.A.ćLres Kedakcyi: lECrałco-wslrie - ^rzed-rcŁleście, łT-r SS. m

m 23 (1002). W a r s z a w a , d n ia 9 c z e r w c a 1901 r. T om X X

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W IA T A " . W W a r s z a w ie : ro c z n ie ru b . 8, k w a rta ln ie ru b .

Z p r z e s y ł k ą p o c z to w ą : ro c z n ie ru b . 10, p ó łro c z n ie ru b . 5 . P r e n u m e r o w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz e c h św ia ta i w e w sz y st­

k ich k się g a rn ia c h w k r a ju i z a g ra n ic ą .

K o m ite t R e d a k c y j n y W s z e c h ś w ia ta s ta n o w ią P a n o w ie : C ze rw iń sk i K ., D e ik e K ., D ic k s te in S .. E ism o n d J ., F la u m M , H o y e r H . J u rk ie w ic z K ., K ra m s z ty k S ., K w ietn iew sk i W ł., L ew iński J . , M orozow i cz J ., N a ta n so n J . , O k o lsk i S ., T u r J . ,

W e y b e r g Z., Z ieliń sk i Z ,

Redaktor Wszechświata przyjmuje ze sprawami redakcyjnemi codziennie od g. 6 do 8 wiecz. w lokalu redakcyi.

.A.ćLres K e d a k c y i : lECrałco-wslrie - ^rzed-rcŁleście, łT-r SS.

Dr. EDWARD F LAT AU.

C Z U C I E I R U C H .

O D C ZY T P U B L IC Z N Y .

Dawne określenie przyrodniczo-filozoficz- ne orzekało : życie jestto wrażliwość. Jeżeli spojrzymy na życie w najwyższym jego roz­

woju u człowieka i u zwierząt wyższych, orzeczenie to wyda się nam niedostatecznem i jednostronaem . Lecz spójrzmy w dół, tam , gdzie na pierwszym szczeblu drabiny ewolu­

cyjnej spostrzegam y utwory elem entarne, ustroje jednokomórkowe, pierwotniaki, a wte­

dy się przekonamy, że tam życie je s t w rze­

czy samej tylko wrażliwością. Widzimy tam, u podstaw życia, jedno główne, zasadnicze zjawisko, które przybiera rozm aite formy.

Spostrzegam y, że na najniższe te twory ze­

wsząd działają podniety, które wywołują pewne czynności tych zwierząt w postaci pewnych ruchów. Przyczyną zaś tego zja­

wiska je st wrażliwość, właściwa zarodzi (pro- toplazmie) tych ustrojów najniższych.

N auka nie hołduje tej zasadzie, aby funk- cye spostrzegane w organizmie ludzkim ba­

dać wyłącznie w tym organizmie i przenosić zdobyte w ten sposób doświadczenie na zwie­

rz ęta niższe. N auk a bynajmniej nie pomija

tego rodzaju badań, lecz postępuje również w kierunku odwrotnym, badając przejawy życia u ustrojów najniższych i wznosząc się w swych dociekaniach stopniowo coraz to wy­

żej, aż do człowieka; w ten sposób przecho­

dzimy stopniowo od zjawisk względnie pro ­ stych, nie zawiłych, do procesów coraz b a r­

dziej złożonych.

W dzisiejszym odczycie trzym ać się będzie­

my tej ostatniej drogi badań naukowych.

W skażemy na czem polega czucie i ruch u zwierząt najniższych, u pierwotniaków, i wykażemy w głównych zarysach miarowy postęp i rozwój tych funkcyj u zwierząt wyż­

szych i najwyższych.

Ustrój pierwotniaków jest nadzwyczaj p ro ­ sty. Po największej części cały ich o rg a­

nizm składa się z jednej tylko komórki. K o ­ m órka ta zawiera zaródź (protoplazmę), je d ­ no lub wiele ją d e r i jeden lub wiele wodnicz- ków, t. j. kropel cieczy wodnistej, zbierającej się wewnątrz zarodzi. Protoplazm a kom ór­

ki tworzy szczególne wyrostki zewnętrzne, a mianowicie albo tępe, grube, t. zw. pseudo- podia (nibynóżki, wypustki), albo długie, wiotkie, ruchome nici (wici lub bicze), albo krótkie, sztywne włoski, wykonywające n a ­ der szybkie i reg ularne ruchy (rzęsy i m i­

gawki). Podkreślam y ten fakt, że zaznaczo­

ne powyżej wyrostki zewnętrzne zarodzi słu­

3 6 4 W SZECH SW IA T N r 23

żą do ruchu oraz do chw ytania pokarmów.

U pierwotniaków nie widzimy tego zróżnico­

wania na oddzielne tkanki, ja k ie znajdujem y u dalej w rozwoju posuniętych kręgowców.

U tych najniższych ustrojów zwierzęcych wszystkie czynności spełniać musi jedna, jedyna komórka. Ona jed n a wchłania po­

karmy,' przerabia je i wydziela w postaci zmienionej. O na też odbiera podrażnienia zewnętrzne i odpowiada na nie ruchem .

U tych to zw ierząt najniższych badać z a ­ mierzamy przejaw y czucia i ruchu.

Dziwnem się nam wyda, wobec tej elemen­

tarn ej budowy pierw otniaków, że oddziały­

w ają one na bodźce zew nętrzne tej samej natury, na jak ie re ag u ją zw ierzęta wyższe.

A jednak na pierw otniaki oddziaływ ają bodź­

ce zarówno m echaniczne, ja k chemiczne, t e r ­ miczne, świetlne i elektryczne. Rozum ie się, że zwykła am eba nie będzie oddziaływ ała np.

na światło i jego barwy tęczowe z tą wy­

kwintną subtelnością, ja k ą spotykam y u zwie­

rz ą t najwyższych. Chodzi nam jed n ak o wy­

kazanie zjaw iska podstawowego, polegające­

go na tom, że rodzaj podniety płynącej z ze­

w nątrz i oddziaływ ającej na organizm pozo­

staje ten sam.

Zobaczmy, w jak i sposób u stro je niższe oddziaływają na podrażnienia zewnętrzne.

JBodźce mechaniczne w ystępują zwykle w postaci zwiększonego ciśnienia, a więc w strząsania, dotykania, uciskania. Jeżeli silnie wstrząśniem y naczyniem z wodą, w k tó ­ rej pływ ają am eby, zobaczymy, że w ciągają one powoli swe w ypustki, nibynóżki. E n e r ­ giczniej oddziaływ ają t. zw. dyfflugie. S łabe wstrząśnienie mechaniczne wywołuje skurcz nibynóżek, których powierzchnia staje się nierówną, falistą. W strząśnienie silniejsze powoduje nadzwyczaj energiczne wciąganie wyrostków.

W eźm y inny przykład z grom ady t. zw.

wiciowców, np. P ara n em a. Zapom ocą ry t­

micznego ruchu swego bicza zwierzątko to porusza się (w w arunkach zwykłych w wo­

dzie) wolno i równomiernie. P od wpływem podrażnienia mechanicznego powstaje gw ał­

towny rz u t bicza, nadający zwierzętom k ie­

runek odmienny od poprzedniego. P o pew­

nym czasie paranem a się u sp ak a ja : płynie spokojnie dalej.

Jeszcze wyraźniej w ystępuje . ruch jak o

reakcya na podrażnienie zewnętrzne u wy­

moczków. Zaznaczyć musimy, że u wielu wymoczków występują w ektoplazmie włó­

kienka kurczliwe (myonemy). U niektórych wymoczków włókienka te tw orzą podłużny i silny mięsień. Otóż u wymoczka C arche- sium polypinum pod wpływem wstrząśnienia następuje szybki, wprost błyskawiczny skurcz łodyg.

Staraliśm y się umyślnie wykazać, ja k i wpływ wywiera mechaniczny bodziec zewnę­

trzny n a ustroje niższe. W idzim y, że ustro­

je te oddziaływają na tego rodzaju podniety wyraźnie i mniej lub więcej szybko, skutkiem znacznej wrażliwości swej protoplazm y. Z a ­ znaczyć jednak musimy, że podrażnienia ze­

wnętrzne mechaniczne i inne są w stanie spowodować reakcyą nietylko w postaci r u ­ chu, lecz i w formie odmiennej, polegającej na innych zm ianach energii życiowej tych ustrojów. Jak o przykład przytaczam y cie­

kawe zjawisko, spostrzegane na powierzchni mórz północnych w postaci t. zw. fosfore- scencyj, czyli nagle powstających wspania­

łych zjawisk świetlnych. Otóż okazało się, że na powierzchni m orza żyje mnóstwo zwie­

rząt jednokomórkowych (bakteryj, prom ie­

niowców), które posiadają tę dziwną właści­

wość świecenia pod wpływem podrażnień mechanicznych. Zjawisko to można również wywołać sztucznie w ciemnym pokoju, jeżeli nalejemy na talerz tej wody morskiej i poru­

szać ją będziemy pręcikiem. Jak b y pod wpływem różdżki czarodziejskiej zapalają się w różnych punktach św iatełka błyska­

wiczne, które natychm iast gasną.

Również jaskraw o w ystępują u pierwotnia­

ków zjawiska ruchowe pod wpływem podniet chemicznych. Jeżeli dodamy do wody, w któ­

rej pływ ają am eby, 1—2 % roztworu soli kuchennej, 0,1% roztw oru kwasu solnego i t. d., to ujrzym y, że ameby w ciągają n a­

tychm iast swe wyrostki i p rzy bierają formę kulistą. To samo widzimy np. u Actino- sphaerium , należącego do t. zw. słonecznic.

Zw ierzątko to kurczy swe nibynóżki pod wpływem podniet chemicznych i ostatecznie wciąga je w siebie.

Co dotyczy bodźców term icznych, to ok a­

zało się, że energia życiowa pierwotniaków wzmaga się pod wpływem ciepła, nie prze­

kraczającego jednakow oż pewnych ścisłych

N r 23 W SZECH SW IA T 355

granic. Wiemy, że ameby stają się coraz żywsze w razie zwiększania się tem p eratury ich otoczenia. W 35° O zwierzątka te ener­

gicznie się kurczą i przybierają wreszcie formę kulistą.

Św iatło, owa ważna podnieta, której brak spowodowałby wymarcie świata roślin i zwie­

rząt, oddziaływa bardzo widocznie na niższe ustroje zwierzęce. Istnieje form a wielkiej ameby, t. zw. Pelom yxa palustris, toczącej swój żywot na dnie niektórych stawów.

W w arunkach zwykłych czołga się ona le ­ niwie, wyciągając podłużnie swą protoplaz- mę i wolno ją ściągając. Lecz dosyć je st rzucić na tę am ebę snop św iatła, aby n astą­

pił natychm iastowy ruch w postaci skurczu i am eba ta staje się podobna do kuli. To samo zjawisko, lecz w innej formie, spostrze­

gamy u niektórych wymoczków, np. u Pleu- risnem a cbrysalis. P od wpływem podrażnień świetlnych następuje gwałtowny ruch rzęs i zwierzątko to przeskakuje z jednego m iej­

sca na drugie.

Zw racam y wreszcie uwagę na wpływ bodź­

ców elektrycznych n a niższe ustroje zwierzę­

ce. O tóż okazało się, że prąd stały (galwa­

niczny) działa bardzo wyraźnie na pierw o­

tniaki. Najsilniej oddziaływanie to się uwi­

docznia w tych miejscach, w których prąd elektryczny do ustroju wchodzi i z których wychodzi (w punktach anodalnych i k atodal­

nych). U A ctinosphaerium pod wpływem prądu elektrycznego powstaje skurcz wy­

rostków protoplazmatycznych. Lecz oprócz tego widzimy, że działanie prądu przy ano­

dzie je s t znacznie większe, niż przy katodzie.

P rzy anodzie zaródź nietylko się kurczy, lecz | w razie p rą d u silniejszego zaczyna się roz padać na drobne bryłki. P rą d przerywany (indukcyjny) oddziaływa również bardzo wi docznie na pierwotniaki. U wiciowców, np:

u P aranem a, pod wpływem jednorazowego

„uderzenia" prądem indukcyjnym następuje | bardzo energiczne poruszenie bicza, zmienia­

jącego kierunek ruchu zwierzątka.

Przytoczyliśmy umyślnie znaczną ilość przy­

kładów, chcąc wykazać wpływ, wywierany przez podniety zewnętrzne na ruchy u zwie­

rząt najniższych. P rzykłady te wykazują jasno i dobitnie, że organizmy najniższe od­

działywają na różnorodne rodzaje tych pod­

niet i że zawdzięczają tę właściwość nadzwy­

czajnej wrażliwości swej zarodzi (protoplaz- my). J e s t rzeczą godną zastanowienia, że zaróJź ta nie wykazuje prawie żadnego zróż­

nicowania. Przynajm niej nasze teraźniejsze metody badania mikroskopowego nie mogą wykryć w niej tych poszczególnych tkanek, którym możnaby było przypisać swoiste od­

działywanie na bodźce świetlne, termiczne, mechaniczne i inne. Tylko u niektórych pier­

wotniaków zauważyć możemy zaczątki tkanki mięśniowej, lecz nigdzie nie wykrywamy śla­

dów tkanki nerwowej, posiadającej u u stro ­ jów wyższych tak wybitne znaczenie w od­

bieraniu podniet zewnętrznych i przerabia­

niu ich na rozmaite formy ruchowe.

Na jeden jeszcze fakt zasadniczy pragnęli­

byśmy zwrócić uwagę, a mianowicie na to, że ruch występujący u pierwotniaków je s f ściśle związany z pewnem podrażnieniem zewnętrz- nem, t. j. że posiada ch arak ter odruchowy.

Siła tego odruchu je st zależna od siły, z ja k ą podnieta wpływa na organizm.

We wszystkich wyżej przytoczonych przy­

kładach wskazywaliśmy zjawiska biologiczne czucia—podrażnienia i ru c h u —odruchu w tej formie, w jakiej zjawiska te spostrzegamy w pracowni naukowej. B adacze tak poważni, jak Kiihne, Engelinaun, Verworn i iniii, opi­

sują mnóstwo doświadczeń, w których u pier­

wotniaków następuje ruch, ja k o oddźwięk sztucznie wywołanego podrażnienia zewnętrz­

nego. Lecz te same podniety mechaniczne, drgania świetlne, bodźce termiczne i inne, is t­

nieją we wszechświecie i oddziaływają stale, nieprzerwanie na te istoty. Wszechświat jest z pewnego punktu widzenia kolosalnem laboratoryum , w którem miliony najróżno­

rodniejszych podniet wywołują energie, tkw ią­

ce w organizm ach niższych i wyższych i p ro ­ wadzą do ruchu. Z tego też względu nabie­

ra ją niezmiernej wagi spostrzeżenia, jakie zdołano uczynić nad wpływem, ja k i okazują bodźce na swobodne poruszanie się pierwot­

niaków. Mamy na myśli badania nad roz- maitemi formami tropizm u, t. j. nad temi wpływami, jakie wywierają bodźce mecha­

niczne, chemiczne, cieplne, świetlne i elek­

tryczne na życie, specyalnie zaś na poru­

szanie się zwierząt w przestrzeni. Z azn a­

czamy zaraz na wstępie, że we wszystkich

356 WSZECHSWIAT N r 23

zjawiskach tropizm u ruchy zw ierząt n astę­

pują wskutek nierównomiernego (jed nostron­

nego) oddziaływ ania bodźców na różne czę­

ści ciała. T a nierów nomierność wywołuje swobodne poruszanie się zwierzęcia.

Otóż w naturze stale istnieją bodźce me*

chaniczne w postaci zmiennego ciśnienia po­

wietrza lub wody. W pływ wywierany przez te bodźce (i wogóle przez wszelkie jednostron­

nie działające podrażnienia mechaniczne) na zwierzęta, nazywamy barotropizm em (V er- worn nazywa zjawisko to barotaxis). Tę formę barotropizm u, w której rozpatrujem y wpływ wywierany przez ciała tw arde na sty ­ kające się z niemi ustroje zwierzęce nazywa­

my tigmotropizmem, stereotropizm em . Z a u ­ ważyć można, źe niektóre pierwotniaki zacho­

wują się przy tem zetknięciu się z ciałam i tw ardem i dodatnio, t. j. przylegają do nich (stereotropizm dodatni), inne zaś odjemnie, t. j. o d dalają się od tych ciał (stereotropizm odjemny).

Jeżeli np. pierw otniak O xytricha z grom a­

dy wymoczków napotka ciało tw arde, n aty ch ­ m iast przybliża się do niego. Yerworn opi­

suje, ja k Oxytr,icha napotkaw szy ja je muszli wędrowało n a niem przez 4 godziny, nie bę­

dąc w stanie go opuścić.

Istn ieje kilka d otąd zbadanych form baro tropizm u, a więc geotropizm , jako wpływ wywierany przez siłę ciążenia na ruchy zwierząt, reotropizm , który sprawia, źe zw ierzęta okazują dziwną skłonność do po­

ruszania się w wodzie płynącej, w kie­

runku odwrotnym do głównego prądu i t. d.

Zwróćmy się te ra z do chemotropizmu. P o ­ lega on n a wpływie, okazywanym przez sub- stancye chemiczne na ruchy zw ierząt. W r a ­ zie chem otropizm u dodatniego, zwierzęta poruszają się w kierunku do tych substancyj, w razie chemotropizmu odjem nego—oddalają się od nich. M assa rt czynił doświadczenia nad A nophrys, z grom ady wymoczków. B rał dwie krople wody, połączone ze sobą cie­

niutkim przesm ykiem . Do jednej z tych kropel, w której pływ ały pierw otniaki, dodawał soli kuchennej i otóż zwierzęta te zaczęły przechodzić do drugiej kropli, w m ia­

rę tego ja k sól zaczęła się rozpuszczać w pierwszej kropli. Inny przykład o ddzia­

ływania bodźców chemicznych na ruchy

pierwotniaków widzimy w wymoczku P a ra - maecium. Jeżeli do wody, w której om pływają, dodamy jeden pęcherzyk dwu­

tlenku węgla i jeden pęcherzyk powietrza, to ujrzym y, źe zw ierzątka te, wykazujące chemotropizm dodatni względem bezwodnika węglowego, skupią się około pierwszego pę­

cherzyka, drugi zaś, zawierający powietrze, nie okaże najmniejszego wpływu na ruchy Param aecium .

Zjaw iska chemotropizmu nabierają ogrom ­ nego znaczenia ze względu na proces z a ­ płodnienia i na choroby zakaźne (infekcyjne).

W tych ostatnich bakterye chorobotwórcze wydzielają pewne substancye chemiczne, względem których ustroje jednokomórkowe, mianowicie białe ciałka krwi, wykazują che­

motropizm dodatni. To też widzimy, że w r a ­ zie choroby zakaźnej ciałka te krwi po d ąża­

ją do miejsc, w których się owe substancye wytwarzają. T u taj następuje walka. Jeżeli białe ciałka krwi są silniejsze od bakteryj, w takim razie choroba ustępuje, w przeciw­

nym zaś razie infekcya rozwija się dalej i powoduje wybuch choroby.

Zjawisko chemotropizmu dodatniego wy­

jaśn ia nam również proces zapładniania, czyli łączenia się pierw iastku męskiego, plem nika (spermatozoon) z jajem żeńskiem.

Sądzić mianowicie należy, że plemnik wy­

kazuje chemotropizm dodatni względem tych substancyj chemicznych, które tkwią w ja ju i zostaje przez te ostatnie pocią­

gany.

Zaznaczam y w dalszym ciągu zjawiska t. zw. heliotropizmu, term otropizm u i galwa- notropizmu, t. j. zjaw iska tych wpływów, j a ­ kie wywierają światło, ciepło i prądy elek­

tryczne na ruchy zwierząt. Widzimy np., że pod wpływem wzmożonego ciepła, ogrze­

wającego jednę stronę ameby silniej niż inną, zwierzątko to ucieka natychm iast od ogrzewającego miejsca. B ardzo ch a rak te­

rystyczny je s t również wpływ, wywierany przez prąd galwaniczny na poruszanie się zwierząt. Jeżeli działamy na płyn, w k tó ­ rym się znajduje t. zw. A m oeba diffluens, prądem galwanicznym, to ujrzym y, że am e­

ba płynie w kierunku od bieguna odjemne­

go (galwanotropizm katodalny). U naszych pierwotniaków zauważyć się daje galw ano­

tropizm anodalny, polegający n a tem, że

Nr 23 WSZECHŚWIAT 357

zw ierzęta owo zw racają się w kierunku do bieguna dodatniego.

Jeżeli rzucimy teraz okiem na życie pier­

wotniaków, wyda się ono nam mniej tajem - niczem, niż się dotąd wydawać mogło. R óż­

norodne ruchy ameb, wymoczków, wiciow ców spraw iają na pierwszy rz u t oka wraże­

nie ruchów celowych, jakgdyby świadomych.

To też dziwić się nie można, że znakomity przyrodnik Haeckel jeszcze w r. 1877 w ystą­

pił z teoryą duszy komórkowej. Sądził on, że pierw otniaki, t. j. ustroje przeważnie je d ­ nokomórkowe posiadają w zaczątku wszyst­

kie cechy duchowe, właściwe zwierzętom wyższym, że posiadają więc wrażenia czu­

ciowe, wyobrażenia, pamięć i wolę. H aeckel tłum aczył każdy ruch ameby lub inne­

go pierw otniaka w duchu i kierunku tej teoryi.

D opiero badania Pfeffera, K lebsa, Engel- m anna, Verworna i innych wykazały, że jego surowy antropomorfizm je st wielkim błędem, i że wszystkie zjawiska, wykonywane przez te najniższe zw ierzęta niby celowo i świado­

mie, sprowadzić można do zwykłych o d ru ­ chów, t. j. do ruchów wykonywanych pod bez­

pośrednim wpływem tych lub innych podniet zewnętrznych. Jeżeli rzucimy snop światła n a pierw otniaka i ten ujawni pewien ruch, to ruch ten bynajmniej nie wypływa z jakiejś woli, lecz je s t zwykłym, musowym odruchem protoplazm y zw ierzątka. R uch ten ujawnia się z niezłom ną konsekwencyą, jako energia tkanki wyzwolona przez pewne podrażnienie.

Jeż eli ujrzymy, że pewne pierwotniaki na­

potkawszy podczas swej wędrówki ciało tw a r­

de, zbliżają się doń lub oddalają, to nie będzie to znowu ruch świadomy, lecz tylko odruch, znajdujący swe uzasadnienie w ste- reotropizm ie dodatnim lub odjemnym i t. d

Przechodząc od pierwotniaków do wyższych zwierząt bezkręgowych, zaznaczamy na wstę pie, że znajdujem y u nich analogiczny stosu­

nek ruch u do czucia i analogiczne zjawisk i tropizmów, jakieśmy napotykali u pierwotnia­

ków. Nie możemy na tem miejscu ro z p atry ­ wać szczegółowo zjawisk czucia i ruchu u wszystkich tkankowców bezkręgowych, do których zaliczamy jam ochłony, robaki, szkai - upnie, mięczaki i stawonogi. Musimy się

ograniczyć na tem, źe przytoczymy kilka przykładów 1) zjawisk odruchowych i 2) tro ­ pizmów, napotykanych również u tych zwie­

rz ą t wyższych.

J u ż sam a budowa anatom iczna tych zwie­

rz ą t wskazuje, że zjawiska czucia i ruchu bę­

dą tu taj bardziej złożone, niż u pierwotnia­

ków. U jakiejś ameby wszystkie podrażnie­

nia są odbierane przez mało zróżnicowaną zaródź jednej jedynej komórki, która podraż­

nienia te przerab ia i ujawnia w formie odru­

chu. Nie mamy tu taj właściwej tkanki mięśniowej, i nie spostrzegamy nawet śladów tkanki nerwowej lub narządów zmysłów.

Wiemy jednak, że przystosowywanie się do bardziej złożonych warunków otoczenia wy­

wołało, bo wywołać musiało, t. zw. różnico­

wanie. To teź widzimy znaczne różnico w budowie różnych tych bezkręgowców, któ­

re stopniowo się rozwijają od jestestw n aj­

prostszych do najbardziej zawiłych. Im większe jest różnicowanie tkanek i narządów, tem wyżej stoi na drabinie ewolucyjnej sam organizm. T a morfologiczna zasada różni­

cowania jest jaknajściślej związana z zasadą fizyologicznego podziału pracy, k tó ra polega na tem , źe gdy u ustrojów prostszych jedne i te same grupy komórek, organów, lub jedne i te same części ciała spełniać mogą jed n o ­ cześnie kilka różnych czynności, to w miarę doskonalenia się organizacyi, specyalizują się pod względem czynnościowym, dzieląc po­

między siebie pracę.

Zwracamy uwagę na to, źe pierwotniaki nie posiadają żadnych specyalnych organów, które byłyby wyćwiczone wyłącznie w kie­

runku otrzymywania podrażnień mechanicz­

nych, termicznych, świetlnych i innych.

Uprzytomnijmy sobie natom iast znaczny sto- feunkowo rozwój tych narządów zmysłów u wyższych zwierząt bezkręgowych, a zrozu­

miemy natychm iast, źe zwierzęta te stały się daleko subtelniejszemi pod względem otrzy­

mywania większej ilości podrażnień czucio- wo-zmysłowych. Zw ierzęta te posiadają z a ­ razem dosyć złożony układ nerwowy, którego komórki i włókna różnicują się i przeo b ra­

żają w komórki i włókna czuciowe i komórki

i włókna ruchowe. Mechanizm ten rozwija

się coraz więcej, staje się zarazem bardziej

złożonym, subtelnym i umożliwia odbieranie

coraz bardziej różnolitych podrażnień ze­

358 W SZECHSW IAT N r 23

wnętrznych i wewnętrzne ich przerabianie I na coraz zawilsze formy ruchowe.

J a k bardzo posunięty je s t rozwój narzą- ^j dów zmysłowych i układu nerwowego u wyż­

szych bezkręgowców, widzimy z n astęp u ją­

cych przykładów.

U zwierząt stanowiących pierwszy stopień tkankowców, a mianowicie u jamochłonów, narządy zmysłowe i u k ład nerwowy jest jesz­

cze mało rozwinięty. P om ijając gąbki, w któ­

rych dotąd nie zdołano wykryć ani narządów zmysłowych, ani też układu nerwowego, znaj­

dujemy je u wszystkich pozostałych jamo- chłonnych. P ośród organów zmysłowych, można odróżniać prostsze, pozbawione jeszcze czynności swoistych i wyżej rozwinięte o funk- cyach specyficznych, a mianowicie narządy dotykowe, wzrokowe i słuchowe. Pierwsze, t. j. narządy dotykowe, sk ła d a ją 'się z komó­

rek, rozproszonych w rozm aitych okolicach ciała. U niektórych jamochłonów, np. u me­

duz, komórki te w ystępują obficie na kraw ę­

dzi krążka, pokryw ającego pierścień nerwo­

wy, tworząc t. zw. nabłonok zmysłowy. Z k o ­ mórek tego nabłonka rozw ijają się zapewn.e wszelkie inne rodzaje komórek zmysłowych.

N arządy wzrokowe przedstaw iają się w przy­

padkach najprostszych jak o m ałe plam ki barwnikowe i są grupam i komórek zmysło­

wych, otoczonych przez barwnikowe. W przy­

padkach najbardziej rozwiniętych narządów wzrokowych (np. u niektórych krążkopła- wów) znajdujem y kilka drobnych oczu słabo rozwiniętych w postaci zagłębionych plam ek barwnikowych oraz dwu dużych oczu o bu­

dowie dosyć złożonej (pęcherzyki z k o m ó rk a­

mi barwnikowemi, komórki zmysłowe sia t­

kówki i k ulista soczewka).

Co zaś dotyczy narządów słuchowych, to znajdujem y u tych zw ierząt kolbki i pęche­

rzyki słuchowe. W tych ostatnich spostrze­

gamy 1) komórki kamykowe (otolitowe), t. j.

zawierające w sobie ciecz, a w niej kam yk słuchowy i 2) komórki słuchowe, których na­

sada przechodzi we włókno nerwowe. Oprócz tego znajdujem y u niektórych meduz jam ki węchowe, wysłane wysokim nabłonkiem zmy­

słowym. W porównaniu z tem i prostem i na­

rządam i zmysłów, w ydadzą się zawiłemi o r­

gany zmysłów, napotykane u wyższych zwie­

rz ą t bezkręgowych. Z najdujem y u nich d a­

leko lepiej rozwinięte narządy wzroku, słu ­

chu, powonienia, sm aku, oraz różnorodne prostsze organy, przeważnie dotykowe. W eź­

my dla przykładu narząd wzrokowy. Odróż­

niamy u stawonogów oczka pojedyncze czyli punkcikowe i oczy złożone. Te ostatnie wy­

stępują jak o narządy parzyste. B ardzo zło­

żoną budowę wykazuje np. narząd wzrokowy jednego ze stawonogów, niedźwiadka (Euscor- pius italicus). U zwierzęcia tego znajdujemy dwie do sześciu p a r oczu. Z tych jedna p ara przedstawia oczy bardzo duże i umieszczone na środku. Z najdujem y w nich pod rogów- ko-soczewką komórki, spełniające czynność ciała szklistego, pod tą zaś w arstw ą liczne grupy komórek siatkówkowych, poza które- mi leży nerw wzrokowy.

Widzimy również wielką różnicę zacho­

dzącą pomiędzy układem nerwowym u niż­

szych i wyższych tkankowców bezkręgowych.

U hydromeduzy znajdujem y tylko na kraw ę­

dzi k rążk a dwa pierścienie nerwowe, stano­

wiące ustrój nerwowy ośrodkowy, składający się z komórek i nerwów. W związku z pier­

ścieniem dolnym znajduje się obwodowa część układu nerwowego w postaci delikatnego splo­

tu włókienka i komórek nerwowych, rozpo­

startych na podkrążku pomiędzy warstwą n a­

błonka a pokładem włókien mięśniowych.

Weźmy natom iast u kład nerwowy u staw o­

nogów. Widzimy tu taj doskonale rozwinię­

ty ustrój nerwowy składający się z parzystych zwojów mózgowych czyli nadprzełykowych (od których biegną nerwy do oczów i innych narządów zmysłowych), dalej z parzystych zwojów podprzełykowych i dalej idących segmentowo ułożonych zwojów brzusznych, tworzących łańcuch zwojowy. Zwoje te są ze sobą połączone zapomocą spoideł poprzecz­

nych i podłużnych. Z każdej pary zwojów brzusznych wybiega kilka p ar nerwów obwo­

dowych, dochodzących do mięśni i organów czuciowych odpowiednich odcinków (segmen­

tów) ciała. N a tem miejscu zaznaczamy, jak wielkie znaczenie posiada ten anatomiczny łańcuch połączonych ze sobą zwojów dla funk- cyj fizyologicznych zwierzęcia. Umożliwia on wzajemne oddziaływanie na siebie o d ru ­ chów, pochodzących z rozmaitych segmentów ciała.

P N )

Nr 23 WSZECHSWIAT 359

ZE STARYCH KSIĄG CHEMICZNYCH.

PRZYCZYNEK DO HISTORYI FIZYKI I CHEMII W POLSCE.

Ju ż w starożytności starano się sztucz­

ną drogą naśladować wody naturalne.

P osiadam y np. wiadomość, że Pliniuszo­

wi udało się otrzymać sztuczną wodę morską, a na wspaniałych ucztach rzymian podawano napoje chłodzące, przygotowane z czystej wody źródlanej z dodatkiem pew­

nych soli i śniegu, aby nabrały przez to sm a­

ku naturalnych szczaw, wytryskujących w Sy­

cylii, G alii i na półwyspie Iberyjskim . A le długie minęły wieki zanim van;Helm ont, uczeń P aracelsa w początkach X V I I w. od­

różnił dwutlenek węgla jak o sam oistne ciało gazowe. On też pierwszy wprowadził do | nauki słowo „g az” (podobno z flamandzkiego

„ghoast” —co ma znaczyć gość—a nazwa ta poszła stąd, że ówczesne środki nie pozwala­

ły Heimontowi długo się cieszyć odwiedzina­

mi ta k subtelnej m ateryi). Około r. 1700 F r . Hoffm ann potwierdził wygłoszone przez van H elm onta przypuszczenie, źe ten wła­

śnie „g az” nadaje zdrojom mineralnym „cha­

ra k te r i życie” i nazwał go spiritus minera- lis aąuarum . On również pierwszy stw ier­

dził jego słabe własności kwasowe. W r. 1744 ^j Boyle przekonał się, że z ciał stałych można otrzymywać „pow ietrze” czyli „płyn spręży­

sty ”, tem różniący się od powietrza pospoli­

tego, że, podczas gdy to ostatnie jest nie­

zbędne do życia, tam to szybko zabija zwie­

rzęta. Nadto stwierdził on także wytwarza­

nie się tegoż samego „pow ietrza” podczas pewnych ferm entacyj i przekonał się, że je st ono „mocnein lekarstwem przeciw poczyna­

jącem u się gniciu”. Że w ciałach m ineral­

nych, ja k np. m arm ur, „powietrze” pozostaje uk ry te w postaci stałej (skąd zapewne nazwa

„powietrza stałeg o ” — a e r fixum), to jeszcze na dziesięć la t przed Boylem wypowiedział de H ales, wyprowadzając stąd wniosek, że

„pow ietrze” jest powszechnym węzłem n a tu ­ ry, jak b y klejem ciał, przyczyną ich całości i ciężkości. Uczony ten wykonał mnóstwo doświadczeń nad n a tu rą chemiczną „powie­

trz a ”, a właściwie dwutlenku węgla. O dkrył on np. między innemi, że „powietrze” to,

wprowadzone do wody wapiennej, strąca wapno z roztw oru i t. p. L an e i Cavendish poszli jeszcze dalej w swoich badaniach i stwierdzili, że „powietrze s ta łe ”, które po­

czątkowo strą c a wapno z roztw oru, posiada moc powtórnego rozpuszczania tegoż wapna, jeżeli obecne będzie w wodzie w większej ilo­

ści. W ten sposób woda, obfitująca w „po­

wietrze s ta łe ” może rozpuszczać także żelazo i inne ciała m ineralne. Był to zatem pierw­

szy krok wskazujący możność naśladow ania roztworów, jak ie daje nam przyroda.

Cenne badania H alesa posłużyły jego na­

stępcom za podstawę do głębszego zapozna­

nia się z chemią gazów, czyli „powietrz”, ja k je wtedy nazywano. Zarówno francuscy jak i angielscy uczeni zajęli się gorliwie badaniem

„powietrza stałeg o ”. W yciągano je z jed ­ nych, wprowadzano w drugie ciała, zbierano, mierzono, ważono i obserwowano pilnie różne jego stopnie powinowactwa do innych ciał.

Nazwa jego jeszcze kilkakrotnie ulegała zmianom. Bergm ann, stwierdziwszy obec­

ność tegoż gazu w atmosferze, nazwał je w r. 1774 „kwasem powietrznym” (acidum aereum). W Polsce w r. 1787 Andrzej Trzciński nazwał je „powietrzem kwasko- wem”. Nazwę „kwasu węglowego” (acide carboniąue) nadał mu dopiero Lavoisier, okre­

śliwszy dokładnie skład gazu i poznawszy je ­ go istotną n atu rę chemiczną.

N a pomysł sztucznego nasycania wody

„powietrzem stałem ” pierwszy wpadł P rie- stley drogą przypadku. Z najdując się pew­

nego razu w browarze, poustawiał on kilka płaskich naczyń z wodą nad powierzchnią kadzi ferm entacyjnej, a przyszedłszy n aza­

ju trz przekonał się, że woda n a b ra ła przy­

jem nego, łagodnie szczypiącego, kwaskowa- tego smaku, najzupełniej podobnego do smaku wody pyrm onckiej.

Odkrycie fizyka angielskiego narobiło w swoim czasie dużo wrzawy. Oceniono n a ­ tychm iast doniosłość wynalazku i Towa­

rzystwo Królewskie Umiejętności w L o nd y­

nie ofiarowało Priestleyowi na publicznem posiedzeniu w r. 1779 m edal złoty, a rząd zalecił, ażeby przygotowywanej według spo­

sobu P n e stle y a wody używano za napój na okrętach w czasie dalekiej żeglugi, jak o środka przeciw szkorbutowi morskiemu.

F ab ry kacya sztucznych wód m ineralnych

W SZEC H ŚW IA T N r 23

w eszła na drogę racyonalną dopiero z udo­

skonaleniem metod analitycznych. Z a praw ­ dziwego twórcę tej gałęzi przem ysłu uw aża­

ny je st powszechnie dr. F . A. Struve, ap te­

karz w D reźnie, biegły analityk, który w pierwszym dziesiątku la t X I X wieku wy­

konał cały szereg bardzo ścisłych analiz ró ż­

nych zdrojów m ineralnych oraz wynalazł tak doskonałe ap a ra ty do nasycania wody dw u­

tlenkiem węgla, że bez żadnej praw ie zmiany w budowie przetrw ały one aż do dnia dzisiej­

szego.

W ynalazkiem P riestley a zainteresow ał się w Polsce pierwszy ks. A ndrzej Trzciński, do­

k tó r medycyny i lilozofii, profesor m atem a­

tyki i fizyki w A kadem ii Jagiellońskiej. N a ­ pisał on w tym przedmiocie obszerny tra k ta t p. t. „N auka o napuszczaniu wody powie­

trzem kwaskowem w 3 częściach zam koiętn, z dzieł oryginalnych sław nego P rystleia T o­

warzysza Zgrom adzenia Królewskiego U m ie­

jętności w Londynie w yjęta, przydatkiem zaś opisującym sposoby prostsze naśladow ania wód m ineralnych z innemi wiadomościami stąd wynikaiącemi i do pojętności wszystkich przystosowanemi powiększona. W K rakow ie 1787. K osztem i drukiem Ignac: G rebla, Typ: i Bibl: J . K . M ci”.

Zarówno powyższy tr a k ta t, ja k i inne p i­

sma, k tó re ten głośny w swoim czasie przy­

rodnik polski drukiem opublikował, należą dziś do rzadkości bibliograficznych. Celem moim je s t zapoznać czytelników z zapom nia­

nym dzisiaj uczonym oraz poświęcić kilka słów książce, k tó ra z wielu względów z a s łu ­ guje na uwagę. N ajpierw je s tto niew ątpli­

wie w naszem piśmiennictwie technicznem pierwsze dzieło, tra k tu ją c e o wyrobie sztucz­

nych wód m ineralnych, a ciekawem przede­

wszystkiem je s t to, że au to r jego w r. 1787 wygłaszał takie poglądy na leczniczą wartość wód mineralnych, jak ie we współczesnej bal­

neologii uchodzą za nowe. N adto książka Trzcińskiego posiada dla nas znaczenie waż­

nego dokum entu historycznego do rozwoju w Polsce chemii gazów.

O dacie i miejscu urodzenia księdza A n ­ drzeja Trzcińskiego żadnych ścisłych wiado­

mości nie mamy. W iem y tylko, że kształcił się w K rakow ie, gdzie w r. 1769 otrzym ał stopień bak ałarza nauk wyzwolonych, a w ro ­

3 6 0

ku 1771 doktora filozofii. W ysłany na koszt publiczny celem przygotowania się na pro ­ fesora fizyki, zwiedzał przez la t cztery (od

1778 — 1782) akadem ie zagraniczne, słuchał kursów w G etyndze i S trasb u rg u , gdzie otrzy­

mał stopień doktora medycyny. Z a powro­

tem do k ra ju dnia 29 stycznia 1783 r. został członkiem kolegium fizycznego, a jak o pro­

fesor fizyki w krakowskiej Szkole Głównej zajmował tę kated rę do r. 1804. W r. 1789 został kanonikiem katedralnym , a w kilka lat później był podniesiony do godności pe- nitencyarza katedralnego. Również w roku 1789 Kom isya E dukacyjna m ianowała go prezesem kolegium fizycznego, lecz urząd ten krótko piastował, gdyż 22 m arca 1789 r. na wniosek, uczyniony przez J a n a S zastra, pro­

fesora farmacyi, całe kolegium przeciw niemu powstało. Szczegółów bliższych tego zatargu w m ateryałach, które mi służyły do tego artykułu, nie odnalazłem , wiadomem jest tylko, że stanęli przeciw Trzcińskiemu obaj Szastrowie, J a n i W incenty, J a n Śnia­

decki i F ranciszek Scheidt, zarzucając mu nieprzyzwoitość w obejściu, niedostateczną znajomość swojego przedm iotu, t. j. fizyki, i t. p. Kolegium nie uznało go swoim pre­

zesem, utrzym ując, że p atent był mu wy­

dany nieprawnie, gdyż wybory prezesów i wszystkich urzędników w kolegiach należą do Szkoły Głównej a nie do Komisyi E d u ­ kacyjnej. W ywiązał się stąd godny pożało­

wania spór. K s. Trzciński pozwał do sądu Scheidta i F eliksa Radwańskiego; pierwszego jako sek retarza za ogłaszanie posiedzeń ko­

legium fizycznego, drugiego, jako przewod­

niczącego na posiedzeniach z woli kolegów.

Kolegium zaś ze swej strony wydało pozew ks. Trzcińskiem u i wniosło przeciw niemu zażalenie do ak t grodzkich starościńskich, napisane w bardzo ostrej formie. W skutek tych zatargów i waśni posiedzenia kolegialne nie odbywały się przez rok cały. K s. T rz c iń ­ ski, w sparty, ja k się zdaje, wpływem księcia prym asa, utrzym ał się przy swej katedrze, lecz do godności prezesa ju ż nie powrócił.

Jak o profesor em eryt był od r. 1816 człon­

kiem czynnym Towarzystwa N auk krakow ­ skiego ') .— Wymowny ślad niechęci księży do

*) S zczegóły zaczerpnięte z k sięgi p. t „Za­

kłady uniw ersyteckie w Krakowie. P rzyczynek

N r 23 361

niego pozostał w „K atalogu biskupów, p ra ła tów i kanoników krakowskich” przez ks. L u d ­ wika Łętowskiego (K raków 1853), gdzie ten­

że, wyszczególniając niektóre dane biogra­

ficzne co do osoby Trzcińskiego, pomija zupełnie jego działalność naukową i tak się 0 nim w y ra ż a : .N iechęć ku konfratrowi 1 osobie zacnej pomieszała w końcu rozum jemu, a n a rok przed śmiercią wyznaczyła kapituła k u ra to ra nad dochodami jego kapi- tularnem i. Ten człowiek wybrał się był raz do K a rlsb ad u z kompasem w ręku, idąc na przełaj. Dużo rzeczy pociesznych spisałbym o nim, gdyby to w artało czego”.

Pomimo tych świadectw niepochlebnych, z pism Trzcińskiego przebija postępowy i kry­

tyczny umysł przyrodnika filozofa, który nie mogąc się zgodzić w poglądtach z otoczeniem walczył do ostatka o wolność przekonań.

Przyczynił się niemało do wzbogacenia g a­

binetu w K rakow ie, położył dużo zasług na polu polskiego słownictwa fizycznego *) a um ierając testam entem szóstą część swego m ajątku przeznaczył na pomoc naukową dla studentów.

T ra k ta t jego p. t. „N auka o napuszczaniu wody powietrzem kwaskowem” poprzedza na ówczesny sposób pisana szumna przemowa,

„do Jaśn ie oświeconego X c ia Imci S tanisła­

wa Jabłonow skiego, g enerała gwardyi Litew­

skiej, kaw alera orderu S. S tanisław a”, któ­

rem u Trzciński, w pełnych entuzyazmu i wy­

szukanej galanteryi wyrazach dla „Jego W rodzonej Dobroci serca i nieskażytelnego c h a ra k te ru ” hołd sk ład a i pracę swoję dedy­

kuje.

K siążkę rozpoczyna przedmowa do czy­

telnika, nie wiele coprawda m ająca wspólne go z dalszą treścią dzieła. A utor, posiada­

jący ja k widać niem ałą żyłkę polemiczną, ko­

munikuje, że początkowo m iał zam iar w tej samej książce wydrukować swoję „D ysserta- cyą o trzęsieniu ziemi” wygłoszoną w r. 1786 na akcie publicznym z okazyi rocznicy zało­

żenia A kadem ii krakow skiej, zaniechał tego

do dziejów ośw iaty krajow ej podany i pamięci 5 0 0 -le tu ie g o istnienia U niw ersytetu krakow skie­

go pośw ięcony przez c.-k . Tow. Nauk. Krak.

1 8 6 4 .

*) Tłum aczy! i w ydal „ F iz y k ę ” Erxlebena, Kraków r. 1 7 8 8 .

jednakże raz dlatego, że doszedł do wnio­

sku, „że D yssertacya o Trzęsieniu ziemi ża d ­ nego innego z ninieyszą m ateryą niema związku oprócz owego ogólnego, o którym Cycero mówi w Oracyi za Archiaszem P oetą nauczycielem sw oim : że wszystkie nauki, które zaym uią ludzkość, m aią nieiaki między sobą związek pospolity i przez iakieś powi­

nowactwo z sobą się iednoczą. Oprócz tego doszły mnie krytyczne od Bezimiennego nad tą D yssertacyą uwagi *), z których by można przeciwne celowi jej wyciągnąć wnioski”.

Wobec tego autor postanowił „D yssertacyą o Trzęsieniu ziemi” osobno wydać i odpo­

wiedzią na krytykę zaopatrzyć. Sam stojąc na gruncie badania przyrody drogą ścisłego doświadczenia, Trzciński przeciwny je s t pu­

stym hypotezom i czczym domysłom, wypły­

wającym „z ciemney P erypatetyki, która przy­

sięgając prawie na słowa W odza swego, trzy­

m ała umysł ludzki w niewoli przez tyle wie­

ków”. Mimo to autor w przedmowie streszcza swoje poglądy na trzęsienie ziemi i pod a d re­

sem bezimiennego au to ra krytyki rzuca kilka złośliwych uwag. Przyczynę wywołującą zjawisko trzęsienia ziemi Trzciński widzi w elektryczności i tak się w y ra ża: „Płyn elektryczny, iako powszechny Działacz, wzbu­

dzając naypotężniejsze w naturze Działacze, iakie są : W oda, Ogień i Pow ietrze, sprawuie w wnętrznościach ziemi nayokropniejszy feno ­ men to i e s t : Trzęsienie Ziemi, ile że to o stat­

nie, tak jest piorunem podziemnym, iak trzask i grzmot iest piorunem powietrznym, którem u iest podobien co do małości piorun

sztuczny”. M . Stępówski.

(D N )

NOWSZE SPOSTRZEŻENIA NAD ŻYCIEM i BUDOWĄ STEKOWCÓW

( d z i o b a k a i k o l c z a t k i ).

Niewątpliwie je d n ą z najciekawszych grup zwierząt ssących stanowią jednootworowce czyli stekowce (M onotrem ata), do których należy dziobak (O rnithorhynchus), kolczatka (Echidna) oraz w r. 1898 utworzony przez O.

’) „C zyli Trzęsienie Ziemi może bydź s k u t­

kiem m ateryi elektryczney” .

362 W SZECH ŚW IAT Nr 23

T hom asa rodzaj prakolczatki (Proechidna), zamieszkujący Nową Gwineę. Zw ierzęta te stanowią pod każdym względem interesujące postaci przejściowe pomiędzy gadam i, a wła- ściwemi ssakam i i to właśnie dało powód w ostatnich kilku latach do bardzo szczegó­

łowego zajęcia się ich życiem, budową i ro z ­ wojem. Zwróciły one na siebie szczególną uwagę biologów od czasu, gdy jednocześnie prawie badacz angielski Caldwell oraz n ie­

miecki H aacke odkryli w r. 1884, że kolczat­

ka sk ład a j a j a podobne do gadzich, które umieszcza w szczególnym worku lęgowym.

Inn e ważne odkrycie, dokonane w r. 1888 przez Thom asa, polegało na tera, że dziobak, uważany dotychczas ga zwierzę zupełnie p o ­ zbawione zębów, posiada w pewnym okresie życia słabe uzębienie, i że tem p eratu ra ciała stekowców w przeciwstawieniu do tejże u wszystkich innych zwierząt t. zw. cieplo- krwistych wynosi tylko — )— 28° C.

. W nowszych czasach poznano bliżej oby­

czaje stekowców skutkiem poszukiwań kilku zoologów, którzy na stałym lądzie A ustralii oraz wyspach Nowej Gwinei i Tasm anii prze­

bywali przez czas dłuższy. Największe za­

sługi położyli w tym kierunku B ennett (ju ­ nior), G arnot, G aim ard, H aacke, R. v. Len- denfeld i wreszcie R. Semon.

Go dotyczy kolczatki (E chidna aculeata), to zamieszkuje ona chętniej górzyste okolice, aniżeli równiny A ustralii, Nowej Gwinei i T a ­ smanii, a w każdej z trzech okolic tworzy pewne odmiany. K olczatka lubi szczegól­

niej lasy suche, gdzie pod korzeniam i drzew kopie sobie jam y i przewody. J e s tto zwie­

rzę przeważnie nocne; dzień spędza w ukry­

ciu; w nocy żeruje, ostrożnie się posuwając i wietrząc każdą szczelinę lub norę, w celu zdobywania pokarm u, który sk ład ają różne stawonogi, robaki, przew ażnie zaś term ity i mrówki, którem i żywi się w podobny sposób ja k m rówkojad, zapomocą lepkiego ję­

zyka.

K olczatka m a doskonały słuch, i za lada szmerem zaczyna się, ja k k ret, w ziemię za- grzebywać, przyczem dopom aga sobie nogam i a wydobywaną ziemię rzuca n a grzbiet.

Szybkość, z ja k ą zagrzebuje się w ziemię, je st nadzwyczajna i stąd trudność wielka jej zło­

wienia.

N ader ciekawe fakty o życiu kolczatki po­

daje prof. Ryszard Semon J); opis jego doty­

czy E chidn a aculeata var. typica. Zwierzę to zamieszkuje t. z. „scrubs", gęstwiny utwo­

rzone przez eukaliptusy, akacye i melaleuki- Im dziksze owe gąszcze, tem większe prawdo­

podobieństwo napotkania w nich kolczatki;

ale zamieszkuje też ona dzikie, niedostępne, obfitujące w rozpadliny skały, ubogie w r o ­ ślinność. Unika ona bardzo sąsiedztw a sie­

dzib ludzkich. A le naw et tam , gdzie jest pospolitą, można przez wiele la t przebywać i nigdy jej nie zauważyć, a to nietylko z po­

wodu, że je st zwierzęciem, ja k powiedzie­

liśmy, nocnem, ale że je st nadto niezwykle ostrożna, bojaźliwa i że w oka mgnieniu za­

grzebuje się w ziemi. To też łowić um ieją kolczatkę tylko krajowcy australscy, odzna­

czający się wzrokiem sokolim i węchem psa gończego. C zarni towarzysze wyprawy Se- mona bardzo byli wprawni w tych łowach, albowiem kolczatka dostarcza tubylcom ulu­

bionego pokarm u, wskutek czego wprawiają się oni już za młodu do jej połowu. K r a ­ jowcy sporządzają z kolczatki pokarm w po­

dobny sposób, jak to czynią cyganie europej­

scy z jeżem. Zwierzę zostaje wraz ze skórą i kolcami upieczone n ad ogniem lub w gorą­

cym popiele. Z a największy przysmak bywa uważany gruby pokład tłuszczu podskórnego.

Zazwyczaj krajowiec wybiera się na połów kolczatki w towarzystwie psów swoich, a nie­

raz cały dzień ugania się po najdzikszych gąszczach lub najniedostępniejszych urw i­

skach i skałach i przynosi tylko jednę, dwie lub najwyżej kilka sztuk. P o lu ją zazwyczaj tylko w dzień, albowiem liczne przesądy nie pozwalają krajowcom australskim zapuszczać się nocą w głąb puszczy. N atom iast papua- si n a Nowej Gwinei polują przeważnie w nocy.

W r. 1891 prof. Semon zebrał przy pomo­

cy krajowców od września do początku listo­

pada oraz w r. 1892 od czerwca do połowy września 127 samic, z których połowa m iała

*) R. Semon. Beobachtungen iiber die Lobena- w eise und Fortpflanzung der Monotremen nebst N otizen iiber ihre Korperteruperatur. Tom II wydawnictwa „Z oolog. F orschungen in A ustra- lien u. dem M alayischen A rch ip el” . Jena 1894—

1897.

N r 23 W SZEC H ŚW IA T 363

w wor ku lęgowym ja je zapłodnione lub je d ­ no młode, oraz 300 samców; w ciągu pięciu miesięcy upolowano zatem aż 400 egzempla­

rzy kolczatek, który to m ateryał posłużył Semonowi i całemu szeregowi różnych spe- cyalistów do nader cennych badań n auko­

wych, anatomicznych i embryologicznych.

Co dotyczy pewnych obyczajów życia kolcza­

tek, to Semon podaje między innemi nastę­

pujące fakty.

Schw ytana kolczatka spraw ia wrażenie istoty dosyć tępej; niezwykła bojaźliwość zwierzęcia przeszkadza oswojeniu się, ja k ­ kolwiek stopniowo przyzwyczaja się ono do człowieka. Inteligencya jej je s t niew ątpli­

wie znacznie wyższa, aniżeli wszystkich g a­

dów, jakkolwiek stoi daleko niżej, aniżeli inteligencya ptaków oraz innych ssaków, na­

wet torbaczy. Z niewoli sta ra się ona ujść wszelkiemi możliwemi sposobami i okazuje w tym celu iście zadziwiającą energią, rozbi­

ja słabo sklecone skrzynki drewniane, pod­

nosi dosyć ciężkie pokrywy, a przywiązana silnemi sznuram i za jednę lub za dwie nogi, rozrywa zawsze swo p ęta w ciągu nocy.

Utrzym anie ich przy życiu w niewoli pod­

czas nocy sprawiało towarzyszom Semona bardzo wiele trudności, a zdobycz niejedno­

krotnie się wymykała. Semon zauważył przy tej sposobności niezwykle silnie rozwinięty u tych zw ierząt zmysł oryentacyjny, kierow­

niczy. R azu pewnego schwytany żywy osob­

nik został przyniesiony w worku z lasu do obozowiska Semona w odległości 6 km . W nocy udało mu się zbiedz, a jeden z czar­

nych poszedł za jego śladam i, które prowa­

dziły w prostym kierunku do punktu, gdzie zwierzę zostało schwytane dnia poprzedniego i gdzie siedziało ono teraz spokojnie w wy­

grzebanej norze. Jeżeli zważymy, że zwie­

rzę zostało przyniesione do obozowiska Se­

mona w worku i że w prostym kierunku po­

wróciło do pierwotnego miejsca, to musimy przyjąć, że najprawdopodobniej kierowało się ono zmysłem powonienia. W okresie ciekania się obie płcie wydają woń bardzo charakterystyczną, służącą zapewne do wza­

jemnego odnajdowania się i do rozbudzania popędu płciowego.

Nie ulega teź wątpliwości, źe ostroga na tylnych nogach sam ca wraz z odpowiednim gruczołem ma również znaczenie organu j

płciowego pobudzającego, nie stanowi zaś bynajmniej narządu obronnego.

Co do rozm nażania się kolczatki, to okres ciekania się rozpoczyna się u niej (przynaj­

mniej u odmiany typowej) w końcu m. lipca.

W połowie m. sierpnia połowa dostarczo­

nych Semonowi ^am ic była ciężarna lub m ia­

ła ja ja w worku lęgowym. W końcu m. sierp ­ nia wszystkie prawie dorosłe samice posia­

dały ja ja w macicy lub w worku lęgowym, albo też młode w tym ostatnim. W czasie okresu rozm nażania się, jajniki (głównie le ­ wy) otrzym ują na powierzchni liczne wynio­

słości, wielkości prosa lub małego grochu, sąto młode jaja; budowa tak a przypomina jajniki gadów. Z rozpoczęciem się okresu ciekania, rozwija się u kolczatki to rb a czyli worek lęgowy, który powiększa się stopniowo w miarę, ja k rośnie młode, zaw arte w worku;

skoro opuszcza ono worek, ten ostatni znika znowu.

W szystkie stekowce ciekają się raz do ro ­ ku. U kolczatki za każdym razem zapład- niane bywa tylko jedno jaje, które w d al­

szym ciągu się rozwija. W jednym tylko przypadku Seinon znalazł w worku lęgowym dwoje młodych, mających po 69 m m dłu ­ gości.

Z daje się prawie pewnem, że ja ja uw alnia­

ją się wyłącznie z lewego jajn ik a, a po za­

płodnieniu ulegają pierwszym stadyom roz­

woju w lewej cewce macicy; musimy bowiem przypomnieć, źe u stekowców macica jest podwójna, składa się z cewki prawej i lewej, przy samym końcu łączących się z sobą.

U gadów i ptaków jaje nie powiększa ani swojej objętości, ani masy w macicy, n ato ­ miast u stekowców rośnie ono bardzo znacz­

nie, spoczywając w macicy. Dowodzą tego wymownie następujące dane. A mianowicie, ja je młode maciczne m a średnicy 4,5 m m , natom iast średnica jaj zupełnie dorosłych, spoczywających już w worku lęgowym, wyno­

si przecięciowo 15 mm.

Pomimo usilnych poszukiwań w tym k ie­

runku, Semonowi nie udało się zbadać, w j a ­

ki sposób odbywa się poród ja ja i w jak i

sposób samica umieszcza w worku złożone

przez nią jaje, czy uskutecznia to mianowicie

za pośrednictwem ociężałych i niezgrabnych

nóg swoich, czy też zapomocą pyska. Wobec

znacznych stosunkowo rozmiarów ja ja i wą-

364 WSZECHSWIAT N r 23

skości szczeliny ustnej nieprawdopodobne jest, aby samica b ra ła ja je do pyska, lub chw ytała je wargami, ja k to czynią po w ięk­

szej części torbacze (M arsupialia). Być mo­

że, że kolczatka posuwa pyskiem jaje z ziemi do worka lęgowego.

Najm łodszy zarodek, znafteziony przez Se- mona w worku lęgowym, m iał 5,6 m m dłu ­ gości, najstarszy — 15 m m . Gdy młode opusz­

cza błony jajow e, te ostatnie zostają zapew­

ne natychm iast wydalone z worka, nigdy bowiem nie udało się znaleźć w worku tym śladów błon jajow ych. Skoro młode opusz­

cza błony jajowe, woreczek żółtkowy oraz omocznia (alłantois) kurczą się, wysychają i tworzą przez pewien czas u pępowiny suchą przysadkę, k tó ra ostatecznie odpada.

Ponieważ nie istnieją brodawki sutkowe, mtode nie może się przyssać, a zawsze tylko wolno spoczywa w worku lęgowym. Na brzusznej stronie c"ała w obrębie worka lę­

gowego znajdują się t. zw. pola gruczoł >we, t. j. zagłębienia skóry ubogo owłosione, w któ­

rych znajd ują się ujścia licznych, dwudziel­

nie się rozgałęziających gruczołków cewko- watych wydzielających substancyą pożywną, podobną do mleka. Z daje się praw ie pew- nem, że gruczoły te są modyfikacyą ') g ru ­ czołów potowych skóry; wszelako w związku z woreczkami włosowemi nielicznych włosów, pokrywających pola gruczołow e, znajdują się zwykłe gruczoły sadłowe (tłuszczowe), z których u ssaków wyfszych rozwinęły się właściwe gruczoły mleczne. U kolczatki p o ­ la gruczołowe znajdują się w obrębie worka lęgowego, którego b rak jed n ak zupełnie u dziobaka. Ż adne brodawki sutkowe nie istnieją u stekowców; w ystępują one dopiero u innych rzędów ssaków; młode nie może się więc wcale przyssać do gruczołów mlecznych.

A le gdyby nawet brodawki takie istniały, to młode, opuszczające, ja k wiemy, ja je dopiero wewnątrz kieszeni lęgowej i to w stanie b a r­

dzo nierozwiniętym, nie byłoby wcale w moż­

ności uchwycenia brodaw ki sutkowej i wyko­

nywania ruchów, m ających na celu ssanie.

To też sposób odżywiania się młodego eie- czą mleczną, w yciekającą z gruczołów, nie

*) P osiadają one, podobnie ja k gru czoły p o to ­ we, z zew nątrz nabłonka pokład gładkich w łó ­ kien m ięśniow ych.

jest dotychczas dobrze znany, a wobec braku brodawek sutkowych, przypuszczamy (W.

Haacke, R Semon), że młode zlizuje ciecz, ściekającą kroplam i z pola gruczołowego po pęczkach znajdujących się tam włosów.

Przewód pokarmowy młodych wypełniony jest zawsze obfitą ilością białawej, do mleka podobnej cieczy lub m asą zbitą, podobną do sera. Prof. R. N eum eister zbadał pod wzglę­

dem chemicznym ową zawartość i znalazł, że jestto ciało białkowate, ale nie zawierające ani cukru mlecznego, ani kwasu fosforowego.

Zdaje się zatem , źe mleko stekowców różni się jeszcze dosyć znacznie swym składem chemicznym od mleka wyższych ssaków.

M łode pozostaje w worku, aż póki nie osiągnie 80— 90 m m długości, kiedy to wła­

śnie zaczynają się pojawiać kolce na skórze.

W połowie października czarni współtowa­

rzysze wyprawy Sem ona przynosili mu różne takie egzemplarze, znajdowane już poza obrębem worka lęgowego m atki w małych norkach ziemnych. Można zatem ze wszyst­

kich tych danych wnosić, że od chwili z a ­ płodnienia ja ja do opuszczenia przez młode worka lęgowego mija 10 tygodni czasu.

Z asługuje wszakże na uwagę, że jeszcze przez pewien czas m atka okazuje wielką pie­

czołowitość względem dzieci swoich, pozwa­

lając im wchodzić do worka i żywić się tam płynem mlecznym. G dy jed n ak m atka w no­

cy na żer wychodzi, pozbywa się niewygod­

nego dla siebie ciężaru, wygrzebując dla dziecka m ałą norkę, do której powracar znów po ukończeniu żerowania.

Rozpatrzm y z kolei obyczaje i sposób ży­

cia drugiego przedstawiciela rzędu stekow­

ców, mianowicie dziobaka—O rnithorhynchus anatinus (Schaw) ‘). T ę ostatnią nazwę ła ­ cińską wprowadził w ostatnich czasach do zoologii O. Thom as, posiłkując się nazwą rodzajową, daną przez B lum enbacha, a g a ­ tunkową, d aną przez Shawa. (Thomas. C ata- logue of the M arsupialia and the M onotre- m ata in the collection of the British Museum.

Londyn, 1888). Dziobak zamieszkuje daleko mniejsze obszary ziemi, aniżeli kolczatka.

*) Z w ierzę to zostało poraź pierw szy opisane przez Shawa w r. 1 7 9 9 i nazwane Platypus ana­

tinus, poczem w r. 1 8 0 0 Blumenhach nazwał

j e Ornithorhynchua paradoxus.

N r 23 WSZECHSWIAT 365

N apotykam y go w południowo-wschodniej ćwierci stałego lądu A ustralii oraz na T as­

manii; w innych częściach A ustrali oraz na Nowej Gwinei brak go zupełnie.

Zam ieszkuje on brzegi wód płynących, strum ieni i większych rzek. W ybiera sobio wyłącznie miejsca, w których prąd wody jest powolny, gdzie tworzą się obszerne zagłębia i baseny wodne i gdzie wskutek tego miał osadza się na dnie i rozwija się bujna wege- tacya roślin wodnych, dających schronie­

nie licznym zwierzętom drobnym : robakom, raczkom , larwom owadów, ślimakom i m ał­

żom. T u dziobak wyszukuje sobie łacno po­

żywienie, tu ukrywa się łatwo przed wzro­

kiem nieprzyjaciela, zręcznie i szybko nurku­

jąc, i tu znajduje też bezpieczne schronienie podczas długotrw ałej suszy; kiedy bowiem w innych miejscach woda w rzece wysycha, tu zawsze nieco wody w zagłębiu pozostaje.

Dziobak buduje sobie szczególne schronie­

nia, których bliższy opis podał B ennett (ju­

nior), prof. B . v. Lendenfeld oraz prof. B. S e­

mon. B uduje on mianowicie długie prze­

wody, często bardzo kręte i prowadzące do obszerniejszej komory, wysłanej ja k i prze­

wód, suchemi roślinami wodnemi; przewód wznosi się zwykle ukośnie ku górze i posiada często dwa otwory; jeden pod poziomem wo­

dy, drugi o jakie 30 cm lub jeszcze więcej po­

nad poziomem tejże, od strony lądu. Ukoś­

ne wznoszenie się przewodu przeszkadza za­

laniu komory podczas wysokiego stanu wody na rzece. W edług Lendenfelda, budowla sporządzana przez dziobaka, zamieszkujące­

go bardziej górzyste okolice, składa się nie z jednego przewodu, lecz z całej sieci p rz e­

wodów, często ja k błędnik się wijących i wza­

jem nie z sobą połączonych. Przewody są zwykle 8 —15 cm szerokie, jeden z nich, n a j­

główniejszy, jest najszerszy i na końcu jego na wysokości 1—2 m nad poziomem wody mieści się gniazdo—jam a zaokrąglona, nieco przypłaszczona, 30—50 cm szeroka, 25—30 wysoka, wyścielona delikatnemi roślinami wodnemi. W początku la ta samica składa w tem gnieździe kilka ja j.

D ziobak nie prowadzi, podobnie jak kol­

czatka, wyłącznie nocnego życia. Semon wi­

dywał go kilkakrotnie za dnia pływającego i żerującego w rzece. Zazwyczaj o zmierzchu przed zachodem słońca oraz rano przed

wschodem słońca dziobak opuszcza gniazdo i żeruje na rzece. Bardzo często leży na wo­

dzie rozpłaszczony, cicho i spokojnie, wynu rzając głównie tylko płaską głowę; nagle nurkuje, a po kilku minutach wypływa znów spokojnie na powierzchnię. J e s t on, podob­

nie ja k kolczatka, niezwykle ostrożny i tchórz­

liwy, a myśliwy musi się doń zbliżać cicho i ostrożnie.

Okres ciekania się występuje u dziobaka nieco później niź u kolczatki, a mianowicie w połowie m. sierpnia. Podobnie jak u kol­

czatki następuje wówczas silne obrzmienie męzkich i żeńskich gruczołów płciowych oraz rozwijają się liczne jajeczka od wielkości pro­

sa do ziarn grochu, wystające na powierzchni głównie lewego, w części zaś i prawego jajn i­

ka. I tu, podobnie ja k u kolczatki oraz u ptaków i większości gadów, rozwija się głównie lewy jajnik i tylko jego j a j a zostają zapładniane i przechodzą pierwsze stadya rozwoju wewnątrz lewej cewki macicznej.

W e wszystkich przypadkach Semon znaj­

dował po dwa ja ja w lewej cewce macicznej.

N iestety jednak o rozwoju ja j po zniesieniu ich oraz o rozwoju młodych po opuszczeniu błon jajowych au to r ten nie zdołał niczego się dowiedzieć. Nie m iał on szczęścia ani razu natrafić na ja je lub na młode w licznych gniazdach dziobaków, które rozpatryw ał w towarzystwie czarnych swoich pomocników.

Nadzwyczaj ciekawą kwestyą stanowi tem ­ peratura ciała stekowców. J a k wiadomo odróżniamy kręgowce t. zw. zimnokrwiste (ryby, płazy, gady) czyli o tem peraturze cia­

ła zmiennej, zależnej od otoczenia, oraz t.zw.

ciepłokrwiste (ptaki, ssące) o tem peraturze ciała stałej. Otóż stekowce, przedstaw iają­

ce pod tak wielu względami formy przejścio­

we pomiędzy gadami a ssącemi i n a punkcie tem peratury ciała stanowią niejako stadya pośrednie. Jeszcze w r. 1883 podróżnik ros- syjski M ikłucho-M akłaj podał pom iary tem ­ peratury ciała kolczatki, a w następnym ro ­ ku i dziobaka; pierwsza wynosiła — 28° C, druga — J— 24° C przecięciowo; ta k niskiej przeciętnej tem peratury ciała nie znamy u żadnego ptaka, ani u żadnego zwierzęcia ssącego. N astępnie prof. Lendenfeld *) po-

*) R. v. Lendenfeld. B ru tp flege von Echidna.

Zoolog. A uz. 1 8 8 6 .