр он и к ой . К он тек ст у к а зы в а ет одн ак о, что автором хр он и к и и сп ол ь зован о кон к ретн ое изв ести е. О дн оврем енно изв естн о, что на р у б е ж е X I и X II столетия круш в и ц к ая к а ф е д р а у ж е н е сущ ествует. И з хр он и к и Г алла сл едует, что К руш в и ц а я вл яв ш аяся главны м центром З би гн ев а в п ер и од перв ой крам олы против В л ади сл ав а Германа бы ла тогда в зята н а щ ит и р азр уш ен а; nocrfe е е н е восстанавливали. Е п и ск оп ск ую к а ф е д р у во В л о ц л а в к е у ч р ед и л Б о л есл а в К ри в оусты й , как изв естн о и з грамоты папы Е вгения III. От 1149 г. Б о л есл а в совм естно с папским легатом И дим пребы вавш им в П ол ьш е в 1123/4 г о д а х оп р едел и л п р едел ы еп ар хи и . П ринято считать, что уст ан ов л ен и е территории еп а р х и и бы ли совре менно сам ом у основанию к а ф ед р ы . Х а р а к т ер п ож ал ов ан и й в п о л ь зу влоц лав ск ой к а ф е д р ы ук а зы в а ет однако, что первичны й п роект ее осн ования п адает н а п ер и од соп рав лен и я Б ол есл ав а и З би гн ева, т.к. согласн о грам оте 1148 г. к а ф е д р а расп ол агалась п ож ал ован и ям и иск лю ч и тельн о в М алой П о л ь ш е и в П оморье, а н е в К уя в и и , которой в л а д ел в то врем я Зби гнев. В т о ж е врем я геогр аф и ч еск ое п о л о ж ен и е к у я в ск и х вл аден и й влоцлавского еп и ск оп а и зв ест н о е и з ж ал о в а н н о й грамоты К ази м и р а К о н д р а товича с 1250 г. ук азы в ает, ч то они бы ли орган и зов ан ы с учетом п отребн остей К руш ви ц ы , а н е В лоц лавка. П ер ем ещ ен и е еп и ск опской к а ф ед р ы и з К р уш в и ц ы во В л оц л ав ек бы ло следств и ем п олитического к он ф л и к та. П аден и е К р уш в и ц ы св я зан о с пол и ти ч е ской н еу д а ч ей Зби гн ева. Б о л есл а в К р и в оусты й х о т ел р асполагать еписк опиям и в оздей ств ую щ и м и на П ом орье и п ы тался уч р еди т ь таковы е ещ е в п ери од, когда В ел и к а я П ольш а, К у я в и я и М азовия бы ли во власти З би гн ев а а Л ю буш я вл ял ся д л я н его еди н ствен н ой и сх о д н о й базой . Н еи зв естн ы е нам препятствия бы ли п ри чин ой том у, что у ч р е ж д е н и е к а ф е д р в о В л о ц л а в к е и Л ю буш е состоялось всего в 1123/4 годах. J u l i a T a z b i r o w a L ES D É B U T S D E L ’ÉVÉCHÉ D E C U ÏA V IE
L a d isc u ssio n su r la g e n è se de l ’é v e c h é d e C u ïa v ie, q u i em b ra ssa it a u ssi la P o m éra n ie de G dańsk, to u rn e a u tou r d e d eu x p rob lèm es: d ’abord, il s ’a g it d e tir e r a u cla ir si le siè g e de l ’é v ê c h é é ta it d ès le d éb u t W ło cła w ek , ou s i ce n ’é ta it p lu tô t, dans u n e p rem ière ph ase, K ru szw ica ; en su ite, il s ’a g it d ’é ta b lir la d ate d e la fo n d a tio n o rig in a ire et d e so n é v e n tu e l tr a n sfe r t d e K r u sz w ic a à W ło cła w ek . L ’e x is te n c e d ’un lie n é tr o it e n tre le s d eu x siè g e s e st p r o u v é par l e fa it q u e le s é v ê q u e s a u X IIe e t au d é b u t du X I I I e s iè c le p o rta ien t to u r a to u r le titr e d ’é v ê q u e s d e Kruszrwica et d e W ło cła w ek . Ce so n t le s d e u x ch a p itres q u i p en d a n t
