A N N A L E S
U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K à O D O W S K A LUBLIN – POLONIA
VOL. LXVI, 1 SECTIO B 2011
Ogród Botaniczny im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 60-594 PoznaĔ, ul. Dąbrowskiego 165
MARIA GÓRSKA-ZAJĄCZKOWSKA, WANDA WÓJTOWICZ
Odzwierciedlenie zmian klimatycznych w przebiegu fenologicznych pór roku... w Poznaniu w latach 1958–2009
Effects of climate changes on phenological seasons in PoznaĔ in 1958–2009
S á o w a k l u c z o w e: fenologia, fenologiczne pory roku, zmiany klimatyczne K e y w o r d s: phenology, phenological seasons, climate changes
WSTĉP
Pory roku to cyklicznie wystĊpujące okresy klimatyczne, bĊdące nastĊpstwem ruchu obrotowego Ziemi wokóá SáoĔca i nachylenia osi ziemskiej do páaszczyzny tego ruchu. Zmienia siĊ przy tym regularnie zarówno kąt padania promieni sáonecznych, jak i dáugoĞü trwania dnia Ğwietlnego. Wyznacznikami początków pór astronomicz- nych są daty równonocy wiosennej i jesiennej oraz przesilenia letniego i zimowego.
Wraz ze zmianami dáugoĞci dnia i intensywnoĞci promieniowania sáonecznego na danym obszarze cyklicznie zmieniają siĊ teĪ temperatury powietrza. Na podstawie kryteriów termicznych wyróĪnia siĊ klimatyczne pory roku. Początki kolejnych pór wyznacza siĊ w wedáug przyjĊtych progów termicznych Ğredniej dobowej tempera- tury powietrza. Dla Polski pierwszy, i dotąd najpowszechniej stosowany, podziaá na 6 klimatycznych pór roku podaá Romer (1949).
Tab. 1. Podziaá roku na pory klimatyczne wg E. Romera Tab. 1. Division of the year into climatic seasons according to E. Romer
PrzedwioĞnie Wiosna Lato JesieĔ Przedzimie Zima
0 oC < t < 5 oC 5 oC < t < 15 oC t >15 oC 5 oC < t < 15 oC 0 oC < t < 5 oC t < 0 oC
PowyĪej przedstawione podziaáy, choü oparte są na kryteriah mierzalnych, dają jednak tylko bardzo ogólny pogląd na przemiany zachodzące w przyrodzie danego regionu w cyklu rocznym. Biorąc pod uwagĊ róĪnorodnoĞü procesów biologicznych i záoĪonoĞü wpáywających na nie, a trudnych do zmierzenia czynników, Egon Ihne (1895), niemiecki przyrodnik z uniwersytetu w Darmstadt, zaproponowaá dla Europy ĝrodkowej wydzielenie pór roku, dla których rolĊ swoistych „instrumentów pomiaro- wych” peánią organizmy Īywe – roĞliny i zwierzĊta. NaukĊ zajmującą siĊ badaniem zjawisk zachodzących w przyrodzie oĪywionej w powiązaniu ze zmiennymi czyn- nikami Ğrodowiska nazwano fenologią, od greckich wyrazów phainesthai – pojawiaü siĊ i logos – nauka (Molga i Sokoáowska 1963).
Celem pracy jest wykazanie kierunkowych zmian klimatycznych i ich wpáywu na przebieg fenologicznych pór roku w latach 1958–2009.
FENOLOGICZNE PORY ROKU
Terminy początków pór fenologicznych ustala siĊ na podstawie dat początków okreĞlonych faz rozwojowych u wybranej grupy roĞlin wskaĨnikowych. Do obserwo- wanych faz naleĪą m.in.: wyksztaácanie liĞci, opadanie liĞci, kwitnienie, dojrzewanie i rozsypywanie owoców i nasion. Gatunki wskaĨnikowe dobierane są odpowiednio do regionu, dla którego wydziela siĊ fenologiczne pory roku. Ihne (1895) wyróĪniá 7 takich pór: zaranie wiosny, wczesna wiosna, peánia wiosny, wczesne lato, lato, wczesna jesieĔ, jesieĔ oraz zima. Ta ostatnia pora zdefiniowana zostaáa jako okres spoczynku roĞlin.
W Polsce idea wyróĪniania fenologicznych pór roku znalazáa zwolenników juĪ w latach 20. ubiegáego wieku. MoĪna w tym gronie wymieniü tak wybitnego bo- tanika, jak Wáadysáaw Szafer (1922). àastowski (1951) zaproponowaá dostosowany do warunków naszego kraju dobór gatunków wskaĨnikowych i charakterystykĊ poszczególnych pór fenologiczych. WyróĪnione przez niego pory to: przedwioĞnie, pierwioĞnie, wczesna wiosna, wiosna, wczesne lato, lato, wczesna jesieĔ i dodatkowo dwie odrĊbne pory jesieni, tj. jesieĔ wáaĞciwa, czyli záota, oraz jesieĔ póĨna – bezlistna.
Ostatnia pora roku – zima, wyróĪniana jest tak jak w klimatologii – na podstawie danych temperaturowych.
Od roku 1946 obserwacje fenologiczne prowadzone byáy regularnie w sieci stacji meteorologicznych IMGiW (dawniej PIHM), jednak w 1992 roku zostaáy definitywnie zawieszone (Tomaszewska i Rutkowski 1999).
OBSERWACJE FENOLOGICZNE
W OGRODZIE BOTANICZNYM UAM W POZNANIU
W Ogrodzie Botanicznym UAM w Poznaniu staáe obserwacje fenologiczne rozpoczĊáa w roku 1958 i prowadziáa nieprzerwanie do roku 2009 dr Maria Górska- Zajączkowska. PrzyjĊty pierwotnie za àastowskim (1951) zestaw gatunków wskaĨ- nikowych objĊtych obserwacjami zostaá w roku 1967 zmodyfikowany i powiĊkszony o wybraną grupĊ gatunków introdukowanych na terenie Ogrodu Botanicznego UAM (àukasiewicz 1967). Terminy początków kolejnych pór wyliczano metodą uĞrednienia dat pojawów fenologicznych ustalonych dla kaĪdej z nich.
Wyniki obserwacji w zestawieniu z danymi meteorologicznymi ze stacji IMGiW PoznaĔ-àawica publikowano sukcesywnie w cyklach 10-letnich. W 40-lecie podjĊcia obserwacji opublikowane zostaáo opracowanie zbiorcze obejmujące okres 1958–1997 (Górska-Zajączkowska i Wójtowicz 2002). Podano w nim charakterystykĊ przebiegu kolejnych pór fenologicznych w analizowanym okresie oraz schemat ich przebiegu z uwzglĊdnieniem terminów rozpoczĊcia i charakterystycznych temperatur progowych.
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Termin rozpoczĊcia fenologicznych pór roku Start dateof phenological seasons
9.03 18.04 16.05 6.06 8.07 2.09 4.10 9.11 12.12
zima
winter przedwioĞnie
prespring pierwioĞnie early spring wiosna
spring wczesne lato
early summer lato summer
wczesna jesieĔ early autumn
peána (záota) jesieĔ autumn
póĨna jesieĔ
late autumn
zima winter
Ryc. 1. Diagram przebiegu fenologicznych pór roku w Poznaniu w latach 1958–1997 Fig. 1. Diagram of phenological seasons in PoznaĔ in the years 1958–1997
Stosując tĊ samą metodĊ do analizy przebiegu pór fenologicznych w 10-leciu (1998–2007), stwierdzono, Īe wyraĨnie wczeĞniej niĪ w poprzednim 40-leciu roz- poczynaáa siĊ wegetacja roĞlin w porze przedwioĞnia (11 dni) i pierwioĞnia (5 dni).
WczeĞniej teĪ nastĊpowaáy pojawy charakterystyczne dla wiosny i wczesnego lata.
Nieco póĨniej rozpoczynaáy siĊ natomiast fenologiczne lato (6 dni) oraz jesieĔ wáaĞciwa (7 dni) i jesieĔ póĨna (5 dni), a staáy byá termin początków wczesnej jesieni i zimy.
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Termin rozpoczĊcia fenologicznych pór roku
Start date of phenological seasons
26.02 23.04 10.05 2.06 14.07 2.09 11.10 14.11 12.12
zima winter
przedwioĞnie prespring
wiosna spring
wczesne lato early summer
lato summer
wczesna jesieĔ early
autumn
peána (záota) jesieĔ autumn
póĨna jesieĔ late
autumn zima winter
Ryc. 2. Diagram przebiegu fenologicznych pór roku w Poznaniu w latach 1998–2007 Fig. 2. Diagram of phenological seasons in PoznaĔ in the years 1998–2007
Ten wynik, a takĪe szeroka dyskusja nad prognozowanym przez naukowców globalnym ociepleniem klimatu skáoniáy nas do przeprowadzenia analizy ukáadu warunków termicznych w caáym okresie obserwacji oraz ich wpáywu na przebieg fenologicznych pór roku. W analizach odnoszono siĊ do ukáadu Ğrednich i mi- nimalnych temperatur rocznych i miesiĊcznych. PrzyjĊto waloryzacjĊ termiczną i opadową zgodnie z metodą kwantyli empirycznego rozkáadu temperatur, czyli prawdopodobieĔstwo przewyĪszenia (MiĊtus i in. 2002, MiĊtus i in. 2005). Szeregi kwantyli wyliczono z danych ze stacji Meteorologicznej PoznaĔ-àawica dla okresu 1960–2000.
Rząd kwantyli (%) Charakter termiczny miesiąca
Klasa Temp. Ğrednie
dobowe (Ŷ)
Temp.
minimalne (Ÿ)
>95 ekstremalnie ciepáy
extremely hot 1 1
90,01–95 anomalnie ciepáy
unusually hot 2 2
80,01–90 bardzo ciepáy
very hot 3 3
70,01–80 lekko ciepáy
slightly hot 4 4
60,01–70 ciepáy
hot 5 5
40,01–60 NORMALNY
NORMAL 6 6
30,01–40 lekko cháodny
slightly cold 7 7
20,01–30 cháodny
cold 8 8
10,01–20 bardzo cháodny
very cold 9 9
5,01–10 anomalnie cháodny
unusually cold 10 10
<5 ekstremalnie cháodny
extremely cold 11 11
Rząd kwantyli (%) Quantiles (%)
Charakter opadowy miesiąca Precipitation
Klasa Class (Ɣ)
>90 ekstremalnie wilgotny
extremely humid a
70,01–90 wilgotny
humid b
30,01–70 NORMALNY
NORMAL c
10,01–30 suchy
dry d
<=10 ekstremalnie suchy
extremely dry e
Ryc. 3. Skala klasyfikacji termicznej i opadowej (MiĊtus i in. 2002, MiĊtus i in. 2005) Fig. 3. Thermal and precipitation diagram (MiĊtus et al. 2002, MiĊtus et al. 2005) Zestawiając powyĪsze dane, uzyskano nastĊpujący obraz:
przedwioĞnie / prespring pierwioĞnie / early spring
wiosna / spring wczesne lato / early summer
lato / summer wczesna jesieĔ / early autumn
peána jesieĔ (záota) / autumn póĨna jesieĔ / late autumn
zima / winter
Rok Ŷ Ÿ Ɣ II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1958 8 8 a
1959 4 6 d
Rok Ŷ Ÿ Ɣ II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
1960 7 6 c 1961 6 5 a 1962 9 9 c 1963 9 11 d 1964 7 8 c 1965 10 10 c 1966 5 5 a 1967 2 2 a 1968 6 6 c 1969 10 11 d
Rok Ŷ Ÿ Ɣ II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
1970 9 10 c 1971 6 6 d 1972 7 8 e 1973 7 8 c 1974 5 5 b 1975 4 1 d 1976 8 8 c 1977 6 3 c 1978 8 6 d 1979 8 8 c
Rok Ŷ Ÿ Ɣ II III IV d VI VII VIII IX X XI XII 1980 11 9 c
1981 7 6 b 1982 4 6 e 1983 3 3 d 1984 7 6 d 1985 10 9 c 1986 8 8 c 1987 11 9 b 1988 5 3 b 1989 2 3 e
Rok Ŷ Ÿ Ɣ II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
1990 2 2 c 1991 7 7 d 1992 4 4 e 1993 7 6 a 1994 2 4 c 1995 5 6 c 1996 11 11 c 1997 6 7 b 1998 4 4 b 1999 2 4 b
Rok Ŷ Ÿ Ɣ II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 2000 1 1 b
2001 5 4 c 2002 1 1 c 2003 5 6 d 2004 4 4 c 2005 4 5 c 2006 1 1 c 2007 1 - c 2008 1 - c 2009 4 4 b
Ryc. 4. Przebieg fenologicznych pór roku w latach 1958–2009 w zestawieniu z waloryzacją termiczną i opadową dla tego okresu
Fig. 4. Phenological seasons in the years 1958–2009 including thermal valorisation and precipitation
W analizowanym 50-leciu okres od 1958 do 1987 roku wyróĪnia siĊ niĪszymi temperaturami zarówno w zakresie Ğrednich temperatur dobowych, jak i temperatur minimalnych. Lata okreĞlone w przyjĊtej skali jako normalne stanowią w tym prze- dziale 13,3% notowaĔ w odniesieniu do temperatur Ğrednich i 26,6% dla temperatur minimalnych. Lata zwaloryzowane jako cháodne do ekstremalnie cháodnych to od- powiednio 63,1 i 60%, a ciepáe do ekstremalnie ciepáych – 23,3 i 13,3%.
W drugim z wyróĪnionych okresów, tj. 1988–2009, lata zwaloryzowane jako normalne stanowią 4,6% dla temperatur Ğrednich dobowych i 13,6% dla temperatur minimalnych, a lata cháodne do ekstremalnie cháodnych po 13,6% notowaĔ. Zdecy- dowanie przewaĪaáy natomiast lata ciepáe do ekstremalnie ciepáych (odpowiednio 81,8% dla temperatur Ğrednich i 63,6% dla temperatur minimalnych).
Przedziaá czasowy od rozpoczĊcia wegetacji do początku fenologicznej zimy wynosiá dla pierwszego z wyróĪnionych okresów 219–317 dni (Ğrednia 262 dni), a dla drugiego 248–335 dni (Ğrednia 299 dni).
Z analizy przebiegu pór fenologicznych wynika, Īe w okresie 1988–2009, z prze- wagą lat zwaloryzowanych jako ciepáe, znacząco wczeĞniej niĪ w pierwszej czĊĞci wielolecia rozpoczynaáy siĊ trzy pierwsze pory fenologiczne – przedwioĞnie, pier- wioĞnie i wiosna.
W kolejnych porach to „przyspieszenie” rysowaáo siĊ znacznie mniej wyraĨnie.
Najbardziej stabilnymi porami byáy pod tym wzglĊdem lato i wczesna jesieĔ. Roz-
piĊtoĞü dat początków tej ostatniej obejmowaáa w caáym 50-leciu zaledwie 4 dekady (14.08–17.09).
Dwie ostatnie pory, jesieĔ záota i jesieĔ póĨna, w latach o wyĪszych Ğrednich tem- peraturach dobowych i minimalnych rozpoczynają siĊ póĨniej niĪ w latach cháodnych.
RównieĪ ostatnia z pór fenologicznych – zima, w ostatnim dwudziestoleciu bardzo czĊsto rozpoczynaáa siĊ póĨno. Wielokrotnie jej początek przypadaá na pierwsze dni stycznia, a nawet lutego nastĊpnego roku kalendarzowego. Przy jednoczesnym przy- spieszeniu początków przedwioĞnia fenologiczna zima trwaáa krócej o okoáo 30 dni niĪ w latach 50.–70. Obserwowane od koĔca lat 90. skracanie siĊ fenologicznej zimy jest zbieĪne z ustaleniami klimatologów, obserwujących zanikanie okresu termicznej zimy w zachodniej czĊĞci Polski (Zawora 2005)
Porównując Ğrednią dáugoĞü trwania pór fenologicznych w caáym 50-leciu, wi- daü, Īe w ostatnim dwudziestoleciu przedwioĞnie oraz wczesna, záota i póĨna jesieĔ trwaáy Ğrednio dáuĪej, a zima wyraĨnie krócej niĪ w latach 1958–1988. Przedstawia to poniĪsza tabela.
Tab. 2. Zestawienie dáugoĞci trwania pór fenologicznych w Ogrodzie Botanicznym UAM w Poznaniu
Tab. 2. Comparison of the length of phenological seasons at the Adam Mickiewicz Uniwersity Botanical Garden in PoznaĔ
Pora fenologiczna
DáugoĞü trwania pory fenologicznej (w dniach) wartoĞü Ğrednia
dominanta min. maks.
1958–2009 1958–1987 1988–2009
PrzedwioĞnie 39 36 44 25–29 17 74
PierwioĞnie 25 25 26 20–29 13 41
Wiosna 21 21 21 15–19 11 31
Wczesne lato 35 32 38 35–39 17 53
Lato 55 55 55 50–54 41 71
Wczesna jesieĔ 35 33 39 30–34 6 65
Záota jesieĔ 35 33 37 30–34 17 74
PóĨna jesieĔ 31 26 37 5–39 8 79
Zima 89 104 69 75–99 30 140
ZESTAWIENIE PÓR FENOLOGICZNYCH I TERMICZNYCH DLA REGIONU POZNANIA
W przeglądzie przebiegu fenologicznych pór roku na terenie Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu jako gáówny parametr odniesienia przyjĊto zmiany czynnika ter- micznego. Interesujące wydaje siĊ zatem to, jaka jest relacja miĊdzy fenologicznymi a klimatycznymi porami roku dla tego obszaru. Materiaá do porównania znaleĨü moĪna w pracy Termiczne pory roku w Poznaniu w drugiej poáowie XX wieku (WoĞ 2006). NaleĪy jednak pamiĊtaü, Īe w klimatologii wyróĪnia siĊ 6 pór roku, stąd teĪ nie jest moĪliwe ich proste porównanie.
Niemniej w obu ujĊciach wykazano, Īe przedwioĞnie to pora bardzo zróĪnico- wana, zarówno co do dat początków, jak i dáugoĞci jej trwania. RozpiĊtoĞü miĊdzy skrajnymi datami początków oraz dáugoĞci jej trwania, tak w ujĊciu klimatycznym, jak i fenologicznym, jest najwiĊksza w porównaniu z pozostaáymi porami. W latach 1960 do 1980 przedwioĞnie rozpoczynaáo siĊ póĨniej i trwaáo przeciĊtnie krócej niĪ w ostatnim dwudziestoleciu analizowanego okresu. Odwrotną tendencjĊ stwierdzono w odniesieniu do fenologicznej i klimatycznej zimy. W ostatnim dwudziestoleciu pora ta rozpoczynaáa siĊ póĨniej niĪ w okresie poprzednim i trwaáa znacznie krócej.
W stosunku do pozostaáych pór roku ustalenia klimatologiczne i fenologiczne nie są tak zbieĪne. WoĞ (2006) podaje, Īe na przestrzeni minionego póáwiecza obserwuje siĊ tendencjĊ do wczeĞniejszego wystĊpowania i wydáuĪania siĊ termicznej wiosny i lata. Natomiast obserwacje w Ogrodzie Botanicznym UAM wskazują raczej, Īe pory te w ujĊciu fenologicznym byáy wzglĊdnie stabilne, zwáaszcza fenologiczne lato. W Ogrodzie w ostatnim dwudziestoleciu obserwowano opóĨnienie początków jesiennych pór i wydáuĪenie ich trwania (tab. 2). Wyjątkiem jest tu fenologiczna póĨna jesieĔ, odpowiadająca klimatycznemu przedzimiu, gdzie trudno uchwyciü jest jakiekolwiek prawidáowoĞci w jego przebiegu.
WNIOSKI
W opracowaniu przedstawiono przebieg fenologicznych pór roku w zestawieniu z ukáadem stosunków termicznych w ciągu 50 lat systematycznych obserwacji. Jednak bliĪsza analiza obrazu, jaki rysuje siĊ w zestawieniu dat początków pór fenologicznych z danymi termicznymi, wskazuje, Īe przedstawione w nim ogólne prawidáowoĞci nie we wszystkich latach są zachowane. Pojawiają siĊ odchylenia, i to niekiedy znaczne, których nie moĪna zinterpretowaü na podstawie tak ogólnych wskaĨników, jak Ğrednie roczne wartoĞci temperatury dobowej. W tych przypadkach pomocna staje siĊ analiza rozkáadu temperatury w poszczególnych miesiącach. Waloryzacja stosunków termicznych kolejnych miesiĊcy dokonana na podstawie szeregu kwan- tyli empirycznych wskazuje, Īe róĪnice w ukáadzie temperatury są niekiedy bardzo znaczne i mogą w istotny sposób wpáywaü na przebieg wegetacji. Powoduje to zmiany
w terminach wystĊpowania pojawów bĊdących podstawą do wyznaczania kolejnych pór fenologicznych. Jednak nawet uwzglĊdnienie tego uszczegóáowienia okazuje siĊ niewystarczające. Zwáaszcza w okresach bardzo dynamicznego rozwoju (przedwioĞ- nie, pierwioĞnie i wczesna wiosna) istotną rolĊ mogą odgrywaü wahania temperatury dobowej, zachodzące w okresach krótszych niĪ miesiĊczne. Znaczenie mają tu równieĪ nawet pojedyncze ekstremalne wartoĞci temperatur minimalnych oraz, zwáaszcza dla póĨniejszych pór fenologicznych, rozkáad opadów i usáonecznienia, a takĪe wzajemne relacje wszystkich uprzednio wymienionych czynników. Byü moĪe kiedyĞ stworzo- ne zostaną modele matematyczne pozwalające na áączną analizĊ tych czynników.
Nie przekreĞla to jednak znaczenia, jakie mogą mieü prowadzone systematycznie obserwacje fenologiczne. Wskazania „czuáych, roĞlinnych instrumentów pomiaro- wych”, sáuĪące do opisywania przebiegu wegetacji w ukáadzie pór fenologicznych, są pomocne przy wnioskowaniu o tendencjach i konsekwencjach zmian warunków klimatycznych. Ta wiedza w bliĪszej lub dalszej perspektywie pozwoliü moĪe na prognozowanie trendów zarówno w gospodarce rolnej, jak i w przeksztaáceniach naturalnych zbiorowisk roĞlinnych.
W wyciąganiu zwáaszcza daleko idących wniosków powinniĞmy jednak byü raczej ostroĪni. 50 lat w skali ludzkiego Īycia to dáugi okres, ale korzystając z doĞwiadcze- nia klimatologów, naleĪy stwierdziü, Īe taka seria danych jest niewystarczająca, aby wyrokowaü, czy obserwowane zmiany sygnalizują juĪ trwaáą tendencjĊ, czy jest to tylko powtarzalne odchylenie od wartoĞci, którą przyjmujemy jako Ğrednią.
Zima 2009/2010 skáania do zastanowienia siĊ, czy wáaĞnie wystąpiáo pewne wah- niĊcie klimatyczne, takie jak w przypadku kilku ciepáych lat w cháodnym zasadniczo okresie 1958–1987, czy teĪ skoĔczyá siĊ okres ciepáy i wracamy do ukáadów termicznych z początku poprzedniego wieku. Nawet naukowcy, którzy przekonują o postĊpującym globalnym ociepleniu, stali siĊ w tym wzglĊdzie o wiele bardziej ostroĪni.
LITERATURA
G ó r s k a - Z a j ą c z k o w s k a M ., W ó j t o w i c z W., 2002. CzterdzieĞci lat obserwacji przebiegu pór fenologicznych na terenie Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu. Prace Ogrodu Botanicznego UAM, vol. 1, 153–168.
I h n e E ., 1895. ĥber phänologishe Jareszeiten. (Naturwissenschaftliche Wochenschrift. Bd.
X. nr 4).
à a s t o w s k i W., 1951. Podziaá roku na fenologiczne sezony. PoznaĔskie Towarzystwo Przyjacióá Nauk, t. I, zeszyt 4, PoznaĔ.
à u k a s z e w i c z A ., 1967. Uwagi o gatunkach wskaĨnikowych dla wyznaczania fenologicznych pór roku. Wiad. Bot., t. 11, z. 2, 11, 129–135.
M i Ċ t u s M ., O w c z a r e k M ., F i l i p i a k J ., 2002. Warunki termiczne na obszarze Wy- brzeĪa i Pomorza w Ğwietle wybranych klasyfikacji, Materiaáy Badawcze IMGW, Seria Meteorologia, 36, 56.
M i Ċ t u s M ., F i l i p i a k J ., O w c z a r e k M ., J a k u s i k E ., 2005. ZmiennoĞü warunków opadowych polskiego wybrzeĪa Morza Baátyckiego w Ğwietle kwantylowej klasyfikacji opadowej, Materiaáy Badawcze IMGW, Seria Meteorologia, 37.
M o l g a M ., S o k o á o w s k a J ., 1963. Fenologiczne pory roku w Polsce. WiadomoĞci SáuĪby Hydrologicznej i Meteorologicznej, z. 55 (3).
R o m e r E ., 1949. Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocáawskiego Towarzystwa Naukowego, B, nr 16.
S z a f e r W., 1922. O fenologicznych porach roku w Polsce. Kosmos 47, z. 1–3, Kraków.
To m a s z e w s k a T ., R u t k o w s k i Z ., 1999. Fenologiczne pory roku i ich zmiennoĞü w wie- loleciu 1951–1990. Materiaáy Badawcze IMGiW. Seria Meteorologia 28.
W o Ğ A ., 2006. Termiczne pory roku w Poznaniu w drugiej poáowie XX wieku, [w:] (red. J. Tre- piĔska, Z. Olecki) Klimatyczne aspekty Ğrodowiska geograficznego. Instytut Geografii i Gospodarki przestrzennej UJ, Kraków.
Z a w o r a T ., 2005. Temperatura powietrza w Polsce w latach 1991–2000 na tle okresu normal- nego 1961–1990. Acta Agrophysica 6 (1), 281–287.
S U M M A R Y
The term „phenology” is derived from the Greek word phainomenon. It combines indications of changes in climate, plants and animals. The interrelationship is close enough to determine phonological seasons on the basis of plant phases of development (foliage, flowering, seed dispersal, leaf shedding) of certain species of plants taken as indicator species. They act as “measurement devices” of sorts in a domain known as climate phenology.
The Botanical Garden in PoznaĔ has been conducting Adam Mickiewicz Uniwersity (UAM) phe- nological observations and phenological season analyses since 1958, with regard to A. àukasiewicz’s 1967 slight revision of the selection of indicator species. Using the obtained data start dates and duration of subsequent phenological seasons have been determined. Phenological season analysis in successive years is performed by comparing meteorological data from the IMiGW (Institute of Meteorology and Water Economy) weather station at PoznaĔ àawica, and since 2006 data from the UAM Botanical Garden’s own weather station. Among the five decades of observations, the last one is characterized by a distinctly higher average temperature. During this decade, the pre-spring vegetation period in plants started earlier than in the previous forty years. The onset of spring and early summer was also accel- erated, whereas summer, autumn, and late autumn were delayed. The average duration of successive phenological seasons, compared to the data from 1958–1997 was as follows: prespring, early summer and all autumn seasons lasted longer, the average length of early spring and spring was the same, while summer was slightly shorter in this ten-year period. Winter, defined using meteorological criteria, was an unstable season often starting only in the new calendar year. The difference between the average duration of this season in the periods under consideration was very significant, with 89 days in the 40-year period and 67 days in the last decade respectively. This is also confirmed by climate studies which point to the disappearance of thermal winter in western Poland (Zawora 2005).
