Spis treści
Wstęp ... 7
Rozdział 1. O tym, jak opat nawidził Jagienkę, a Jakub nienawidził Lei – etymologia słowa nienawiść i jego znaczenie w dobie staropolskiej ... 11
Rozdział 2. Szesnastowieczna nienawiść dostała a rozmyślna i nienawiść do łakomstwa ... 18
Rozdział 3. Niewinność, niepobożność i nienawiść w twórczości Jana Kochanowskiego ... 25
Rozdział 4. Pan Pasek, Pan Podstoli i Pan Tadeusz – nienawiść od połowy XVII do połowy XIX wieku ... 32
Rozdział 5. Od pani Latter, czującej nienawiść w czasie dwóch godzin oczekiwania na pociąg, do podziału społeczności na dwa nienawistne obozy – obraz nienawiści w XIX- i XX-wiecznych zbiorach cytatów ... 39
Rozdział 6. Namiętności rycerzy, konflikty narodów, przełom etyczny chrześcijaństwa – nienawiść w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza ... 53
Rozdział 7. Od kręgu zatoczonego mieczem mściwej nienawiści do nienawiści jako superatletki, artystki i celebrytki – w poezji polskiej II połowy XX wieku ... 69
Rozdział 8. Słowniki i korpusy, liczby, cytaty i znaczenia. Nienawiść w ostatniej dekadzie wieku XX i pierwszej wieku XXI ... 89
Rozdział 9. Nasza mowa, nasza nienawiść ... 122
Zakończenie: manicheizm, wytarte słowa i wielka niewiadoma ... 138
Bibliografia ... 144
Summary ... 147
Introduction ... 7
Chapter 1. Etymology of the word nienawiść (hatred) and its meaning in the Old Polish age ... 11
Chapter 2. The 16
th-century nienawiść dostała a rozmyślna (ripe and deliberate hatred) and nienawiść do łakomstwa (hatred for greediness) ... 18
Chapter 3. Niewinność (innocence), niepobożność (impiety) and nienawiść (hatred) in Jan Kochanowski’s works ... 25
Chapter 4. Sir Pasek, Sir Steward, and Sir Thaddeus – hatred from the mid-17
thcentury to the mid-19
thcentury ... 32
Chapter 5. From Mrs Latter, who experienced the feeling of hatred while waiting for a train for two hours, to a split of the society into two hateful groups: the image of hatred in the 19
th- and 20
th-century collections of quotations ... 39
Chapter 6. Passions of knights, conflicts of nations, ethical breakthrough of Christianity: hatred in Henryk Sienkiewicz’s historical novels ... 53
Chapter 7. From krąg zatoczony mieczem mściwej nienawiści (a circle made by the sword of vindictive hatred) to hatred as a superathlete, artist, and celebrity: in the Polish poetry of the second half of the 20
thcentury ... 69
Chapter 8. Dictionaries and corpuses, figures, quotations, and meanings. Hatred in the last decade of the 20
thcentury and the first decade of the 21
stcentury ... 89
Chapter 9. Our language, our hatred ... 122
Conclusion: Manichaeism, worn out words, and the great unknown ... 138
Bibliography ... 144
Summary ... 147
Wstęp
Ostatnie dwa zdania Ogniem i mieczem, z których zaczerpnięte zostało sformułowanie parafrazowane w tytule, brzmią:
1) Wilcy wyli na gruzach dawnych miast i kwitnące niegdyś kraje były jak wielki grobowiec. Nienawiść wrosła w serca i zatruwała krew pobratym- czą – i żadne usta długo nie mówiły: Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli. [Sienkiewicz 2009, 563]
O ile sama powieść Sienkiewicza dziedziczy wiele cech walterskotow- skiego romansu rycerskiego, o tyle ów epilog ma wymiar etyczny i spo- łeczny. Zawiera przestrogę przed nienawiścią jako groźną siłą napę- dową historii, która prowadzi do destrukcji materialnej i wzajemnego wyniszczenia bliskich sobie narodów. W efektownej metaforze pisarz zestawia ją ze zwyrodnieniem serca i trucizną krwi. Trwa długo, hamu- jąc powrót do normalnego stanu, w którym ludzie okazują cześć Bogu, a między tymi z nich, którzy przepełnieni są dobrą wolą, gości pokój.
Współcześnie nikogo nie trzeba przekonywać o złu płynącym
z nienawiści. Słowa Sienkiewicza nie utraciły aktualności, wydaje się
nawet, że przybyło nam jej nowych form i aspektów. Ponieważ doty-
czą one w dużej części sfery komunikacji społecznej, warto podjąć
także językoznawczą refleksję nad tym pojęciem. Na uwagę zasługuje
ono również z przyczyn historycznych: droga rozwoju semantycznego,
która prowadziła do jego współczesnego kształtu, była meandryczna
i pełna niespodzianek. Jej prześledzenie jest potrzebne dla naszej spo-
łecznej samoświadomości, odsłania bowiem groźną prawdę o zmia-
nach w stosunkach między ludźmi i narodami, rozpoczętych w złotym wieku Polski, a nasilających się w kolejnych stuleciach.
Czy metodologia lingwistyczna jest wystarczająco efektywna, by podołać tak złożonemu problemowi, by rozwikłać wszystkie zagadki związane z pojęciem nienawiści? Z pewnością bez głosów history- ków, socjologów, literaturoznawców, medioznawców i badaczy kultury jest to niemożliwe. Wydaje się jednak, że dane językoznawcze, które wyróżnia „twardy” jak na naukę humanistyczną charakter, w postaci liczb, potwierdzeń zmian w materiale cytatów, sądów i eksplikacji leksykograficznych z kolejnych wieków – mogą być w rozważaniach i debatach bardzo pomocne. W tej książce prezentujemy je w przy- stępny, eseistyczny sposób. Zachowując wymogi warsztatu naukowego, staramy się ułatwić przez to percepcję treści także niespecjalistom.
Nie wkraczamy przy tym na pola innych nauk o człowieku: psycho- logii, socjologii i historii. Nie prowadzimy też rozważań metateore- tycznych, poglądy badaczy i myślicieli na temat nienawiści są przyta- czane tylko wówczas, gdy jest to konieczne w bieżącym toku analiz.
Te ostatnie skupione zaś są na odtworzeniu znaczeń słów i ukazaniu ich ewolucji.
Metodologia lingwistyczna, która jest do tego wykorzystywana w książce, ma charakter synkretyczny, uwzględnia zarówno analizy kwantytatywne, jak i badanie zmian semantycznych tudzież towa- rzyszących im zjawisk gramatycznych. Późnostrukturalna koncepcja znaczenia jest łączona z niektórymi narzędziami i pojęciami kogni- tywnymi, jak np. prototyp i uwzględnienie gradualności zjawisk semantycznych, w odczytaniach cytatów autor stara się uwzględniać różnorodne czynniki pragmatyczne i stylistyczne, genologiczne oraz dostępną mu wiedzę z nauk humanistycznych. Sprawia to, że niektóre interpretacje cytatów są długie, wydobycie wszystkich aspektów zna- czenia wymaga wzięcia pod uwagę wiedzy o nadawcy, odbiorcy, kon- sytuacji, tle historycznym, (w nowszych czasach) specyfice medium itd.
Praca opiera się na obszernym materiale, obejmującym język
mediów współczesnych i dawnych w szerokim rozumieniu, w którym
mieszczą się także książki i literatura. Dziś często nie pamiętamy,
9
Wstęp
jak silnie i bezpośrednio oddziaływały one na odbiorców – w efek- cie np. Cierpienia młodego Wertera były książką zakazaną w latach 70.
XVIII wieku w wielu niemieckich (i nie tylko) miastach, ba! w Lipsku przez wiele lat potem zakazane było nawet noszenie słynnego stroju Wertera: niebieskiego fraka, a pod nim żółtej kamizelki 1 .
Źródłami cytatów są też kartoteki słowników historycznych i wszystkie słowniki języka polskiego (zarówno wydane w dawnych epokach, jak i współczesne – opisujące obecny język i język w kolej- nych dobach rozwoju polszczyzny). Konteksty odnoszące się do współ- czesności i część cytatów historycznych pochodzą ze zbiorów własnych.
To ostatnie wiąże się z pewnym subiektywizmem, naturalnym i nie- uniknionym, polegającym na nadreprezentowaniu w rozważaniach języka pewnych twórców. Osobne rozdziały są poświęcone nienawi- ści w twórczości Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza (więk- sza część rozdziału) i Henryka Sienkiewicza oraz wybranych wybit- nych poetów II połowy XX wieku. Ze względu na rangę tych autorów wiele osób zapewne zgodzi się, że nie zniekształca to obrazu przemian historycznych, lecz raczej służy uwypukleniu dokonujących się zjawisk.
Wreszcie ostatnia ze wstępnych uwag, konieczna w tego typu książce. Autor nie opowiada się po jakiejkolwiek stronie w obecnych czy też dawniejszych sporach politycznych, religijnych, obyczajowych itp. Przykłady (szczególnie współczesne) są zanonimizowane na tyle, na ile można to zrobić, nie zniekształcając ich sensu. Usunięto z nich nazwiska, podane jest natomiast źródło, to ostatnie nie tylko z badaw- czej dokładności dokumentacyjnej, lecz również dlatego, by pokazać, że reprezentowane są głosy z różnych stron sporu politycznego w Pol- sce. Tak czy owak, w interpretacjach uwaga jest skupiona na kwestiach językowych i kulturowych. Bezstronne jest też podejście do nienawiści – jako do słowa. Najwyraźniej jest ono nam potrzebne, choćby po to, byśmy – parafrazując Modlitwę Natana Tennenbauma – umieli nazwać to, przed czym trzeba się chronić.
1
