Wiadomości Zootechniczne, R. XLIX (2011), 1: 5–10
Charakterystyka populacji owiec rasy świniarka
Aldona Kawęcka
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy,
Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa
estytucja rasy
Świniarka jest rodzimą, prymitywną rasą owiec. Pierwotnie występowała na terenie Euro- py Środkowej, stanowiąc większość ówczesnego pogłowia. Wypierana poprzez krzyżowanie z bardziej kulturalnymi rasami i odmianami, najdłużej zachowała się we wschodniej części Europy Środkowej. Licznie występowała na te- renie niemal całej Polski, będąc podłożem do kształtowania późniejszych szlachetnych typów owiec krzyżówkowych. Według Hermana (1936), przed II wojną światową populacja świ- niarek liczyła około 300 tys. sztuk.
W naturalnym chowie utrzymała się naj- dłużej na terenach województw wschodnich.
W latach 80. XX w. została uznana za zaginioną, wtedy też podjęto próbę restytucji tej rasy. Stwo- rzono stado wyjściowe, składające się z 17 ma- ciorek i 3 tryków „świniarkopodobnych”, nie
spokrewnionych ze sobą, które umieszczono w owczarni Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej Lasocin (dawne woj. kieleckie). Aby zapobiec negatywnym skutkom inbredu, pracę hodowlaną prowadzono w dwóch liniach ojcowskich (po dwóch trykach). Od początku prac nad restytucją rasy czuwał pan Tadeusz Karwata, selekcjoner, związany z Świętokrzyskim, a później Piotrkow- skim Związkiem Hodowców Owiec i Kóz. Praca prowadzona nad zwiększeniem liczebności, kon- trola użytkowości rozpłodowej i ostra selekcja doprowadziły do zadowalającego wyrównania i utrwalenia cech rasowych zgodnie ze wzorcem.
Po roku 2000, w związku z likwidacją RSP Lasocin istniejącą populację podzielono na kilka stad. Obecnie, według danych Polskiego Związku Owczarskiego (2009), z 687 owiec, objętych oceną w 12 stadach, 616 maciorek wpi- sanych jest do ksiąg zwierząt zarodowych po- szczególnych ras i odmian (rys. 1).
0 100 200 300 400 500 600 700 800
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Rys. 1. Liczebność świniarek w latach 2000–2009 (wg PZO, 2009)
Fig. 1. Świniarka sheep numbers in 2000–2009 (acc. to Polish Sheep Breeders Association, 2009)
R
A. Kawęcka
Program ochrony zasobów genetycznych
Wszystkie istniejące stada świniarki ob- jęte są Programem ochrony zasobów genetycz- nych tej rasy. Według danych Instytutu Zoo- techniki PIB, w 2010 r. w Programie uczestni- czyło 14 stad (613 maciorek).
Podstawowym celem Programu jest zwiększenie i utrzymanie populacji chronionej, odtworzenie i stabilizacja wzorca rasowego, przy zachowaniu istniejącej zmienności gene- tycznej (Program ochrony…, 2005).
Realizacji założeń Programu powinny towarzyszyć działania dodatkowe, mające na celu promowanie specyficznych walorów ja- gnięciny, co ma sprzyjać szerszemu wykorzy- staniu świniarki do ekstensywnej produkcji ja- gniąt rzeźnych na rynek krajowy, a także popu- laryzację alternatywnych sposobów wykorzysta- nia świniarki, takich jak ochrona i pielęgnacja krajobrazu poprzez wypas oraz agroturystyka.
Niezwykle istotne jest również monitorowanie stopnia spokrewnienia i inbredu w populacji świniarek, aby uniknąć wystąpienia w przyszło- ści ujemnych skutków kojarzeń w zbyt bliskim pokrewieństwie.
Wzorzec populacji
Świniarki stanowiły zawsze populację bardzo zróżnicowaną, zarówno pod względem pokroju, jak i cech wełny, co powodowało trud- ności w ustaleniu pochodzenia tej rasy (Elster, 1950). Biorąc pod uwagę kryterium w systematy- ce owiec, jakim jest długość ogona (ilość krę- gów), Sypniewski (1883), a za nim Prawocheński (1937) zaliczali świniarkę do owiec długo- i cien- koogoniastych. Rostafiński (1921) uważał, że są to owce krótkoogoniaste, podobnie jak wrzosów- ki. Według Kączkowskiego (1929) świniarki sta- nowiły ogniwo przejściowe między tymi grupami.
Po raz pierwszy w literaturze opis rasy podał Sypniewski (1883). Były to owce małe, drobne, o wyglądzie zwierzęcia prymitywnego, charakteryzujące się znacznym dymorfizmem płciowym.
Dawne świniarki występowały w dwóch odmianach: białej i czarnej (Kączkowski, 1929).
Wśród białych wyróżniano typy: owcę nizinną, bezrożną, mleczną, zbliżoną do owiec żuław-
skich; karnówkę, o szlachetniejszej wełnie oraz pierwotną, rogatą (Rostafiński, 1921).
Zawarty w Programie ochrony wzorzec rasowy świniarki opracowano w oparciu o cha- rakterystyki populacji, zawarte w fachowej lite- raturze okresu międzywojennego oraz wyniki obserwacji i analiz obecnego pogłowia.
Cechy osobnicze
• pokrój
Głowa świniarek jest wąska, lekka, kli- nowata i szczupła, o prostym profilu, pokryta, podobnie jak nogi, krótką sztywną sierścią; uszy stojące, spiczaste. U samic mogą występować rogi szczątkowe, tzw. „kozie”; samce są zawsze rogate z rogami silnie rozwiniętymi, karbowa- nymi, spiralnie skręconymi i skierowanymi na zewnątrz, w kolorze białym lub czarnym, cza- sem z ciemnymi pasmami. Samice mają cienką, średnio długą szyję; u samców jest ona krótsza, mocna, często z charakterystyczną grzywą i bro- dą sięgającą przedpiersia, złożoną ze sztywnych i grubszych włosów rdzeniowych. Klatka pier- siowa jest słabo rozwinięta, płaska; kłąb wydat- ny; grzbiet lekko łukowato wygięty, przecho- dzący w wyraźnie krótki spadzisty zad; umię- śnienie słabe. Nogi są długie i silne, suche, o ty- powej dla zwierząt prymitywnych iksowatej po- stawie przednich i krowiej tylnych, pokryte wy- soko gładką i sztywną sierścią. Ogon cienki, chudy, o różnej długości, często poniżej stawu skokowego, pokryty wełną, często z dużym udziałem włosa rdzeniowego.
• masa ciała
W wieku 70 dni tryczki ważą 9–12 kg, maciorki 8–10 kg; w wieku 12 miesięcy: tryczki 25–30 kg, maciorki 22–25 kg; zwierzęta dorosłe:
tryki 40–50 kg, maciorki 25–35 kg.
• okrywa wełnista
Umaszczenie świniarek jest białe, jedno- lite, dopuszczalne czarne, brązowe i łaciate.
Okrywa wełnista jest otwarta, luźna, rzadka, mieszana: złożona z włosów rdzeniowych, przejściowych i puchowych, tworzących stoż- kowate kosmyki, ostro zakończone długimi wło- sami rdzeniowymi, o średnio szerokiej podsta- wie, z krótkim i na ogół skąpym włosem pucho- wym; pojedyncze kosmyki powinny być zwarte, lekko sfalowane; u osobników bardziej prymi-
Owca świniarka – Świniarka sheep (fot. J. Sikora)
A. Kawęcka
tywnych dopuszczalny jest większy udział tzw.
włosów kempowych. Obrost wełną na całym tułowiu, z wyraźnym spadkiem wysadności na podbrzuszu i brzuchu, brzuch często nie jest ob- rośnięty; głowa i kończyny pokryte sierścią. Sor- tyment wełny – grubość poszczególnych frakcji:
rdzeniowa 47–53 µm, przejściowa 39–45 µm, puchowa 22–24 µm. Tłuszczopot występuje w niewielkiej ilości, o konsystencji oleistej, ko- loru białego lub kremowego. Ze względu na ni- ską zawartość tłuszczopotu rendement wełny, czyli wydajność czystego włókna, jest stosun- kowo wysoki i wynosi około 70–80%. Wysad- ność wełny, czyli jej długość mierzona na zwie- rzęciu, wynosi 18 cm.
Badania przeprowadzone przez Piętę i in.
(2003), dotyczące oceny jakości wełny odtwo- rzonej populacji świniarki, wykazały, że zarów- no grubość, jak i udział frakcji były zbliżone do podanych przez Kączkowskiego (1929).
Charakterystyka użytkowości świniarek
Świniarki są niezwykle odporne na cho- roby, szczególnie kulawkę i trudne warunki by- towania (tereny podmokłe), niewybredne w ży- wieniu. Duże zdolności adaptacyjne do lokal- nych warunków środowiskowych stwarzają
możliwość wykorzystania tej rasy w sposób al- ternatywny, jakim jest ochrona i pielęgnacja kra- jobrazu poprzez wypas. Spełnia on wiele funkcji ekologicznych, będąc jednocześnie najbardziej ekonomiczną formą pielęgnacji środowiska.
Użytkowość świniarek jest niska. Wełna może być wykorzystana do przetwórstwa – na dywany i filce. Naturalna skłonność do spilśnia- nia zespołów włosowych, szczególnie w okolicy boków i podbrzusza, wskazuje na potrzebę dwu- krotnej strzyży w ciągu roku. Roczna wydajność wełny potnej wynosi od 2 (maciorki) do 3 kg (tryki).
Skóry nie mają zbyt dużej wartości fu- trzarskiej; są lżejsze niż uzyskane od owiec gór- skich, ale bardziej przewiewne, a przez to zimne.
Produkcja mleka wystarcza jedynie do wykar- mienia potomstwa.
Rozród świniarek cechuje sezonowość oraz duża częstość występowania miotów poje- dynczych. Dojrzewanie płciowe jest średnio późne, w wieku 9–12 miesięcy.
Wskaźniki użytkowości rozpłodowej maciorek świniarki w ciągu ostatnich 10 lat przedstawiono na wykresie (rys. 2). Płodność w omawianym okresie kształtowała się w grani- cach od 84 do 99%. Najwyższa plenność wyno- siła 121% (2009). Średni wskaźnik odchowu jagniąt osiągnął 92%.
Rys. 2. Kształtowanie się wskaźników rozrodu świniarek w latach 2000–2009 (wg PZO, 2009) Fig. 2. Trends in reproductive performance of Świniarka sheep in 2000–2009
(acc. to Polish Sheep Breeders Association, 2009)
W ostatnim czasie, wraz z rozwojem agroturystyki świniarki stały się zwierzętami
chętnie chowanymi w tego typu gospodar- stwach. Agroturystyka to także wyroby regio-
Owca świniarka – Świniarka sheep fot. J. Sikora)
A. Kawęcka
nalne z wełny i skór, a przede wszystkim pro- dukty spożywcze (Tyran, 2007). Wiele produk- tów uzyskanych od owiec znalazło uznanie u konsumentów. Produkty, których jakość i wy- jątkowe cechy wynikają ze stosowania tradycyj- nych metod produkcji, zostały wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych. Oprócz serów ow- czych i innych produktów mlecznych znajdują się tam produkty mięsne, pochodzące od owiec ras rodzimych.
W 2008 r. dzięki staraniom hodowców oraz pracowników Regionalnego Związku Ho- dowców Owiec w Piotrkowie Trybunalskim mięso ze świniarki zostało wpisane na listę pro- duktów tradycyjnych w kategorii „Mięso świeże oraz produkty mięsne” z województwa łódzkiego.
Produkt tradycyjny – jagnięcina ze świ- niarki – to tusza jagnięca, której wielkość, w zależności od terminu uboju, waha się od 7 kg (ubój jagniąt w wieku od 3 miesięcy; waga ja- gnięcia – 8–14 kg) do 10 kg (waga 6- miesięcznego jagnięcia około 20 kg). Z mięsa świniarki przygotowuje się potrawę – jagnięcinę po krzętowsku, która zdobyła szereg nagród na wielu targach i konkursach. Mięso świniarki jest bardzo smaczne, jędrne, delikatne, w smaku zbliżone do dziczyzny. Warto wspomnieć o wa- lorach prozdrowotnych produktów owczych.
Zwierzęta karmione zielonkami i innymi pasza- mi objętościowymi produkują mięso o mniejszej zawartości tłuszczu oraz korzystniejszym profilu kwasów tłuszczowych.
Literatura
Elster W. (1950). Badania nad pokrojem i wełną świniarek owczarni w Szczurach. Prace Rolniczo- Leśne.
Herman W. (1936). Owczarstwo w Polsce współcze- snej. Rozpr. Biol., t. XIV, Lwów.
Kączkowski B. (1929). O stanie owczarstwa i jego organizacji na ziemiach Rzeczpospolitej Polskiej.
Poznań.
Pięta M., Karwata T., Czerski G. (2003). Charakte- rystyka grubości włosów wełny okrywy świniarki w stadzie zachowawczym w Lasocinie. Zesz. Nauk.
PTZ, Prz. Hod., 68, 3: 179–186.
Prawocheński R. (1937). Hodowla owiec. T. I, War- szawa.
Program ochrony zasobów genetycznych owiec (2005). Wyd. własne IZ, Kraków.
PZO (2009). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2008 roku. Warszawa.
Rostafiński J. (1921). Owce. Pochodzenie i rasy.
Księgarnia Rolnicza, Warszawa.
Sypniewski J. (1883). Owczarstwo, Warszawa.
Tyran E. (2007). Owce w turystyce. Wiad. Zoot., XLV, 4: 11–14.
CHARACTERISTICS OF THE ŚWINIARKA SHEEP POPULATION Summary
The basic goal of the Genetic Resources Conservation Programme for Świniarka sheep is to increase and preserve the protected population, and to restore and stabilize the breed standard while maintaining existing genetic variation. All existing flocks of Świniarka sheep are included in the genetic resources conservation pro- gramme for this breed. According to the National Reesearch Institute of Animal Production data, 14 flocks (613 ewes) took part in the programme in 2010.
Świniarka sheep are extremely resistant to disease and adverse living conditions, and are undemanding in feed. The meat of Świniarka sheep is very tasty, firm and delicate, resembling venison in taste.
Because the small population of Świniarka sheep poses a risk of excessive inbreeding in the future, it is necessary to monitor its degree. This should be paralleled by evaluation of performance to determine the produc- tive potential of the sheep, which may help to increase the use of this native breed.
