ROMUALD TRAUGUTT

Z O F IA S C H M ID T

ROMUALD TRAUGUTT

WSTĘP

D okum enty, które ocalały w postaci fragm entu pam iętnika, li­

stów, odezw, dekretów , in stru k cji, raportów , protokołów procesu, stanow ią podstaw ę do zrozum ienia, kim był i co przekazał n a ro ­ dowi R om uald T ra u g u tt, ostatni d y k ta to r pow stania styczniowego.

W łaśnie jego pism a są najcenniejszym źródłem, m niej w ażne są wspom nienia, odtw arzane czasem po kilkudziesięciu latac h z p a ­ mięci, niezgodne często relacje współczesnych o tych sam ych m o­

m entach jego życia, rozbieżne sądy historyków *, dom ysły bio g ra­

fów. Dowolność stanow ią ujęcia beletrystów , w ypełniające swo­

bodnie luki, dla których b ra k autentycznego m ateriału. N iestety śmierć nie pozw oliła zrealizow ać ks. Józefowi Jarzębow skiem u za­

m ierzonej m onografii, do której zbierał dokum entację w ciągu w ie­

lu la t 1 2.

Trudność zbliżenia się do postaci B ohatera stanow i także i to, że był człow iekiem zam kniętym w sobie, podobnie jak niedostępne ostępy leśne puszczy, w której bliskości się wychował. K ry ł głębo­

ko sw e uczucia i myśli, m ówił niew iele, jeszcze częściej m ilczał, nie zw ierzał się naw et najbliższym . Tym w iększej w agi n ab ierają u trw alone w dokum entach jego słowa. A i te, gdy dotyczy to zeznań w czasie procesu, trzeba było odczytać z uw zględnieniem okoliczności, w jakich były w ypow iedziane.

Pomim o bardzo rozbudow anych badań nad pow staniem stycz­

niowym, jeśli chodzi o T rau g u tta, nadal nie trac ą aktualności sło­

wa zaw arte w studium S tefana Pom arańskiego: „Dużo jeszcze p ra ­ cy trzeba będzie włożyć, aby postać, k tó ra stała się uosobieniem

1 Niezgodne sądy historyków dotyczą przynależności Traugutta do

„białych” czy „czerwonych”, przyczyn przełomowej decyzji podania się o dymisję z armii rosyjskiej, misji zagranicznej i stosunku do księcia Władysawa Czartoryskiego, genezy dyktatury, postawy religijnej i sto­

sunku do Rzymu, poglądów społecznych Traugutta.

2 Źródła dokumentarne, pochodzące ze zbiorów ks. Józefa Jarzębow­

skiego, marianina, znajdują się w muzeum w Fawley Court, Henley-on-

-Thames, Oxon.

90

najw znioślejszych dążeń społeczeństwa ... stanęła wobec historii w całym blasku rzeczyw istości” 3.

Oczywiście dokum enty udostępnione w ostatnim czasie mogą w ybitnie ułatw ić dalszą pracę nad m onografią.

NA KRAŃCACH PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

W u ry w k u p a m ię tn ik a 4, w którym T ra u g u tt w r. 1860 zaczął notow ać fak ty swego życia, pisał: „W m aju 1828 r. u m arła mi M atka m a najdroższa... O dtąd w ychow yw ała mię nieoceniona B ab­

ka ... zgonu M atki pam iętać nie mogłem, m ając dopiero półtrzecia roku, gdy m ię opuściła, wszakże zawsze dotkliw ie czułem tę s tra ­ tę, choć skutków jej nie doświadczyłem pod czułą opieką B abki”.

Anna, córka T r a u g u tta 5 w życiorysie ojca mówi, że „Babcia ko­

chała go bałwochwalczo, spotykając się naw zajem z dowodami w ielkiej miłości ze strony w n u k a”.

P an i Ju sty n a z Szujskich Błocka po stracie ukochanej córki ca­

łą głęboką miłość do niej przeniosła na w nuka R om ualda. Ona zastąpiła m u w zupełności m atkę i otoczyła troskliw ą opieką. U ra­

b iała pierw sze jego pojęcia. W szczepiała mocne zasady religijne i zw iązek z trad y c ją narodu. To ona nauczyła go modlić się gorąco, w m odlitw ie w yczuw ać bliskość Boga i godzić z Jego wolą. Pod jej w pływ em zrodziło się silne przyw iązanie do religii katolickiej.

Rom uald T ra u g u tt urodził się 16 stycznia 1826 r. n a Polesiu w Szostakowie, wsi odległej o 5 m il od B rześcia Litew skiego, na k rań cu Puszczy B iałow ieskiej, Na teren ach tych postaw a relig ijn a w iązała się najsilniej z polskością, prześladow ania w roga jednako równocześnie uderzały w naród i Kościół katolicki. Ż arliw ą re li­

gijność w chłonął T ra u g u tt w dzieciństw ie, a później w swej re ­ fleksyjnej, dojrzałej, skupionej w ew nętrznie psychice pogłębił ją i rozw inął. P an i Ju sty n a czuw ała nad każdym krokiem w nuka, kształtow ała ch arak ter, nauczała system atycznej pracy, uporządko­

w ania zajęć w godzinach dnia, aż stało się to cennym naw ykiem n a całe życie. D rżała o jego przyszłość i może w przeczuciu, by konspiracyjna działalność wolnościowa nie ogarnęła ukochanego w nuka, mimo swego gorącego patriotyzm u nie pozw alała opow ia­

dać m u o b ohaterskim przodku P aw le Jak u b ie T raugucie, który odznaczył się w pow staniu kościuszkowskim . T ra u g u tt chłopcem był cichym, skupionym , nad w iek poważnym, kłopotów babce nie spraw iał. Z Szostakow a przeniesiono się do B iałej, wioski tuż obok Puszczy P rużańskiej. Był to niew ielki m ajątek ojca. W Szo­

3 S. P o m a r a ń s k i , Wojskowa służba Traugutta3 Warszawa 1929 4 Urywkowy pamiętnik Traugutta — ozdobny notesik o 12 kartkach (pięć kartek zapisanych drobnym atramentowym pismem). Traugutt pisał pamiętnik w r. 1860, po śmierci żony.

5 Życiorys Romualda Traugutta, skreślony przez jego córkę Annę z Trauguttów K o r w i n - J u s z k i e w i c z o w ą w r. 1933.

[3]

91

stakow ie L udw ik T ra u g u tt, ojciec R om ualda był tylko skrom nym dzierżaw cą. Z powodu ciągłej choroby niew iele czasu mógł po­

święcić synowi. Całym w ychow aniem jego kierow ała w yłącznie babka. Tu w B iałej upływ ały pierw sze dziecinne lata, zapadały pierw sze w rażenia w bliskości otaczającej przyrody. Gdy ukończył 10 lat, pojechała z nim babka do Świsłoczy; tam w stąpił do gim ­ nazjum . Na w akacje przyjeżdżano do ojcowskiego dw orku w B ia­

łej. Dotychczasowy dziecinny, nieuśw iadom iony zw iązek z p rzy ro ­ dą n ab ierał innego charakteru, łączył się z w rażliw ością estetycz­

ną. Na w yobraźnię chłopca działa sm ętny u rok k ra jo b razu Polesia, błotnych, podm okłych łąk, trzęsaw isk dym iących oparam i, sennie, płynących wód, tajem niczości puszczy. Na koniu, którego otrzym ał na w łasność od babki, w yjeżdżał w pobliskie okolice. Często za­

trzym yw ał się, w yjm ow ał nieodłączny szkicownik, by u trw a la ć m otywy, k tó re zw róciły jego uw agę. Budziły się zdolności a rty sty ­ czne. Zawsze m ałom ów ny — chętniej w ypow iadał się w obrazach.

Mimo silnego system u rusyfikacyjnego w gim nazjum św isłockim nieobce były młodzieży n astro je i dążenia piatrotyczne, skoro w net po opuszczeniu szkoły koledzy T ra u g u tta Appollo H ofm eister i J a n M itraszew ski przypłacili sw ą działalność zesłaniem . T ra u g u tt w nauce osiągał doskonałe w yniki, gim nazjum ukończył z w yróż­

niającym sreb rn y m m edalem.

DALSZA UPARTA DROGA DO WIEDZY

N iew iele było możliwości wyższego kształcenia się dla Polaków po pow staniu listopadowym . Z am knięto uniw ersytety: w arszaw ­ ski i w ileński, n a studia poza granicam i cesarstw a trzeba było sta ­ rać się o specjalne pozwolenie. Toteż duża ilość kształciła się w szkołach rosyjskich. T ra u g u tt w yjechał z dom u w r. 1843 do P e­

tersb u rg a w celu w stąpienia do In sty tu tu Inżynierów Dróg K om u­

nikacyjnych. Nie przyjęto go. Nie pozwolono m u też składać egza­

m inu do Głównej Szkoły Inżynierów . Jako przyczynę podano p rze­

kroczenie odpowiedniego, przepisam i określonego w ieku. „O dpra­

wiono m ię z kw itk iem ” ■ — notuje w pam iętniku. T ak na sam ym w stępie do studiów wyższych spotkała go ciężka porażka. Zniósł ją spokojnie, z opanow aniem i podjął in n ą decyzję. „W g ru d n iu 1844 r. — w spom ina dalej — złożyłem egzam in na ju n k ra do saperów , nie mogąc lepiej się uplasow ać m im o m ej szczerej pracy i usiło­

w ań”. P rzy jęty w ch arakterze ju n k ra m iał praw o zdaw ać egza- nainy oficerskie. Przydzielono go do III batalionu, stacjonow anego w Żelechowie na Lubelszczyźnie. To było daleko cięższe niż po­

przedni plan, ponieważ w ym agało prócz obowiązkowych zajęć

garnizonow ych solidnej pracy kształcenia się. Nie cofnął się przed

nią, decydow ał się na tę tru d n ą drogę. Zaczęła się tw ard a służba

92

[4]

wojskowa, o tyle złagodzona, że pod zw ierzchnictw em życzliwego dla jun k ró w pułkow nika Justa. Koledzy T ra u g u tta każdą w olną od zajęć chw ilę zam ieniali w pijatykę, grę w k arty , ale na próż­

no, natarczyw ie usiłow ali i jem u narzucić ten try b życia. M iał od­

rębny w łasny styl, czasu nie m arnow ał. W r. 1847 zdał w P e ­ tersb u rg u z w yróżnieniem egzam in oficerski, a w r. 1848, gdy w rócił do Żelechowa, zastał swój batalio n w pogotowiu do akcji w ojennej. E uropa w rzała, ujarzm ione ludy zerw ały się do w alki o wolność. C ar M ikołaj I zaangażow ał się, swą arm ię słał n a po­

moc A ustrii w tłum ieniu pow stania W ęgrów. III batalion saperów m iał w yruszyć do boju.

O 23-letnim chorążym Rom ualdzie T raugucie zanotow ano w Ze­

szycie ew idencyjnym służby i zasług: „Pozostaw ał na urlopie w r. 1849 na 28 dni od 1 lutego i pow rócił z takow ego 26 m arca p rze­

kraczając term in o 26 dni w skutek choroby...’’ U rlop o m iesiąc przekroczony; nie sposób było go przedłużać dalej. Więc wziął udział w kam panii w ęgierskiej.

Saperzy III b atalionu przeszli w iosną 1849 r. granicę K rólestw a Polskiego, by połączyć się na W ęgrzech z g ru p ą gen. Zassa. T o­

row ali drogę arm ii, m ontow ali obiekty połowę, um acniali pozycje, n ap raw iali drogi górskie, odbudow yw ali zniszczone mosty, szli w pościgu za pow stańcam i dowodzonymi przez G eorgey'a i byli czynni przy ich rozbrajaniu. Jesien ią pom agali w racającym oddzia­

łom rosyjskim w przejściu przez m osty i groble. Na szlakach m a r­

szów tra fia li niejednokrotnie na ślady w alk legionistów polskich, słyszeli wieści głoszone o stoczonych przez nich bitw ach, o boha­

terskich dowódcach. W szak tam pod sztandaram i w ęgierskim i byli polscy generałow ie i zostaw ili trw a łą pamięć. W szak tam w alczyli Józef Bem, H enryk Dembiński, Józef Wysocki. Mógł ogarniać lęk, że w którym ś m arszu staną przeciw sobie Polacy z arm ii ro ­ syjskiej i Polacy z pow stańczych szeregów. T ra u g u tt, jak zw ykle nie okazujący, nie uzew nętrzniający sw ych uczuć, pełnił obowiązki żołnierza, sk ry ł w głębi w ew nętrzny b u n t i gniew w te j bolesnej sytuacji. Ale w pam iętniku zapisał: „W r. 1849 odbyłem kam panię w ęgierską, podczas której poznałem i śliczny k ra j w ęgierski i co więcej — szlachetny ch a rak ter m ieszkańców jego, jako też ich praw dziw ą i gorącą miłość ku swej nieszczęśliwej i pognębionej piekielną przew rotnością ojczyźnie”.

RADOŚĆ I CIERPIENIE ŻYCIA OSOBISTEGO

W spom inał pam iętny dzień 15 listopada 1894 r., gdy po powrocie z W ęgier poznał w W arszaw ie dom ju b ile ra P ik la i zainteresow ał się n ajstarsz ą córką A nną. B yła inteligentna, pełna uroku, u ta le n ­ tow ana, im prow izow ała piosenki, m iała w sobie prom ienną radość.

[5]

93

Pow ażny w spojrzeniu na miłość T ra u g u tt podkreśla raczej, że zw róciła jego uw agę z powodu „... uderzającej prostoty, praw ości i praw dziw ej dobroci serca. Po ro k u znajomości przekonałem się, że lepszej nad nią tow arzyszki nie zn ajd ę”. Głębokie m usiało być uczucie, skoro d la niego, tak bardzo przyw iązanego do religii k ato ­ lickiej, nie było przeszkodą, to że była p rotestantką. N iepokoiła tylko myśl, jak przyjm ie decyzję babunia. W ielką radość spraw iła m u A nna, gdy oznajm iła, że przechodzi na katolicyzm , a w z ru ­ szenie i radość były tym większe, iż uczyniła to z przekonania.

N astało k ilk a szczęśliwych lat. Otoczyła go atm osfera kochających osób, żony i babki, któ ra też razem zamieszkała. U rodziła się có­

reczka A netka. Te radosne lata przerw ała w ojna rosyjsko-turecka.

Jakże ciężko było teraz odjeżdżać z domu. Z żalem pisał: „1 g ru d ­ nia 1853 roku początek sm utków i cierpień naszych, m usiałem zostaw ić żonę, dzieci, Babcię i ruszać na w ojnę w schodnią” . R a­

zem z III batalionem saperów b ra ł udział w akcji n ad D unajem , w oblężeniu tw ierdzy tureckiej S ylistrii; następnie w r. 1855 prze­

niesiony na K rym , w obronie Sew astopola przetrw ał m iesiąc na słynnym IV bastionie w śród najostrzejszych ataków , gdzie jak m ówili żołnierze, jeden dzień było tru d n o przetrzym ać. W sztabie głów nym arm ii południow ej przydzielony został do prac kance­

laryjnych. H istoryk rosyjski M ikołaj W asyliewicz B erg, uczestnik tej w ojny, pełen zdum ienia, a n aw et podziwu pisał o T raugucie:

„Gdy w m arcu 1855 r. sztab arm ii południow ej znalazł się w m urach Sew astopola, T ra u g u tt jako starszy ad iu tan t w czw artym , czyli skarbow ym w ydziale d yżurstw a arm ii patrzył na ogień oblę­

żonego w ojskam i czterech m ocarstw nieszczęsnego m iasta ze zdu­

m iew ającym każdego spokojem. Nie cieszył się — zdaw ałoby się — z niczyich zwycięstw, ani naszych, ani sprzym ierzonych. K iedy inni Polacy, bardzo liczni w sztabie arm ii połud. i w w ojskach zebranych na K rym ie, nie opanow yw ali uczuć, bezcerem onialnie zaszywali się w swych nam iotach i siedzieli tam zasępieni, tak że ich w skutek tego nazyw ano term om etram i naszych zwycięstw...

T ra u g u tt był w tedy niezm iennie ten sam niew zruszony, zam knię­

ty w sobie, nie uśm iechnięty, nie zachm urzony, nie zdradzający ani jednym gestem żadnej m yśli. Spokojnie przechadzał się po obozie rozm aw iając z oficeram i R osjanam i, a jeśli się chw ilam i zam ykał w sw ym namiocie, to jedynie dla odm ów ienia m odlitw y lub odczytania jakiegoś ustępu z Biblii, k tó ra go nigdy nie opu­

szczała. P atrząc na niego, nie m ożna było przypuszczać, że to przyszły niezm ordow any, energiczny bojow nik za spraw ę polską, że to przyszły pełen niesłychanego poświęcenia, pow stańczy d y k ta ­ tor P olski”.

Koledzy T ra u g u tta dziw ili się, nie mogli zrozumieć tego, że on,

o ile tylko czas pozwalał, pilnie w ertow ał i badał ak ta in nych wy

94

[6]

działów sztabow ych, co zupełnie nie należało do jego obowiązków.

W ydawało się im to niepojęte i całkow icie niepożyteczne. Tym cza­

sem on chw ytał i w ykorzystyw ał każdą sposobność, by dogłębnie poznać m echanizm arm ii.

Po skończonej w ojnie krym skiej, po trzy letn iej rozłące z rodziną u jrzał żonę nie do poznania zm ienioną, jakby chorą. T ak zm ieni­

ły ją te trzy la ta tęsknoty i ustaw icznego niepokoju, gdy z fro n ­ tu przychodziły wieści o poległych, przejm ujące lękiem i grozą, nasuw ające złow rogie przypuszczenia. W n o tatn ik u pisał: „25 lip- ca 1856 r. dopiero połączyliśm y się razem w Odessie, dokąd ja przyszedłem z K ry m u jako starszy a d iu ta n t S ztabu Głównego A rm ii 2, a m oja najm ilsza żona, córka i B abka przyjechały z G u­

berni G rodzieńskiej, pow iatu kobryńskiego, ze wsi Ostrowia, gdzie od lata 1854 r. m ieszkały. B iedną żonę znalałem ta k w ym izerow a- ną, ta k zm ienioną z tęsknoty, że byłbym jej może nie poznał, gdybym na ulicy spotkał”. Z Odessy przyjechali do C harkow a. W harm onijnym życiu rodzinnym , w atm osferze w zajem nej miłości znalazł po tru d ac h w ojennych upragniony spokój i radość. U ro­

dziła się d ruga córeczka. Nazwano ją Alojzą. G łębokie było jego spojrzenie na rodzinę, w miłości m ałżeńskiej w idział podstaw ę i drogę wiodącą do szerszej miłości. Do przyjaciela Ja n a K arskiego pisał z C harkow a w sierpniu 1857 r.: „Czy ludzie pojm ą, jak się kochać pow inni — nie wiem, Bogu to tylko wiadomo, ale tem u n ik t nie zaprzeczy, że to jest jedyny środek do osiągnięcia szczęścia tak pojedynczym ludziom, jak i całym narodom i ludzkości ca­

łe j”.

W C harkow ie pracow ał w K om isji dla likw idacji spraw ra c h u n ­ kowych sztabu i in ten d en tu ry . W ykazał bezkomprom isową, n ie­

ugiętą postaw ę wobec nadużyć, które próbow ano różnym i m ętn y ­ mi m achinacjam i tuszować. Coraz bardziej orientow ano się w jego niepospolitych, nieprzeciętnych zdolnościach, dośw iadczeniu i w ie­

dzy. Po przeniesieniu do P etersb u rg a włączono go do k orpusu inży­

nierów w ojskow ych i przydzielono do Z akładu Techniczno-G alw a- nicznego. W iązało się z tym stanow isko in stru k to ra i w ykładow cy w jednej z wyższych szkół technicznych. W zeszycie ew idencyjnym przybyw ały ordery, odznaczenia, w yróżnienia i wyższe stopnie wojskowe. O trzym ał rangę kapitana. W P etersb u rg u m iał dosyć wolnego czasu. Ja k b y z pośpiechem, uporem , konsekw entnym po­

stanow ieniem , jakby z m yślą tajem ną, nie zdradzoną nikom u, po­

szerzał i pogłębiał swą wiedzę w zakresie inżynierii wojskow ej.

Słuchał w ykładów uniw ersyteckich z chemii i fizyki prof. Chod- niew a i Lentza; zapew ne równocześnie śledził w ydarzenia polity­

czne; niemożliwe, by nie w iedział o podziem nej spiskowej działal­

ności Sierakow skiego — Dąbrowskiego, ale nie angażow ał się w tych spraw ach, a jeśli m yślał o nich, nie zw ierzał nikom u.

[7]

95

Rok 1859 był dla niego rokiem intensyw nej pracy w zdobyw a­

niu dalszej wiedzy, rokiem zaszczytnych w yróżnień, aw ansów i ró ­ wnocześnie rokiem nieszczęść, k tóre jedno po drugim z jakim ś okrutnym nasileniem uderzały burząc rodzinę. L atem z czworga dzieci zachorow ało dwoje najm łodszych. Choroby tej nie przeżyły.

W listopadzie um arła babka, w g ru d n iu tego samego roku 1859 ukochana żona. Odeszły na zawsze najdroższe osoby. Zostały dw ie sieroty: 7-letnia A netka, 3-letnia Lizia i porażony bólem ojciec.

Podobno n ik t nie słyszał skargi z jego ust. P racow ał dalej. N ie­

szczęście znosił bez cienia buntu, z chrześcijańskim poddaniem się woli Boga. W pam iętniku pisał o drogich zm arłych: „Boże m iło­

sierny, bądź im miłościw. Daj im wieczne odpoczywanie w chw a­

le Tw ej św iętej, a m nie w spieraj, abym razem z nim i zasłużył sobie w ielbić Ciebie, Ojcze nasz najdroższy, po w szystkie w iek i” . Spokojny, opanow any stłum ił ból w ew nętrzną siłą, ale w ątły je ­ go organizm uległ chorobie. Do J a n a K arskiego pisał, że w iele zniósł ostatnim i czasy, że był bez sił i że żadnych doktorów się nie radzi, bo na jego cierpienia w szelkie tylko Bóg lekarzem w niebie. O statnie przeżycia tragiczne pogłębiły stosunek do Boga, skłaniały do kontem placji. Przychodziły myśli o życiu zakonnym , o studiach teologii 6. W jego bogatej psychice kry ły się zarów no potencjalne możliwości bardzo aktyw nego działania, ja k i głębo­

kiego skupienia i m istycznych uniesień. Z ainteresow ała go szcze­

gólnie książka zakonnicy opisującej m istyczną w izję m ęki C h ry stu ­ sa (C atherine Em erich: La douloureuse Passion de N. S. Jesus Christ). L ek tu ra w ciągała i pasjonow ała. W m iarę w czytyw ania się w ydaw ało m u się, że idzie za C hrystusem , czuje Jego bolesny, krw aw y tru d , z Nim razem ugina się pod ciężarem krzyża. W izja zespalała się z w łasnym cierpieniem i stała m u się ta k droga i bliska, że zapragnął przenieść tek st francuski na język polski.

Szukanie jak najw łaściw szej form y dla oddania fraz obcych w sty ­ lu zgodnym z językiem polskim i rów nocześnie zachow anie w ie r­

ności wobec oryginału pochłaniało, absorbow ało m yśl i przynosiło ulgę w c ie rp ie n iu 7. Od religijnych rozm yślań przyw oływ ały do rzeczywistości obowiązki życiowe. Osierocone dzieci w ym agały opieki. Z ajęła się nim i z początku siostra zm arłej żony M atylda, potem pow ierzył opiekę pani Chodowieckiej, będącej w przy jaź­

ni z rodziną T rauguttów . W tym czasie z Polesia przychodziły 6 Tradycja rodzinna przekazała, jak podaje ks. Jarzębowski, że Trau­

gutt po śmierci najbliższych nosił się z zamiarem wstąpienia do semi­

narium duchownego. Głos spowiednika, wskazującego obowiązek wobec nieletnich dzieci miał rozwiać tę myśl.

7 W latach międzywojennych miał być publikowany ten fragment przekładu Traugutta. Ks. Jarzębowski zwracał się do społeczeństwa z prośbą o wiadomość, gdyby ktoś mógł jej udzielić o zaginionym rę­

kopisie.

96

[8j wiadomości dotyczące spadku po dziadku W italisie Szujskim.

T ra u g u tt dziedziczył po nim drobny m ajątek Ostrów. By załatw ić te spraw y, w ziął urlop i w yjechał na L itw ę. Po latach w racał w strony rodzinne. P rzyjechał do Białej, O strow ia. Otoczyła go cisza wsi; zbolałą i znękaną bezsennym i nocami głowę koił uzd raw ia­

jący szum lasów; znow u chodził ty lokrotnie przem ierzanym i w dzieciństw ie i młodości drogami, znowu p atrzył w te sam e prze­

strzenie, trzęsaw iska, błotniste łąki, m ostki i groble. W itali ludzie serdeczni, bliscy, znani z dziecinnych lat. W religii, przyrodzie i życzliwości serc ludzkich odnajdyw ał utracony spokój i powoli dochodził do rów now agi. Czas goił bolesne rany. O A nnie m yślał z uw ielbieniem , pisał w notatniku: „Przez półósma roku byłem mężem A nioła” . Dla babki zachował na zawsze głęboką wdzięcz­

ność. Dni upływ ały m u teraz na zajęciach gospodarskich. Dzieci przyw iezione z P etersb u rg a odetchnęły swobodą wsi.

Na bardzo k ró tk i czas zajaśniała jeszcze raz dla niego m iła a t­

m osfera życia rodzinnego, gdy zaw arł pow tórny związek m ałżeński z A ntoniną Kościuszkowną, dalszą krew ną Naczelnika. Dla dziew ­ czynek stała się m ądrą, serdeczną opiekunką, gorąco p ragnęła za­

stąpić im b ra k m atki. W jej miłości była też nieśm iałość i obawa, czy on potrafi znaleźć i dla niej m iejsce w swym sercu, po tak mocnym uczuciu dla Anny. Do M atyldy Plom bergerow ej, siostry A nny pisał: „Bóg nieskończenie m iłosierny po odjęciu takiej m atki, jaką zastąpić niepraw dopodobieństw em praw ie zdaw ałoby się ~ dał m ym sierotom najczulszą opiekunkę, praw dziw ą m atkę, a m nie żonę, której godnym całą duszą być pragnę i staram się . Tak w łaściw ie ułożyły się spraw y osobiste, ale nie była to pora cichego życia rodzinnego dla P olaka w owym czasie, ani pora dla kon­

tem placji w zakonie, do której jego m yśl często w racała, ani pora ciasnego bytow ania w śród gospodarskich zajęć ziem ianina.

WYBÓR

Był rok 1861. W ypadki dziejowe następow ały szybko. Z W ar­

szawy nadchodziły groźne, w strząsające wieści o m anifestacjach patriotyczno-religijnych, pociągających za sobą w iele ofiar. 27 lu ­ tego 1861 r. w ojska carskie oddały salw y do bezbronnego tłum u zabijając 5 osób, a 8 kw ietnia na P lacu Zam kow ym zginęło zam or­

dow anych około 100 uczestników m anifestacji. 2 m aja T ra u g u tt poprosił o długoterm inow y urlop. Był świadom y tego, w jakim położeniu postaw iłby go w ybuch pow stania, jako oficera arm ii ro­

syjskiej. Więc powziął przełom ową decyzję. Postanow ił złożyć po­

danie o zw olnienie od służby w ojskowej. „W r. 1861 podałem się do dym isji, a otrzym ałem ją 14 lipca 1862” — zeznaje w czasie po- cesu. — Powodem mego w yjścia ze służby był spadek otworzony

[9]

97

po śm ierci W italisa Szujskiego w e w si Ostrow iu, w lu ty m 1860 r.

zmarłego, tudzież słabość zdrow ia” 8. C órka D yktatora, A nna K o r­

w in Juszkiew iczow a pisze w życiorysie ojca: „W r. 1861 Rom uald T ra u g u tt pod pozorem słabego zdrow ia prosił o dym isję, o rien ­ tując się w sytuacji politycznej i wiedząc na co się zanosi w k ra ­ ju ”. Na prośbę o dym isję odpowiedziano m u aw ansem , stopniem podpułkow nika. Mocna jego decyzja nie była jednak rów noznaczna z zaangażow aniem się w czynnej akcji konspiracyjnej, przygoto­

w ującej pow stanie. Nie w idział szansy zw ycięstwa. P atrzy ł okiem doświadczonego fachowca, znającego potęgę w ielkiej arm ii, k tó rej był dotąd oficerem . Uważał, że należy czekać sposobniejszej chw i­

li^ przygotow ać odpow iedniejsze w arunki. Ale wyczuwał, że czas jego działania nadejdzie. Do M atyldy Plom bergerow ej pisał 11 sty­

cznia 1863 r. następujące słowa: „... dobroć Stw órcy d a je mi otuchę i nadzieję, iż za Jego św iętą łaską i pomocą we w łaściw ym czasie zdołam uczynić zadość w szystkim obowiązkom, jakie na m nie ciążą a o jakich me serce ani na chw ilę n ie przepom ina”.

W ybuch pow stania w K rólestw ie, wieści o toczących się w alkach, rozszerzeniu akcji na dalsze tereny, w szystko to nie w pływ ało na zmianę spokojnego i pozornie obojętnego try b u życia dziedzica Ostrowia. Ale "koledzy jego, Apollo H ofm eister i Ja n M itraszew ski organizując pow stanie na Polesiu m yślą w racali ciągle ku niem u, w nim jedynym w idzieli dowódcę dla oddziałów w pow iatach ko- bryńskim , prużańskim i brzeskim . Jeszcze z daw nych g im nazjal­

nych św isłockich la t wiedzieli dobrze, kim jest T rau g u tt, n ie zm y­

liła ich długa, 17-letnia służba w arm ii obcej. W yczuwali głęboki jego patriotyzm , pod pozoram i obojętności u kryty. Więc poproszo­

no go o przyjęcie dowództw a. S tanisław M itraszew ski podaje o tym m om encie relację ojca, naczelnika K obrynia, jednego z tw ó r­

ców tam tejszej organizacji pow stańczej. M ajątek M itraszew skich Bożydar koncentrow ał działalność pow stańczą. Tu zgrom adzili się członkowie organizacji i czekali odpowiedzi T ra u g u tta n a zw ró­

coną do niego prośbę. R elacja ta przekazuje następującą sytuację:

„Jan M itraszew ski przedstaw ił T rauguttow i, co dotąd zrobiła o r­

ganizacja m iejscowa, a m ianow icie w ielu zw erbow ano pow stań­

ców, ile organizacja posiada już broni i am unicji, i prosił T ra u g u t­

ta o przyjęcie dowództw a nad oddziałem kobryńskim . T ra u g u tt odpowiedział, że jako były w ojskow y zna siły arm ii rosyjskiej i jest przekonany, że w alka z tą arm ią przy posiadaniu tak nikłych środków, jakim i m ógłby rozporządzać w danej chw ili N a­

ród Polski, jest nie do pom yślenia, radzi więc pow stania zanie­

chać. Ojciec mój, Ja n M itraszew ski, zw racając się w gorących sło­

wach do T ra u g u tta przekonyw ał, że wobec tego wszyscy Polacy 8 Proces Romualda Traugutta i członków Rządu Narodowego, t. 2, Warszawa 1960

7 — Nasza Przeszłość t. 51

98

[10]

m uszą w ierzyć w zwycięstwo, a klękając i obejm ując T ra u g u tta za kolana zakończył: B łagam Cię, Rom ualdzie, nie odm aw iaj nam i Polsce i przyjm ij dowództwo nad naszym oddziałem. T ra u g u tt za­

k ry ł sobie oczy rękam i, chw ilę się nam yślał i rzekł: Przekonałeś mnie, Janie, przy jm u ję dowództw o” .

0 tej sam ej chw ili w spom ina po latac h Eliza Orzeszkowa, po części z w iernością autentyczną, częściowo w ujęciu zbeletryzow a­

nym. M łodziutką był w owym czasie, la t m iała 20. Było jej dane uczestniczyć i głęboko przeżyć pełną napięcia chw ilę oczekiw ania we dworze M itraszew skich na przyjazd i decyzję T ra u g u tta . P ło­

nącym i entuzjazm em oczyma patrzy ła n a spraw ę powstańczą. P o­

stać T ra u g u tta mocno w y ry ła się w jej pam ięci. W opow iadaniu pt. „O ni”, um ieszczonym w zbiorku „G loria V ictis” ta k kreśli je­

go p ortret:

M iał la t trzydzieści sześć i na w iek ten w yglądał, w zrost średni budowę ciała więcej sprężystą i szczupłą, niż silną, a w ruchach łatw ych, pew nych siebie, w postaw ie w yprostow anej coś, co przy­

pom inało typy w ojskowe. Od pierw szego w ejrzenia rzucała się w oczy głęboka czarność włosów, ta k obfita, że dw ie ich fale, jedna nad d rugą wznosiły się nad czołem śniadym , kształtnym , przerżniętym od brw i aż praw ie po włosy pionową linią głębo­

kiej zmarszczki. Oczu niełatw o było dostrzec, bo okryw ały je szkła okularów , lecz w śród ow alu śniadej tw arzy uw agę zw racały usta bez uśm iechu, spokojne i poważne. Może ta pow aga u st i ta zm arszczka n a czole przedw czesna spraw iały, że w pow ierzchow ­ ności tej uderzał przede w szystkim w yraz myśli skupionej, m a­

łom ównej, Nic m iękkiego, giętkiego, ugrzecznionego, nic z ła t­

wością w ylew ającego się na zew nątrz. Tylko m yśl jakaś panująca, przeogrom na, n ieustannie w m ilczeniu, w skupieniu p racująca i pod jej pokładem jakiś tajem ny upał uczuć, któ ry n a czole w ypalił przedw czesną zmarszczkę i gorącym kolorytem powlókł milczącą tw a rz ”.

Może pow aga przełom ow ej chw ili, w której autorka poznała T rau g u tta, narzuciła jej w zarysie p o rtre tu ten szlachetny patos, v/ którym ujm ow ała jego psychikę u w ydatniając milczącą, skupioną surowość.

1 o tym sam ym decydującym m om encie przyjęcia dow ództw a nad oddziałem kobryńskim mówi sam T ra u g u tt w okolicznościach tragicznych, zeznaje z charakterystyczną dla niego prostotą wobec kom isji śledczej w czasie procesu 9:

„... w m iesiącu kw ietniu r.z. R udolf Paw łow ski, doktor wolno p rak ty k u jący i E lert, młody człowiek, nie w iem czym trudniący się, obadw aj z K obrynia, widząc się ze m ną w tym że m ieście za­

proponow ali m i objęcie dow ództw a nad oddziałem pow iatów ko- 9 Pierwsze zeznanie Traugutta.

[ U ] R O M U A L D T R A U G U T

99 bryńskiego, prużańskiego i brzeskiego i upew niali mnie, że od­

dział ten będzie składać kilkaset ludzi. Na tak ą propozycję zrobi­

łem im uwagę, iż robota tak a na nic sie nie przyda, że ja m ógł­

bym dowodzić jakim ś oddziałem w ojska regularnego, gdyby to było, lecz kiedy mi przedstaw iono, że ludzie zebrani zginą, w tedy trzeciego dnia potem udałem się do oddziału do lasu Dziadkow ic- kiego, gdzie zam iast kilkuset zastałem tylko 160 ludzi opatrzonych w m yśliw ską broń i wszelkie potrzeby”. W dalszym z e z n a n iu 10 T ra u g u tt mówi: „Pow stania nikom u nie doradzałem , przeciw nie, jako były w ojskow y w idziałem całą trudność w alczenia bez arm ii i potrzeb w ojennych, z państw em słynącym ze swej m ilitarn ej po­

tęgi. Gdy zbrojne poruszenie w ybuchnąć m iało w okolicy m ojego zam ieszkania, tj. w powiecie kobryńskim gub. grodzieńskiej, na kilka dni przed term inem udano się do m nie błagając, abym objął dowództwo. Zagadniony zupełnie niespodziew anie, przedstaw iłem w szelkie przeszkody, tak ogólne, ja k i osobiste i radziłem odw oła­

nie. Okazało się, że odwołać nie było już czasu. Zgodziłem się w te ­ dy na prośbę, bo jako P olak osądziłem za swą powinność nieoszczę- dzanie siebie tam , gdzie inni w szystko pośw ięcali”.

Na Polesiu nikłe były możliwości powodzenia ruchu pow stań­

czego. P odjęty głów nie przez obyw atelstw o ziem skie nie spotkał się z szerszym poparciem ludu. S przyjał tylko teren, sprzyjała przyroda ułatw iając krycie się w przepastnym gąszczu, znikanie w nim lub niespodziew ane dla w roga zjaw ianie. P rzestrzenie b ło t­

ne, pełne moczarów, ostępy leśne, nieprzebyte puszcze, podmokły, zapadający się g ru n t przecięty m nóstw em rzek, był to teren, zw ła­

szcza w czasie w ylew ów wiosennych, dostępny jedynie dla ludzi tam zam ieszkałych, znających doskonale każde m iejsce i u m ieją­

cych odnaleźć u k ry te przejścia Nie było łatw e, a czasem naw et niem ożliwe poruszanie się w ielkich oddziałów re g u larn ej arm ii.

Z 7 na 8 m aja 1863 r. późną ciem ną nocą na um ów ionym m iej­

scu, v/ Dziadkgw ickim lesie, nad rzeczką Tem rą, w okolicach K o­

brynia, na g ru n tac h m iasteczka A ntopola zgrom adziła się g ru p a ochotników pow stańczych. Po północy przybył tu R om uald T ra u ­ gutt. Czekano na niego, pow itano jako dowódcę. T ak przyjm ow ał dowództwo, form ow ał oddział kobryński. Było ich 160. Do spręży­

stego działania przystępow ał od razu. Postanow ił w n ajkrótszym czasie zmienić ich w spraw nych żołnierzy. P rzeprow adził oddział ku lasom horeckim , by zacząć odbywać ćwiczenia. Od pierw szych chwil narzucił żelazną, bezw zględną karność, nie znoszącą sprzeci­

wu. Tw ardo, surow o w ym agał rzetelnego spełniania prac, ozna­

czonych w godzinach z dokładną, nienaruszalną punktualnością.

K am pania trw a ła 9 tygodni. P ierw szą bitw ę stoczyli na grobli pod H orkam i w okolicach K an ału K rólew skiego. M istrzowsko ob­

m yślana i przeprow adzona przez T ra u g u tta zasadzka przyniosła

100

[12]

zupełne zwycięstwo. W następnych walkach dalej odnosili sukcesy odpierając ataki wroga. Ale sytuacja stała się trudna, gdy wróg ściągał z poważną armią, osaczał dokoła zamykając przejścia leś­

ne. Na darmo słano gońców wzywając odsieczy. Nie nadchodziła.

Tymczasem 3-tysięczna armia pod wodzą gen. Eggera przystąpiła do ataku. Bohatersko zmagali się powstańcy z przeważającą armią, raz po raz odpierając natarcie. Od wczesnego południa trwała za­

cięta walka do wieczora. Marian Dubiecki p isz e 1 0 11: „Traugutt w tym dniu był wszędzie, wszystko widział, pragnął wystarczyć za w ielu za całe szeregi. Widziano go w miejscach najniebezpiecz­

niejszych, gdzie sztandar śmierci najuparciej powiewał, zachęcał zagrzewał, w lew ał odwagę, pomnażał ufność, podnosił siły omdle­

wające swych młodych żołnierzy”. Ulec m usieli w tej nierównej walce, ale bohaterska postawa wzbudziła podziw wroga. Gen. Egger miał się wyrazić: „Przy mnie plac boju, ale przy Traugucie zv.v- C1'straty' poniesiono bardzo duże. Rozeszła się wieść, że Traugutt zginął, a on wyczerpany i chory schronił się w Ludwmowie^ Ser- deczną znalazł tu opiekę. Pani Eliza Orzeszkowa obmyśliła najbez­

pieczniejsze miejsce, pokój z wyjściem do ogrodu, co mogło ułat­

w ić ewentualną ucieczkę. Raz po raz zjawiali się zandarmu, rew i- zia za rewizją przetrząsała dwór, ale do ukrytego wodza me do­

tarto. W liście do Mariana Dubieckiego wspomina Orzeszkowa 2:

Te dwa tygodnie całe przepędziłam z Trauguttem, który przez połowę czasu tego ukrywał się w domu naszym w L e m o w i e a przez drugą połowę dojeżdżał do partu, na nowo pod Pińskiem uformowanej, w moim towarzystwie i w poszostnej karecie, g yz inaczej, jak w towarzystw ie kobiety i w zamkniętym para m e wyglądającym powozie podróży tej wśród wielotysięcznych

pieczeństw odbyć by nie mógł”. Po odzyskaniu sił i złączeniu z oddziałem Wańkowicza podjął Traugutt dalszą kamP ^ W “ ^ zw ykle już trudnych warunkach. N ie przemyślany rozkaz władz powstańczych skierował go »a poludmowy-wschńd ku W ogm ow ń SDOtkano się tutaj z wrogim nastawieniem ludu białoruskiego, a S i ^ n S c i do’ re sz t, ty n is z c z a l siły. Staczano jeszcze dakze potyczki pod Stolinem, Dąbrowicą, przeprawiano się dwukrotnie pod ogniem nieprzyjacielskim przez Horyn. Ostatnią była - nod Kołodnem, wprawdzie nie rozstrzygnięta, ale do dalszej akcji nie byli już zdolni. Traugutt rozchorował się ciężko Wyczerpany trawiony gorączka, dawał jeszcze zlecenia, podzielił oddział na dziesiątki i oznaczył kierunek udania się za Styr, do partu Wa­

10

Czwarte zeznanie Traugutta. _ . . , ^ ¿ ry n * now- 11 M. D u b i e c k i , Romuald Traugutt i lego dyktatura podczas P stania styczniowego 1863—1864, Poznań 1924 s. 57 , «

« Listy Elizy Orzeszkowej do Mariana Dubieckiego, Grodno 6 II 1907.

[13]

101

lerego W róblewskiego. Ju ż praw ie upadał nie mogąc iść o w ła­

snych siłach. Schronienie i tym razem znalazł w ludwinowsfcim dworze. A gdy pod troskliw ą serdeczną opieką odzyskał zdrowie, pani Eliza podjęła się ryzykow nej, bardzo niebezpiecznej w ypraw y.

W w ytw ornej karecie wiozła go teraz ku granicy K rólestw a P ol­

skiego. Liczne p atrole izatrzym ywały pojazdy, ale nie przypuszcza­

no, aby w owej pięknej karecie m ógł jechać ktoś podejrzany.

Eliza Orzeszkowa mocno i głęboko przeżyła pow stanie. To w tedy jej, zasklepionej w osobistym życiu, zgnębionej n iefo rtu n n y m m ał­

żeństw em , otw arły się oczy na spraw y ważne, dotyczące narodu, ludu, człow ieka. B łyskaw icą rozśw ietlającą jej dalszą sam otną d ro ­ gę i w yzw alającą ta le n t pisarski był rok 1863 i zetknięcie się z człow iekiem tej m iary, co R om uald T rau g u tt. Mocnych w rażeń i przeżyć nie osłabiły płynące lata; w y ry te były n a zawsze w p a­

mięci. W r. 1907, u schyłku życia pisała do M ariana Dubieckiego:

„P ełna czci jestem dla działaczy i bohaterów tej naszej w ielkiej tragedii narodow ej, k tó rą była w alk a roku 1863. T ak jak P a n p a­

trzy ła m n a nią oczyma bardzo m łodym i i ta k jak P an, choć m niej w ażny i długi udział w niej przyjm ow ałam . M om ent ten w y w arł n a całą przyszłość m oją w pływ decydujący. Od niego pad ła mi na duszę pow aga i nigdy całkow icie nie w ygasająca żałość, k tó ra m ię na zawsze odtrąciła od św iata blasku, zabaw i pustych weso­

łości. Ten m om ent Wzniecił we m nie pragnienie służenia Ojczy­

źnie w edług m iary sił i n a tu ry m oich zdolności; od jego ognia i od jego łez pow stała w e m nie am bicja przyniesienia choćby m a­

łej cegiełki do tego ratunkow ego m ostu, po którym naród przejść m iał nad szeroką, rozw artą pod nim otchłanią... To w szystko uczy­

nił ze m ną i we m nie rok 1863. Gdyby nie jego m łot i dłuto, losy m oje byłyby najpew niej inne i praw dopodobnie nie byłabym a u to rk ą ’’ 13.

Decyzja T ra u g u tta , pow zięta jeszcze w tedy, gdy obejm ow ał do­

wództwo w powiecie kobryńskim , m usiała być bardzo m ocna i trw ała, skoro zaraz, gdy zaledw ie podniósł się z choroby i otrząs­

nął po ciężkich trudach, udał się do W arszawy. Było to w końcu lipca 1863 r. W paszporcie jego w idniało nazw isko K onstantego Tołkacza. Po przyjeździe zetknął się przypadkow o z M arianem D u­

bieckim , sekretarzem Rusi, a ten skontaktow ał go z W ydziałem W ojny. Po w ielokrotnych tarc iach w kierow nictw ie pow stania, przew rotach: m arcowym , m ajow ym , czerwcowym — szefem Rzą­

du w tym czasie był K arol M ajew ski, przedstaw iciel „białych . T ra u g u tt p ra g n ął rozejrzeć się, zorientow ać w działaniach W arsza­

wy, ale przedtem jeden dzień zastrzegł sobie w yłącznie dla siebie.

C hciał w ciszy skupienia w ew nętrznego, w m odlitw ie i sakram en-

13 Listy Elizy Orzeszkowej do Mariana Dubieckiego, 4 III 1907.

102

[14]

tach umocnić i spotęgować siły potrzebne w drodze, na którą w stę­

pował Czynił tak zawsze w m om entach ważnych, decydującyc w życiu. Tak samo było, gdy m iał wyruszyć do boju na Polesiu.

W tedy żegnał rodzinne miejsce, a w Siechnowiczach odbył spo­

wiedź. Proboszcz ks. M ichał Skibnicki był przyjacielem rodziny

T rauguttów . •

W "kilkunastu dniach pobytu w W arszawie T rau g u tt czasu nie tracił chciał w iele dowiedzieć się, poznać w ybitnych ludzi będą- cvch w akcji, a równocześnie unikać w ychylania się na ulicę, g zie mógł łatw o być rozpoznany. M ajewski inteligentnie, bardzo szybko zorientował się w niepospolitych zdolnościach, wszechstronnej w ie­

dzy i fachowym doświadczeniu wojskowym T raugutta. Rożne y y początkowo plany zatrudnienia go, ale ostatecznie m ianow any zo­

stał generałem i powierzono m u misję zagraniczną. Decyzja a wy daje się nader dziw na w momencie, gdy stwierdzono jego wielką przydatność fachową i gdy sytuacja pow stania w ym agała intensy­

wnej działalności. W iele zleceń otrzym ał T rau g u tt od Rządu N a­

rodowego: spraw ę rozejrzenia się w sytuacji międzynaro ow j r S w o l i interw encji państw zachodnich, skontrolow ania agentur dostarczających broni, omówienia pianów strategicznych.

Wśród poleceń było jedno może m niejszej wagi, które jedna S o p rz y b rać bardzo ciekawą formę - szukanie współpracowników do tajnego pism a powstańczego „Niepodległość”!4, w raporcie T rau gutta z 8 w rześnia, przesłanym Rządowi, znajduje się następująca S S k « : „ W y je ż d ż a ć z W arszawy

szenia na współpracow nictw o do „Niepodległość ,

nia moje zupełnie sie nie powiadły, Norw id i Żeligowski obiecali w praw dzie sw ą pomoc, w ątpię jednak, czy ich współdziałanie T i S l T d T a S i o t a u g u . . uwaza. ze redakcji „Niepodle-

głości” nie odpowie owa obiecana w spółpraca. Czy w ynika to

Ł r f S Ł I r Z ^ ^ r i d S r * jCSSS?

czących pow stania, zaw artych w jego poem atach, listach, memo­

riałach T ra u g u tt przebyw ał w P aryżu pod zakonspirow anym na zw iskiem Tołkacza i prawdopodobnie Norw id ^ g d j m e zidenty­

fikow ał bohaterskiego D yktatora z owym w ysłannikiem Rządu kto rv Drosił o korespondencję do „Niepodległości . A było wiele po dobieństw w poglądach tych dwóch niezwykłych .ludzi: g en » ln eg o m yśliciela — artysty, walczącego o najw yższy kształt pols j y

¿litwórczej i bohaterskiego wodza narodu, zmagającego się z ' ii Raport paryski, Paryż 8 września 1» “ 7 i • -Do-r-w*

wr

pśniia 1863. (Wydawnictwo materiałów \ J 288—295)

do historii powstania 1863—1864, Lwów

[15]

103

wiącą przemocą. Obydwaj pragnęli wydobycia z narodu najgłęb­

szych wartości. To nie była tylko w alka o niepodległość polityczną, to dążenie do przetworzenia społeczeństwa na miarę ducha ew an­

gelicznego. Obaj w różny sposób chcieli uzasadnić żywotność Pol­

ski dla całości kształtu świata istotną, naw et konieczną. Obaj żar­

liwie religijni, konsekwentni wyznawcy katolicyzmu, obaj zespa­

lają religię z polskością, pojm ują postęp w oparaiu o tradycję. N or­

wid mówi o własnej drodze narodu „jednopromiennie wyrosłej razem z chrześcijaństwem ”. Siedząc bacznie wieści o wypadkach w k ra ju w r. 1863, w m anifestacjach religijnych, uniwersałach, w bezim iennym tajnym rządzie o autorytecie moralnym widział nowe, twórcze rysy „przepromienionej polskości” . W samotni paryskiej często m yślał o prasie, jaką być winna. Stwierdzał, że nie ma dziennika, który by obraz czasu utrw alał. W korespondencji Nor­

wida z lat 1863/4 wiele jest myśli dotyczących dziennikarstw a. W tym czasie zwrócił się do Norwida w sprawie prasy także komisarz pełnomocny Rządu Narodowego K arol Ruprecht, a w tedy poeta z właściwą sobie głębią myśli i w swoistej formie skreślił w kilku­

nastu paragrafach wytyczne dla „Ujednozasadnienia” działalności urasy. W tych m yślach rysuje się w yraźnie zbieżność Norwida i T raugutta w rozumieniu istoty pow stania jako w alki o godność człowieka, narodu, rządu i prom ieniowanie tych idei na wrogo w.

Powie to T rau g u tt wobec komisji śledczej, pisze to Norwid przed­

kładając swój projekt R uprechtow i15: „W alka w Polsce m e zaczyna się o dwa kolory: czerwony i biały... ale o gw ałt dokonany na człowieku”. Mówi o walce o godność człowieka, niewiasty, o indy­

widualność pokoleń, godność rycerską, jawność w sądach i spra­

w ach politycznych, o publicystykę, parlam ent, emancypację nie­

wolników. W konkluzji akcentuje, że chodzi o niepodległość obo­

wiązującą wszystkie sfery praw społeczeństwa i człowieka. P raw da nie tylko jest ideą, ale i mocą — a mocą jest dlatego, ze jest ca­

la”. Tak m yślał Norwid o „zbudowaniu” Dziennika, który y wielkiej epoce Narodu wtórzył i odpowiadał.’ , Była także i różnica w ich spojrzeniu na samą walkę. Norwi przekreślał wszelką wojnę, nazywał ją pow tarzającą się co k ilk a­

naście lat rzezią, pragnął oczyścić z niej narody i przerzucie wojnę w dziedzinę myśli. W liście do Kraszewskiego pisał 3 kw ietnia 1863 r.: „Trw am silnie w pojęciu, że równocześnie do powstania mieczem trzeba powstania myśli. Jako porywa się bohater z kosą i widłami, tak porywać się powinna mysi polityczna i socjalna rodu wobec rutyn. (...) Tak, ażeby polityczny kapitał pojęć europej- skich, odpoznał. iż brak mu było pewnego współpracownika, który

15 c. N o r w i d , Memoriał o prasie. W: Pisma

sizawa 1973; S.

Powstanie styczniowe, Warszawa 1972

s. 583

104

[16]

pow staw a, a przeto i uczuć d aje swoje w spółdziałanie na rzecz ludzkości” .

A w rapsodzie nazw anym „F u lm in a n t” potępiając w ojnę, chce widzieć żołnierza na innym polu, żołdaka pragnie przem ienić w ry ­ cerza:

Niech wie, kto rycerz, kto człowiek; niech zna to, Co się zwać godzi rzeczywiście w ojną:

S o k rat był w boju i w boju był P lato, I A rchim edes z postaw ą spokojną;

P itag o r kreślił plan potyczki w alnej, Cezar w gw ałtow nym m arszu do H iszpanii P oem at pisał ... — gdy ten w iek re aln y Dziś stał się jednej niew olnikiem m anii.

— „N abij i zabij — krzyki dw a ... a więcej Cóż? ...

Bliscy duchow o T ra u g u tt i N orw id różnym i drogam i szli ku realizacji tych sam ych idei.

Dwum iesięczny pobyt za granicą T ra u g u tt w ykorzystyw ał jak n ajsk ru p u latn iej, szukał kontaktów , był n a audiencji u ks. H iero­

nim a Napoleona, synowca Napoleona III, u m inistra francuskiego sp raw zagranicznych D rouyn de L huys 16, zorientow ał się, że na razie nie m ożna liczyć na interw en cję F ran cji. R aport jedyny, ja ­ ki zachował się przesłany Rządowi 8 w rześnia, świadczy, że T ra u ­ g u tt docierał do w ielu w ażnych spraw , m iał sąd w łasny, niezaw isły, że m yślał już o pew nych zm ianach, ulepszeniach w organizacji, pracy. K rytycznie p atrzył na głównego przedstaw iciela agencji p a­

ryskiej, k s ." W ładysław a Czartoryskiego. P odaje w tym R aporcie Rządowi głębokie pom ysły do rozw ażenia. Z am iast zbytniego roz­

budow yw ania ag e n tu r zagranicznych w coraz większej ilości stolic, widzi jako daleko korzystniejsze tw orzenie kom itetów . U zasadnia to następująco: „S praw a nasza jako obrona pogw ałconych p raw i spraw iedliw ości znajdzie sym patię i poparcie u w szystkich ludów, u rządów zaś tam tylko, gdzie bezpośrednio tego w ym agają ich interesa. Nie wszędzie więc agent dyplom atyczny m iałby pole do działania, kom itet zaś przeciw nie — zdaje m i się, że nie ma m iejsca na ziemi cyw ilizacją objętej, w której by nie znalazł ser­

decznego spraw y naszej poparcia”.

Daleko sięgającą rzuca m yśl utw orzenia ligi m iędzynarodow ej w obronie cyw ilizacji przeciw b arb arzy ń stw u i prześladow aniu wszelkiego rodzaju. Z nam ienny jest sąd jego, iż Rząd w inien w sw ych w ystąpieniach podkreślać solidarność z przeszłością narodu.

i6 j.

. J a n o w s k i , Pamiętniki o powstaniu styczniowym, t. 2 Warszawa 1925 s. 232—239

[17]

105 Pisze tak: „U w ydatniłbym solidarność Rządu Narodowego nie ty l­

ko z teraźniejszym i potrzebam i narodu, ale i z jego przeszłością i rzuciłoby to św iatło na ten niepojęty dla cudzoziemców wpływ,, jakiego Rząd N arodow y używ a, chociaż bezim ienny”. W ysuw a w ten sposób p raw a Polski historycznej sprzed rozbiorów.

O tych m yślach T rau g u tta, podaw anych Rządowi w R aporcie z 8 w rześnia — pisze A dam Szelągowski: „Te w szystkie w skazania m ają błyski ta k genialne, że m ożna je uważać nie tylko za zu­

pełnie nowoczesne w dyplom acji ówczesnej, ale znacznie przew yż­

szają umysłowość polską w bieżącym stuleciu” 17.

W pow rotnej drodze z P aryża T ra u g u tt dow iedział się, że rząd, któ ry w ysłał go za granicę, już nie istnieje. Dokonał się przew rót w rześniow y. W ładzę objęli „czerw oni”. W prow adzili te rro r in d y ­ w idualny. Na gub. B erga dokonano zam achu. To pociągnęło za sobą ciężkie represje. Gdy T ra u g u tt w jeżdżał do stolicy, u jrz a ł płonący Ratusz.

WŁADZA — NIE AMBICJA

Po uprzednim szybkim zorientow aniu się w sytuacji i przygo­

tow aniu g ru n tu do działania, d nia 17 października n a posiedzeniu Rządu zjaw ił się Rom uald T ra u g u tt. P ragnąc ratow ać pow stanie sięgnął po d y k tatu rę. Ten dram atyczny m om ent św iadczący o su­

gestyw nej sile T rau g u tta, wobec k tó rej nie było sprzeciw u, opisu­

je naoczny św iadek, członek Rządu, Józef K a jetan Janow ski, sek re­

tarz stan u 18:

„D nia 17 października w sobotę, parę m in u t przed 10 rano przy­

byłem do lokalu, w którym m iało się odbyć posiedzenie Rządu.

P rzybyłem w ch arakterze sek retarza Rządu, któ ry to urząd dnia poprzedniego, 16 października objąłem . Zastałem już zebranych członków Rządu: A dam a A snyka, Józefa Narzym skiego, P io tra K o­

bylańskiego. P rzyw italiśm y się milcząco. Trzej w ym ienieni w iedzieli już, że m a przybyć gen. T ra u g u tt jako członek Rządu. Z w ojskow ą punktualnością o godz. 10 wszedł T ra u g u tt w tow arzystw ie Józefa Gałęzowskiego, d y rek to ra w ydziału w ojny. I tych przyjęto w m il­

czeniu i z zupełnym spokojem. Po k ilku chw ilach, gdyśm y zajęli m iejsca, zabrał głos G enerał. W k rótkich energicznych słow ach w ypow iedział obecnym członkom R ządu gorzką praw dę w spraw ie ich działania. W skazał im, na jak w ielkie czynami swym i niebez­

pieczeństwo narazili spraw ę pow stania, nie tylko w sw ym kraju , ale i poza granicą, w G alicji, Poznańskiem , przez w ysłanie tam

17 A. S z e l ą g o w s k i , Dyrektoriat Traugutta. W: Polska — jej- dzieje i kultura, t, 3, Warszawa 1932 s. 443

18 J. K. J a n o w s k i , Pamiętniki o powstaniu styczniowym, t. 2, s

106

[18]

w charakterze w ielkorządców C hm ieleńskiego i Frankow skiego.

Rządowi też bezw arunkow o przypisał ich roboty, bo działali za jego zezwoleniem i w jego im ieniu. Zakończył krótko, także po w ojskow em u oświadczając, iż od tej chw ili mogą zupełnie swobod­

nie rozporządzać sw ym i osobami, gdyż p rzestają być Rządem N a­

rodowym, a on sam ster Rządu obejm uje.

Milczenie, jakby m akiem posiał. N ikt w ięcej słowa nie pow ie­

dział tyle było stanowczości, siły, a przede w szystkim praw dy w całym przem ów ieniu T rau g u tta. Wszyscy trzej członkowie w m il­

czeniu podaniem ręki pożegnali się i wyszli bez słowa protestu, a może naw et z w ew nętrznym w głębi duszy zadowoleniem, że przyszedł ktoś, co dobrow olnie b ra ł na siebie ciężar i to ciężar w ielki i bardzo niebezpieczny”.

O tym m om encie objęcia d y k ta tu ry powie później T ra u g u tt w zeznaniu śledczym: „...objąłem ster rządu i przystąpiłem do upo­

rządkow ania w szystkiego.” 19. Obejm ow ał władzę w chwili, gdy trzeba było n apraw iać to, co było błędne, odbudować, budzić na nowo zaufanie społeczeństwa, ludu.

W czasie k ilk u n astu dni zreorganizow ał w ładzę centralną, u sp ra ­ w nił k o n tak ty z prow incją, likw idow ał nadm iernie rozbudow any a p a ra t dyplom atyczny za granicą, pochłaniający zbyt duże sumy, nieproporcjonalne do korzyści, przyw rócona została łączność z ca­

łym krajem . Nie ustanow ił żadnego kolegium doradczego. Sam sta ­ now ił rząd. Był dyktatorem w całej mocy, choć ty tu łu tego nie używ ał. Do intensyw nej pracy przystąpił od razu. I tej pracy rze­

telnej, system atycznej w ym agał od innych, posłuchu żądał bez­

względnego. Mocno pisał do jednego z wyższych funkcjonariuszy pow stania: ,,W urzędach naszych mieć chcemy gorliw ych w yko­

naw ców woli naszej; sądzić nas kto inny będzie” 20. Do tych, któ­

rych przeciwności przerażały, mówił: „Umieliście pracow ać w w a­

ru n k ach lepszych, przyzw yczajcie się do gorszych, uczcie się p ra ­ cować i w najgorszych” 21.

Na Pow iślu przy ulicy Smolnej zam ieszkał u pani Heleny K ir- korow ej jako skrom ny sublokator pod nazw iskiem M ichała C zar­

neckiego.1 Odtąd zaczęły siię dni podobne do siebie, przepełnione p racą od ra n a do późnej nocy. W tym sam ym dem u m ieszkał w oficynie M arian Dubiecki, sekretarz Rusi, najbliższy z bardzo nie­

w ielu w spółpracow ników , kontaktujących się z D yktatorem w je ­ go m ieszkaniu. Józef K ajetan Janow ski, sekretarz stanu doręczał pocztę. Bezpośrednio przychodził jeszcze Józef Gałęzowski, d y re k ­ to r w ydziału w ojny.

19 Czwarte zeznanie Traugutta.

20 M. D u b i e c k i, Romuald Traugutt, s. 121 21 M. D u b i e c k i, Romuald Traugutt, s. 104

[19]

107 ŹRÓDŁO SIŁY

Od m om entu przyjęcia przez T ra u g u tta władzy i podjęcia he­

roicznych w ysiłków w celu rato w an ia pow stania zaistniała rzecz dziwna, dla w ielu niezrozum iała. Oto ten doświadczony fachowiec wojskowy, tak dotychczas sceptyczny wobec podjętej nierów nej w alki, nie w różącej możliwości zw ycięstw a, teraz, odkąd p rzyjął odpowiedzialność za los narodu, u k ry je sceptyczną, krytyczną myśl i będzie tylko budził siłę i pewność zw ycięstw a. To nie mogło być łatw e. P rzyszła z pomocą głęboka w iara religijna, stała się źród­

łem siły. Zaw ierzył w świętość słusznej spraw y, w pewność po­

mocy Boga. Nie m ogła złam ać go klęska, bo w iarę przenosił poza śmierć, w ierzył, że w razie u p ad k u pow stania zw ycięstwo n a d e j­

dzie w przyszłości. Więc prom ieniow ał i jaśniał niezw ykłym , n ie­

pojętym dla w ielu spokojem, nie znikającą pogodą, naw et w tych najcięższych, ostatnich chw ilach. R eligia jego żywa od najw cześ­

niejszych la t przenikała całość uczuć, myśli i czynów, rosła w raz z jego dojrzałością duchową, by stać się m istyczną postaw ą i ró w ­ nocześnie historiozoficznym ujęciem dziejów narodu i ludzkości.

M odlitw a jego, pow tarzana z babką ustam i dziecinnymi pozostała nadal w tej sam ej kornej postaci. Jak ż e często sek retarz Dubiecki, gdy zjaw iał się w pokoju D yktatora, zastaw ał go klęczącego, po­

grążonego w m odlitw ie. P ro sta jak w dziecięcych latach m odlitw a stała się równocześnie najgłębszą rozmową z Bogiem o losach nieszczęśliwego narodu. Ta postaw a m istyczna ani na m om ent nie um niejszała mocnej świadomości, iż należy posłużyć się w szystkim i środkam i, poruszyć wszelkie możliwości, rozw inąć najm ocniejszą działalność we w szystkich kierunkach, by uratow ać pow stanie.

Koncepcję działania m iał jasną i mocną: P rag n ął p rzetrw an ia zimy, tw orzenia reg u larn ej arm ii, zw ołania pospolitego ruszenia, pow ołania ludu, rozszerzenia pow stania na cały naród. W ierzył, że w tedy zrodzi się siła, której ulęknie się wróg, z k tó rą liczyć się będzie św iat. W ierzył w nieograniczoną moc narodu. Od niej uza­

leżniał powodzenie a nie od in terw e n cji Zachodu, k tó ra może przyjść lub nie, ale w każdym razie nie będzie w yżebrana, jak jałm użna. Rozw inął intensyw ną, system atyczną, niestrudzoną d zia­

łalność. P racow ał z poczuciem najgłębszej odpowiedzialności, z peł­

ną świadomością, jak w ażna jest każda godzina. Popołudniow ą po­

rą, o w cześnie nadchodzącym zm ierzchu tej m roźnej zimy roku 1863 na 64 wychodził D yktator z d o m u 22, szedł z la ta rk ą ulicam i W arszawy, pełnej patroli policyjnych, terroryzow anej represjam i, gdzie n a każdym kroku, każdej chw ili groziło aresztow anie, za brak la ta rk i rozstrzeliw ano. Szedł D yktator, przechodził obok m ie­

szkańców stolicy, nie wiedzących, że on jest tym Rządem, o któ-

Traugutt udawał się na konferencje z dyrektorami wydziałów.