Zeszyty Naukowe
Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk
nr 79, rok 2010
Bogus³aw B¥K*, Alina PIOTROWSKA**, Marzena SMOLEÑ***
Tradycje, dzieñ dzisiejszy i perspektywy wykorzystania i³ów mioceñskich Kotliny S¹deckiej dla ceramiki budowlanej
Streszczenie: Górnictwo kopalin ilastych ceramiki budowlanej w okolicach Nowego S¹cza ma wieloletnie tradycje. Jest to zwi¹zane g³ównie z wystêpowaniem w strefie przypowierzchniowej ilasto-mu³kowych osadów miocenu, które stanowi¹ dobre Ÿród³o surowców ceramicznych. W obszarze ich p³ytkiego wystêpowania udokumentowano kilka du¿ych z³ó¿ kopaliny przydatnej dla ceramiki budowlanej. By³y one intensywnie eksploatowane w II po³owie XX wieku. Obecnie ich znaczenie gospodarcze maleje. Czy¿by oznacza³o to schy³ek ceglarstwa s¹deckiego? W ostatnich latach z przyczyn ekonomicznych zakoñczono wydobycie z najwiêkszego i eksploa- towanego na znaczn¹ skalê z³o¿a Biegonice–D¹brówka. Pozosta³y w nim znaczne zasoby niewykorzystanej kopaliny. W opracowaniu przedstawiono krótki rys historyczny, aktualny stan zagospodarowania z³ó¿ i per- spektywy dalszego wykorzystania kopalin ilastych w tym rejonie.
S³owa kluczowe: kopaliny ilaste ceramiki budowlanej, i³y mioceñskie, zasoby geologiczne bilansowe, ochrona zasobów kopalin, rekultywacja wyrobisk
Tradition, present-day status and perspectives of use the Miocene clays of the Nowy S¹cz basin for building ceramics
Abstract: Mining of common clays in the surroundings of Nowy S¹cz has a long lasting tradition. It is related mainly to Miocene clayey-mud deposits, which are valuable ceramic resources and occur here close to the ground surface. Several large deposits of these minerals have been documented here. They were intensively exploited in the 2nd half of the twentieth century, but they are becoming less important nowadays. Is it a decline of brick-ceramic industry in the Nowy S¹cz region? Mining of the largest and widely exploited Biegonice deposit has finished recently due to economic reasons. Yet, the mineral resources are still available in this deposit area.
The paper presents a short historical overview, evaluation of current deposits status and perspectives of common clay exploitation in this region in future.
Key words: common clays, miocene clays, mineral resources, mineral deposits protection, open-pits reclamation
* Dr in¿., ** Mgr, Pañstwowy Instytut Geologiczny,
** Mgr, Urz¹d Marsza³kowski Województwa Ma³opolskiego.
Wprowadzenie
Kopalnictwo surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie po³udniowej czêœci Polski zwi¹zane jest g³ównie z wykorzystaniem trzeciorzêdowych (mioceñskich) i³ów mor- skich (i³y krakowieckie, chodenickie i grabowieckie), szeroko rozprzestrzenionych na te- renie Zapadliska Przedkarpackiego. Rozleg³oœæ wychodni, du¿a mi¹¿szoœæ serii z³o¿owej i dobre parametry jakoœciowe kopaliny pozwala³y na dokumentowanie i lokowanie du¿ych cegielni daj¹c mo¿liwoœæ produkcji szerokiego asortymentu wyrobów ceramicznych na skalê przemys³ow¹. Na terenie polskiej czêœci Karpat, jako kopaliny ilaste ceramiki bu- dowlanej wykorzystuje siê g³ównie i³o³upki fliszu karpackiego, wieku paleogeñskiego, niekiedy kredowego oraz ró¿norodne gliny czwartorzêdowe (Ratajczak 1989; B¹k, Rad- wanek-B¹k 1996; Ratajczak, Stachura 2000). Znaczenie u¿ytkowe maj¹ jedynie przypo- wierzchniowe fragmenty tych utworów. Ze wzglêdu na skomplikowane warunki geo- logiczno-górnicze, du¿¹ zmiennoœæ i generalnie niezbyt korzystn¹ jakoœæ tych kopalin, dokumentowane z³o¿a s¹ ma³ych rozmiarów, zaœ asortyment mo¿liwych do wytworzenia wyrobów ceramicznych, zazwyczaj ograniczony do najbardziej pospolitych wyrobów, takich jak ceg³a pe³na, kratówka, dziurawka, niekiedy pustaki ceramiczne. Jedynie w Kotlinie S¹deckiej wystêpuj¹ l¹dowe i³y mioceñskie, których parametry geologiczno-górnicze by³y korzystne dla dokumentowania du¿ych z³ó¿ kopalin ilastych i rozwoju przemys³u ce- ramicznego na wiêksz¹ skalê.
1. Uwarunkowania geologiczno-surowcowe eksploatacji kopalin ilastych
Centraln¹ czêœæ omawianego obszaru stanowi zapadlisko Kotliny S¹deckiej. Tworzy ono nieckê, o nieregularnym kszta³cie, wype³nion¹ osadami miocenu. G³ówn¹ czêœæ wype³nienia Kotliny (do 600 m mi¹¿szoœci) stanowi¹ mu³ki, ³upki ilaste, piaski i lignity (formacja biegonicka) reprezentuj¹ce najwy¿szy baden–dolny sarmat. S¹ to osady s³odkowodne, ba- gienno-zastoiskowe z prze³awiceniami osadów okresowych sto¿ków aluwialnych (Oszczyp- ko, Wójcik 1993). Wy¿ej wystêpuj¹ i³y, mu³ki i piaski z faun¹ (formacja z Iwkowej, górny baden–dolny sarmat) o mi¹¿szoœci do kilkunastu metrów, a profil koñcz¹ piaski i mu³ki o mi¹¿szoœci kilkudziesiêciu metrów (formacja z Niskowej). Na i³ach mioceñskich zalegaj¹
¿wiry rzeczne górnych teras Popradu. Niektóre partie terenu pokryte s¹ ponadto utworami gliniasto-py³owymi, czêsto z rumoszem, o ró¿nej genezie (deluwialne, kongeliflukcyjne i lessopodobne) i mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 30 m.
Jako kopaliny ilaste ceramiki budowlanej wykorzystuje siê tu stropowe partie i³ów mioceñskich (tzw. i³y biegonickie) oraz le¿¹ce na nich czwartorzêdowe gliny okreœlane najczêœciej jako lessopodobne. Wystêpowanie i³ów mioceñskich w strefie przypowierzch- niowej jest ograniczone do rejonu Biegonic i Bielowic, le¿¹cych na po³udnie od Nowego S¹cza. Tu w³aœnie znajduje siê 5 z³ó¿: Biegonice–D¹brówka i Bielowice, o zasobach udo- kumentowanych w kategorii B+C1, oraz Biegonice-Stanis³aw, Brzezinka Biegonicka i Biegonice–Mystków w kategorii C1 (rys. 1). Seria z³o¿owa na omawianych terenach wystêpuje pod nadk³adem gleby i glin z rumoszem i otoczakami, o gruboœci od 0,0 do 9,5 m, przewa¿nie od 0,4 do 4,0 m. Buduj¹ j¹ czwartorzêdowe gliny pylaste barwy ¿ó³to-br¹zowej, petrograficznie opisane jako bezwapniste mu³ki piaszczyste. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od 1,4
LOKALIZACJAZ£Ó¯KOPALINILASTYCH OKOLICNOWEGOS¥CZA 1 2
3
45 1.Biegonice -D¹brówka 2.Biegonice -Stanis³aw 3.Brzezinka Biegonicka 4.Biegonice -Mystków 5.Bielowice
0200400600m Rys.1.Lokalizacjawybranychz³ó¿kopalinilastychceramikibudowlanejwNowymS¹czu Fig.1.LocationofcommonclaysdepositsinNowyS¹cz
do 24,6 m, œrednio 6,6 m. Zalegaj¹ one na ciemnoszarych tzw. siwych i³ach mioceñskich – okreœlanych jako s³abowapniste mu³ki ilaste, których mi¹¿szoœæ osi¹gaæ mo¿e 30 m (Wyr- wicka, Wyrwicki 1994). W obrêbie i³ów wystêpuj¹ nieregularne przewarstwienia piasków drobnoziarnistych, które bywaj¹ wykorzystywane jako surowiec schudzaj¹cy (np. w z³o¿u Biegonice–Stanis³aw). Œrednia, dokumentowana mi¹¿szoœæ serii z³o¿owej (gliny i i³y ³¹cz- nie) we wspomnianych piêciu z³o¿ach waha siê od 8,5 m – Biegonice–Stanis³aw do 28,5 m – Brzezinka Biegonicka. Gliny mieszane razem z i³ami stanowi¹ podstawowy surowiec ce- ramiczny dla kilku istniej¹cych tu cegielni.
Zasoby geologiczne kopaliny ilastej (³¹cznie i³ów i glin) omawianych z³ó¿ wynosz¹ obecnie oko³o 10 mln m3, z czego ponad po³owa znajduje siê w z³o¿u Biegonice–D¹brówka (rys. 2, 3). Ponad 2 mln m3kopaliny znajduje siê w z³o¿u Bielowice, a nieco mniej w z³o¿u Brzezinka Biegonicka. Biegonice–Stanis³aw i Biegonice–Mystków to z³o¿a ma³e, o zaso- bach odpowiednio 300 i 361 tys. m3(Wo³kowicz i in. 2009).
Uœrednione parametry jakoœciowe glin czwartorzêdowych i i³ów trzeciorzêdowych z rejonu Biegonice–Bielowice oraz otrzymanego z nich po wypaleniu w temperaturze 900–1000oC tworzywa ceramicznego przedstawia tabela 1. Porównywanie ich jest utrud- nione, poniewa¿ niektóre dokumentacje podaj¹ parametry dla mieszaniny glin z i³ami, inne osobno, zró¿nicowane s¹ te¿ temperatury wypalania tworzywa ceramicznego. Generalnie ró¿nice miêdzy poszczególnymi z³o¿ami s¹ niewielkie. W praktyce i³y biegonickie eks-
0,0 2000,0 4000,0 6000,0 8000,0 10000,0 12000,0 14000,0
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009
Zasoby z³ó¿ w latach 1991-2009
Biegonice D¹brówka Biegonice Mystków Biegonice Stanis³aw Bielowice Brzezinka Biegonicka
tys. m3
- - -
Rys. 2. Zmiany zasobów geologicznych bilansowych kopalin ilastych ceramiki budowlanej w wybranych z³o¿ach z okolic Nowego S¹cza w latach 1991–2009 (wg Bilansu Zasobów Kopalin…) Fig. 2. Changes of mineral resources of common clays from the selected deposits in Nowy S¹cz
ploatuje siê ³¹cznie z przykrywaj¹cymi je glinami zwietrzelinowymi. Mieszanina taka stanowi bardzo dobry surowiec do produkcji wyrobów ceramicznych cienkoœciennych, gruboœciennych, elementów dr¹¿onych oraz ceg³y pe³nej klas 50–150, a optymalna tem- peratura jej wypalania to 950–980oC (Wyrwicka, Wyrwicki 1994).
2. Z³o¿e Biegonice–D¹brówka
Najstarsza dokumentacja geologiczna z³o¿a i³ów mioceñskich dla cegielni Biegonice zosta³a wykonana w 1957 r. przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne Surowców Skalnych w Krakowie. Zosta³a zatwierdzona przez Prezesa CUG w 1960 r. W 1972 r. opracowano now¹ dokumentacjê tego z³o¿a pod nazw¹ Biegonice–D¹brówka (Surowaniec 1972). Z³o¿e to – najwiêksze na tym terenie – o ³¹cznej powierzchni 53,4 ha, by³o udokumentowane w trzech polach – G³ównym, Wschodnim i Zachodnim. Jego mi¹¿szoœæ w granicach doku- mentowania wynosi³a œrednio oko³o 17 m. W latach dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku dokonywano kilkukrotnych, znacznych zmian granic z³o¿a, wy³¹czaj¹c z jego granic kolejne
zasoby geologiczne bilansowe i przemys³owe w tys. m w 2009 r.3
5268,2
2253
300,35
1930
360,7
0,0 1000,0 2000,0 3000,0 4000,0 5000,0 6000,0
Biegonice
-D¹brówka Bielowice Biegonice
-Stanis³aw
Brzezinka Biegonicka
Biegonice -Mystków zasoby geologiczne bilansowe zasoby przemys³owe tys. m3
Rys. 3. Zasoby geologiczne bilansowe i przemys³owe kopalin ilastych ceramiki budowlanej z wybranych z³ó¿
okolic Nowego S¹cza w 2009 roku (wg Bilansu Zasobów Kopalin…)
Fig. 3. Mineral resources and reserves of common clays from the selected deposits in Nowy S¹cz
fragmenty (Radomska 1995, 1997a). Zmieni³y siê te¿ nieco parametry geologiczno-górnicze z³o¿a i jakoœciowe kopaliny (tab. 1). W opracowanym w 2005 r. dodatku do dokumentacji geologicznej (Nieæ 2005), Pole Wschodnie zosta³o wy³¹czone z granic z³o¿a z uwagi na istniej¹c¹ zabudowê mieszkaniow¹ i drogê. Teren ten w planach urbanistycznych Nowego S¹cza by³ ujêty jako grunty rolno-zadrzewieniowe o wysokich walorach ekologicznych i krajobrazowych i nigdy nie by³ przeznaczony na dzia³alnoœæ gospodarcz¹ zwi¹zan¹ z wydobywaniem kopalin. Zosta³y wydane pozwolenia na budowê i tym samym unie- mo¿liwiono eksploatacjê tej czêœci z³o¿a. Jednoczeœnie w tym samym dodatku do do- kumentacji stwierdzono, ¿e w Polu Zachodnim udokumentowano kopalinê schudzaj¹c¹, któr¹ stanowi¹ gliny i piaski. Jako samodzielna czêœæ z³o¿a nie spe³nia ono obecnie obo- wi¹zuj¹cych kryteriów bilansowoœci, nie by³o przedmiotem zainteresowania u¿ytkownika z³o¿a i w zwi¹zku z tym tak¿e zosta³o wy³¹czone z granic z³o¿a. Dziœ pozosta³o tylko
„okrojone” Pole G³ówne, którego granica ostatecznie zosta³a skorygowana w dodatku nr 5 do dokumentacji (Filo 2006). Powodem opracowania kolejnych dodatków do dokumentacji by³y zlokalizowanie w pó³nocno-wschodniej czêœci Pola G³ównego cmentarza oraz pla- nowanej drogi krajowej (tzw. po³udniowej obwodnicy Nowego S¹cza). Z³o¿e eksploato- wane by³o od XIX w. do 2005 r. Szczyt wydobycia mia³o w latach 1978–2004, œrednia z tego okresu to oko³o 58 tys. m3/rok (rys. 4).
Pierwsze wiarygodne dane na temat cegielni wspominaj¹ o roku 1890, kiedy to niejaki Kwieciñski rozbudowa³ cegielniê w Biegonicach. Bazowa³a ona na najwiêkszym i najlep- szym z³o¿u kopaliny ilastej w rejonie Nowego S¹cza, czyli w miejscu, gdzie obecnie znajduje siê z³o¿e Biegonice–D¹brówka. Po II wojnie œwiatowej zak³ad i z³o¿e zosta³y zagarniête przez pañstwo i u¿ytkowane przez Nowos¹deckie Zak³ady Przemys³u Tereno- wego Materia³ów Budowlanych w Nowym S¹czu. Produkowano wówczas tylko ceg³ê pe³n¹, s¹czki i dziurawkê. Dokumentacja z 1972 r. wykaza³a przydatnoœæ tutejszego surowca do produkcji ceg³y szczelinówki. Tak wiêc na podstawie decyzji Komisji Planowania Gospo- darczego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Nowym S¹czu poszerzono asortyment produkcji. Przez lata osiemdziesi¹te XX w. eksploatacjê z³o¿a i wyrób cegie³ prowadzi³o Przedsiêbiorstwo Ceramiczne „Biegonice”, wchodz¹ce w sk³ad Nowos¹deckiego Przedsiê- biorstwa Ceramiki Budowlanej. Po jego upad³oœci w 1991 r., Przedsiêbiorstwo Ceramiczne
„Biegonice”, które by³o najwiêkszym zak³adem, przekszta³ci³o siê w prywatn¹ spó³kê z o.o., zachowuj¹c dotychczasow¹ nazwê, poniewa¿ cieszy³a siê ona ju¿ wtedy dobr¹ renom¹ w kraju. W 1995 roku nast¹pi³a zmiana statusu osobowoœci prawnej na Przedsiêbiorstwo Ceramiczne „BIEGONICE” S.A., a od 2001 roku nazwa zak³adu brzmia³a „BIEGONICE – NOWY S¥CZ” S.A. W 2004 r. zosta³ on przejêty przez du¿¹ miêdzynarodow¹ firmê Wienerberger AG, a dok³adniej spó³kê „Wieneberger–Osiek” Sp. z o.o., która uzna³a, ¿e produkcja ceramiki budowlanej na bazie kopaliny ze z³o¿a Biegonice–D¹brówka jest nie- op³acalna. Nowy inwestor po uzyskaniu w 2004 r. koncesji na wydobycie (poprzez jej przeniesienie) ograniczy³ eksploatacjê, w 2006 r. zaniecha³ jej, a w 2010 r. wygasi³ koncesjê.
Tym samym zak³ad o ponad 120-letniej tradycji przesta³ funkcjonowaæ. W z³o¿u pozosta³y znaczne zasoby niewykorzystanej kopaliny dobrej jakoœci – oko³o 5,3 mln m3, z których ponad 2 mln m3stanowi³y zasoby przemys³owe (rys. 3). Dotychczas nie ustalono kierunku rekultywacji wyrobiska z³o¿a Biegonice–D¹brówka, które opuszczone, zarasta dzik¹ roœ- linnoœci¹. Planuj¹c jego rekultywacjê nale¿y mieæ na uwadze ochronê zasobów tego z³o¿a i przewidzieæ mo¿liwoœæ ewentualnej, przysz³ej eksploatacji.
TABELA1.Uœrednioneparametrygeologiczno-górniczez³ó¿orazjakoœciowekopalinyisurowcaceramicznego TABLE1.Averagegeologicalandminingparametersofcommonclaysdepositsandceramicrawmaterial Z³o¿e ParametrJednostka
Biegonice D¹brówka1,6Bielowice2,6BiegoniceStanis³aw3BrzezinkaBiegonicka4Biegonice Mystków5 I³+glinaGlinaI³GlinaI³GlinaI³Glina+i³ Powierzchniaha31,7014,44,446,822,13 Mi¹¿szoœæseriiz³o¿owej„Z”m3,4–30,7 17,91,4–24,6 7,83,1–23,1 13,42,4–10,8 8,56,2–39,5 28,55,4–31,7 17,26 Gruboœænadk³adu„N”m0,0–8,0 1,70,3–3,0 0,40,40,0–9,5 4,00,0–5,5 0,8 N/Z0,100,020,0370,140,05 Wodazarobowa%19,3–32,5 25,9– 24,4–24,7– 25,8–27,724,6–25,6 25,135,8–38,6 37,2bdbdbd Skurczliwoœæsuszenia%4,2–8,6 7,05,8–8,3 7,06,3–10,8 7,87,2–7,6 7,48,0–10,0 9,05,0–6,0 –11.07,1 Zawartoœæmargla%0,00–œlady0,04–0,88 0,22
0,04–0,39 0,170,350,09œlady0,00–0,78 0,065 Skurczliwoœæca³kowitapo wypaleniuwtemp.900°C 950lub1000°C%
4,1–9,0 7,2 4,6–9,9 7,8
bdbd
7,8–8,0 7,9
8,8–10,9 9,9 bdbdbd Nasi¹kliwoœæpowypaleniu wtemp.:900°C 950°C 980*lub1000°C
%
13,3–18,4 14,7 11,4–16,6 13,811,6–15,2* 13,3*
11,8–17,2* 13,9*13,4–15,3 14,2– 8,3
– 20,65–22,17 – 19,21–21,3 – 18,25–19,75
– 11,52 – 8,30 – 5,21
bd Wytrzyma³oœænaœciskaniepo wypalewtemp.:900°C 950°C 980*lub1000°C
MPa
11,20–20,63 16,61 17,48–31,42 24,78 10,17–17,04* 12,86*12,17–27,62* 16,07*10,5–20,3 15,424,7–34,2 29,5
– 5,30–12,80 – 5,70–13,70 5,90–15,60
– 14,30 – 14,10 – 13,70
– 18,4 – 27,7 Mrozoodpornoœæ25cyklica³kowitaca³kowitaca³kowitabdbd 1WgRadomska1997a;Filo2006;2WgPilch1979,Lewicka-Zaj¹czkowska1995;3WgFlorek2008;4WgRapacz-Król1987;Radomska1997b;5WgRadomska 1997c;6Wz³o¿ach„BiegoniceD¹bówka”i„Bielowice”parametryjakoœcioweodnosz¹siêdokopalinyudokumentowanejwkat.B;bd–brakdanych.
3. Z³o¿e Bielowice
Z³o¿e kopalin ilastych ceramiki budowlanej Bielowice – o powierzchni 14,4 ha, i mi¹¿- szoœci ponad 21 m – jest prawie w ca³oœci ods³oniête przez dotychczasow¹ eksploatacjê. Po raz pierwszy zosta³o udokumentowane w dwóch polach w latach piêædziesi¹tych (za- twierdzone przez Prezesa Centralnego Urzêdu Geologii w 1955 r.), ale obejmowa³o tylko warstwê glin przydatnych dla ceramiki budowlanej. Pierwsze pole po³o¿one w bezpo- œrednim s¹siedztwie cegielni zosta³o wyeksploatowane i zrekultywowane (wysypisko odpa- dów komunalnych) jeszcze w latach siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku. Dalsze prace geologiczno-rozpoznawcze i dokumentacyjne prowadzono w latach 1979, 1986 i 1995 (Pilch 1979; Mizera 1986; Lewicka-Zaj¹czkowska 1995). Dodatki te by³y zwi¹zane z ak- tualizacj¹ zasobów z³o¿a, które zmienia³y siê w wyniku postêpuj¹cej eksploatacji z³o¿a oraz poszerzania jego granic w kierunku wschodnim. Dziœ jego powierzchnia licz¹ca oko³o 14,4 ha jest powierzchni¹ docelow¹ ze wzglêdu na zamkniêcie mo¿liwoœci poszerzenia granic z powodu postêpuj¹cej zabudowy terenu.
0 10 20 30 40 50 60 70 tys m 3
1970 1980 1991 2000 2009
Wydobycie
Biegonice D¹brówka Biegonice Mystków Biegonice Stanis³aw Bielowice Brzezinka Biegonicka
wydobycie
- - -
Rys. 4. Wielkoœæ wydobycia kopalin ilastych ceramiki budowlanej z wybranych z³ó¿ okolic Nowego S¹cza (wg Bilansu Zasobów Kopalin…)
Fig. 4. Mining output of common clays from the selected deposits in Nowy S¹cz
Cegielniê w dzielnicy Bielowice wybudowa³ w 1889 r. kupiec z Nowego S¹cza o nazwisku Lichtman. W 1912 r. sprzeda³ zak³ad za³o¿onej przez 70 wspólników spó³ce o nazwie „Cegielnia Parowa – Poprad”. W latach trzydziestych zak³ad produkowa³ oko³o 2 mln sztuk ceg³y pe³nej rocznie, z których mo¿na by³o wybudowaæ kilkanaœcie solidnych domów jednorodzinnych. W okresie okupacji niemieckiej przerwano produkcjê, a wyco- fuj¹ce siê oddzia³y hitlerowskie zburzy³y suszarniê i piec. Po wojnie uszkodzona i zde- kompletowana cegielnia zosta³a przejêta przez Wydzia³ Gospodarki Komunalnej i Miesz- kaniowej w Nowym S¹czu. Ze œrodków Miejskiej Rady prowizorycznie odbudowano za- k³ad, co umo¿liwi³o w 1952 r. wznowienie produkcji cegie³. Do roku 1993 zak³ad (podobnie jak niemal wszystkie w ca³ym kraju) dzia³a³ w ramach ró¿nych struktur organizacyjnych (komunalne, gminne, terenowe, zjednoczenia itp.), a produkcja budowlanych materia³ów ceramicznych by³a dotowana z bud¿etu pañstwa. Uwolnienie cen i inne reformy likwiduj¹ce ten przywilej, doprowadzi³y do upad³oœci w 1991 r. Nowos¹deckiego Przedsiêbiorstwa Ceramiki Budowlanej, którego jednym z jedenastu zak³adów by³ Zak³ad „Bielowice”. By³ to zak³ad niedoinwestowany, zatrudniaj¹cy 105 pracowników, produkuj¹cy 12 mln cegie³ rocznie (ceg³y pe³nej i dziurawki). Grupie inicjatywnej pracowników uda³o siê zgromadziæ kapita³, zawi¹zaæ spó³kê, wykupiæ zak³ad i tak w 1993 r. powsta³ Zak³ad Ceramiczny
„Bielowice” Sp. z o. o. Zmieniono organizacjê pracy, zmodernizowano procesy produk- cyjne. Nast¹pi³o zwiêkszenie produkcji, poszerzenie i poprawa jakoœci produkowanych asortymentów. S¹ to pustaki ceramiczne: Max – 220, U – 220, Poro-Max i do przewodów wentylacyjnych; ceg³y: modularna, kratówka, dziurawka, pe³na. Wyroby te posiadaj¹ œwia- dectwa jakoœci i certyfikat bezpieczeñstwa „B”.
Z³o¿e Bielowice wraz z istniej¹c¹ w pobli¿u cegielni¹ jest obecnie najwiêkszym za- k³adem ceramiki budowlanej na terenie Nowego S¹cza i okolic oraz jednym z wiêkszych w Ma³opolsce. Jego zasoby przemys³owe i³ów trzeciorzêdowych i glin czwartorzêdowych, przy obecnym poziomie wydobycia rzêdu 24 tys. m3/rok (rys. 3 i 4) daj¹ perspektywê wieloletniej (kilka dziesiêcioleci) eksploatacji.
4. Z³o¿e Biegonice–Stanis³aw
Z³o¿e Biegonice–Stanis³aw o powierzchni oko³o 4,4 ha, œredniej mi¹¿szoœci 8,5 m i gruboœci nadk³adu oko³o 0,4 m (Nowak 1993; Florek 2003; Florek 2008) zosta³o udo- kumentowane w bezpoœrednim s¹siedztwie nieistniej¹cego dziœ Pola Zachodniego z³o¿a Biegonice–D¹brówka, w³¹czaj¹c fragment tego pola w swoje granice. Z³o¿e to zaopatruje nowos¹deck¹ cegielniê „Cegielnia – Zaj¹c B. Zawada” zarówno w surowiec ilasty (gliny czwartorzêdowe i i³y trzeciorzêdowe), jak i w surowiec schudzaj¹cy (piasek). Roczne wydobycie w ostatnich piêciu latach waha³o siê od oko³o 3 do 8,5 tys. m3/rok (rys. 4).
Wczeœniej zak³ad ten bazowa³ na z³o¿u rzecznych mu³ków piaszczystych Zawada.
Cegielnia Zawada istnieje od XIX w. By³ to wówczas zak³ad o produkcji rêcznej wytwarzaj¹cy jedynie ceg³ê pe³n¹. Piec krêgowy typu Hoffmana powsta³ tu w 1912 r.
W okresie okupacji zak³ad zosta³ w znacznym stopniu zniszczony, a uruchomienie go po wyzwoleniu by³o mo¿liwe tylko dziêki zdecydowanej postawie ówczesnych pracowników, którzy rozebrali i schowali wszystkie ruchome czêœci najwa¿niejszych maszyn i urz¹dzeñ.
Cegielnia do chwili obecnej mia³a niewielu w³aœcicieli, a ka¿dy z nich modernizowa³
i udoskonala³ zak³ad. Firma ponadto inwestuje w inne formy dzia³alnoœci (tak¿e handel materia³ami budowlanymi), co pozwala jej na ewentualne „przeczekanie” okresów niskiego zapotrzebowania na wyroby ceramiki budowlanej. Dzisiaj produkuje siê tu pustaki cera- miczne „Max” i do przewodów wentylacyjnych oraz ceg³ê pe³n¹, pe³n¹ dr¹¿on¹, dziurawkê, kratówkê i modularn¹.
5. Z³o¿e Brzezinka Biegonicka
Z³o¿e Brzezinka Biegonicka (rys. 1, 2, 3) o powierzchni 6,8 ha, œredniej mi¹¿szoœci 28,5 m i œredniej gruboœci nadk³adu 4 m (Rapacz-Król 1987), udokumentowane zosta³o w bezpoœrednim s¹siedztwie Pola G³ównego z³o¿a Biegonice–D¹brówka. W 1997 r. w³¹- czono doñ niewielk¹ czêœæ z Pola G³ównego (Radomska 1997b). Cegielnia w Brzezince Biegonickiej za³o¿ona zosta³a w 1961 r. przez „zespo³y produkcji ceg³y na budowê domków jednorodzinnych”. W 1980 r. cegielnia przejêta zosta³a przez pana J. K¹dzio³kê i funkcjonuje do dziœ jako przedsiêbiorstwo rodzinne. Z³o¿e eksploatowane jest okresowo i na ma³¹ skalê, rzêdu 1 tys. m3/ rok, z tendencj¹ spadkow¹. Zak³ad produkuje tylko ceg³ê pe³n¹ i aktualnie nie ma œrodków na rozszerzenie asortymentu produkcji. Wydaje siê, i¿ przedsiêbiorca nie zmodernizowa³ w porê cegielni i w ten sposób jego szanse na utrzymanie siê na rynku znacznie zmala³y z uwagi na malej¹ce zapotrzebowanie na proste wyroby ceramiczne.
6. Z³o¿e Biegonice–Mystków
Najmniejsze w opisywanym rejonie z³o¿e Biegonice–Mystków o powierzchni 2,1 ha, œredniej mi¹¿szoœci oko³o 17 m (Radomska, 1997c) wciœniête jest miêdzy z³o¿a Bie- gonice–D¹brówka i Brzezinka Biegonicka. U¿ytkowane by³o przez firmê „Mystków Sp.j.
Cegielnia A. i J. Hobler” na potrzeby cegielni w Mystkowie, oko³o 12 km od Nowego S¹cza, która produkowa³a ceg³ê pe³n¹ i kratówkê. Wydobycie z tego z³o¿a by³o niewielkie:
2,4 tys. m3w 2000 r., a w 2003 r. ju¿ tylko 0,16 tys. m3. W 2004 r. przedsiêbiorca zaniecha³ eksploatacji, a w 2006 r. wygasi³ koncesjê na wydobycie. Wyrobisko jak dot¹d nie zosta³o zrekultywowane.
Podsumowanie
W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Nowego S¹cza ww. z³o¿a zosta³y uwzglêdnione poprzez wrysowanie ich granic i wprowadzenie zapisów dotycz¹cych terenów, na których s¹ zlokalizowane. Zapisy te obecnie chroni¹ skutecznie tereny udokumentowanych z³ó¿ przed zabudow¹. Nale¿y dodaæ, i¿ przepisy dotycz¹ce ochrony z³ó¿ (prawo ochrony œrodowiska i prawo geologiczne i górnicze) nie precyzuj¹, na czym ta ochrona z³ó¿ mia³aby polegaæ, nie daj¹ wiêc narzêdzi administracji geologicznej do sku- tecznej ich ochrony. Dlatego fragmenty niektórych z³ó¿ (Biegonice–D¹brówka) zosta³y ju¿
wykreœlone z ewidencji zasobów. Jednak tam, gdzie uda³o siê wprowadziæ do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisy dotycz¹ce zakazu zabudowy terenów
udokumentowanych z³ó¿, wydaje siê, ¿e z³o¿a te bêd¹ skutecznie chronione i bêd¹ mog³y byæ w przysz³oœci wykorzystane.
Eksploatacja s¹siaduj¹cych ze sob¹ z³ó¿ Biegonice–D¹brówka i Biegonice–Mystków jest ju¿ od kilku lat zaniechana, a ich wyrobiska czekaj¹ na rekultywacjê. Przylegaj¹ce do nich z³o¿e Brzezinka Biegonicka (rys. 1), w nied³ugiej przysz³oœci tak¿e prawdopodobnie nie bêdzie eksploatowane. W z³o¿ach tych znajduje siê blisko 7,5 mln m3kopaliny ilastej dobrej jakoœci. Planuj¹c ich rekultywacjê nale¿y uwzglêdniæ potrzebê ochrony ich zasobów oraz mo¿liwoœæ wznowienia eksploatacji w przysz³oœci.
Innym problemem jest natomiast czynnik ekonomiczny. Tutaj rozwojem czy chocia¿by utrzymaniem obecnej produkcji ceramiki budowlanej rz¹dzi rynek i prawa ekonomiczne.
Wydaje siê, ¿e jeden z najwiêkszych zak³adów s¹deckich eksploatuj¹cych surowce ilaste ceramiki budowlanej w Nowym S¹czu zosta³ czêœciowo wykupiony przez firmê Wiener- berger tylko po to, by zmniejszyæ konkurencjê na rynku s¹deckim i okolicy. Firma ta po przejêciu koncesji na eksploatacjê kopaliny nie podjê³a eksploatacji ani te¿ produkcji, a nastêpnie ostatecznie wygasi³a koncesjê na eksploatacjê.
Z mapy surowcowej kraju powoli znika niestety kolejny oœrodek wydobycia kopalin ilastych ceramiki budowlanej o znaczeniu regionalnym i d³ugoletnich tradycjach.
Literatura
B¹k B., Radwanek-B¹k B., 1996 – Zasoby kopalin zachodniej czêœci Karpat w województwie bielskim. Przegl.
Geol. 44, 5, 514–518.
Filo A., 2006 – Dodatek nr 5 do dokumentacji geologicznej z³o¿a kopaliny ilastej z³o¿a „Biegonice D¹- brówka” w kat. B + C1 w miejscowoœci Nowy S¹cz, gmina Nowy S¹cz, powiat nowos¹decki, województwo ma³opolskie. Era Consult Ireneusz Sêd³ak w Gdañsku. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Florek W., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej z³o¿a surowca ilastego ceramiki budowlanej
„Biegonice Stanis³aw” w kat. C1w miejscowoœci Nowy S¹cz, gmina Nowy S¹cz, powiat Nowy S¹cz, województwo ma³opolskie. Nowy S¹cz. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Florek W., 2008 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej z³o¿a surowca ilastego ceramiki budowlanej
„Biegonice Stanis³aw” w kat. C1w miejscowoœci Nowy S¹cz, gmina Nowy S¹cz, powiat Nowy S¹cz, województwo ma³opolskie. Nowy S¹cz. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Lewicka-Zaj¹czkowska J., 1995 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej z³o¿a surowca ceramiki budowlanej
„Bielowice” w kat. C1+B. Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Mizera M., 1986 – Dodatek do dokumentacji geologicznej z³o¿a surowca ceramiki budowlanej „Bielowice” w kat.
C1+ B w Nowym S¹czu – Bielowice, gmina Nowy S¹cz, woj. nowos¹deckie. Przedsiêbiorstwo Gór- niczo-Geologiczne Przemys³u Materia³ów Budowlanych „GEOBUD” Oddzia³ w Krakowie. Arch. Ma³o- polskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Nieæ M., 2005 – Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej z³o¿a kopaliny ilastej „Biegonice-D¹brówka” w kat. B + C1, w miejscowoœci Nowy S¹cz, powiat nowos¹decki, województwo ma³opolskie. Stowarzyszenie Naukowe im. St. Staszica w Krakowie. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Nowak F., 2003 – Dokumentacja uproszczona z³o¿a glin czwartorzêdowych, i³ów trzeciorzêdowych oraz piasków schudzaj¹cych z³o¿a „Biegonice-Stanis³aw”. Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Oszczypko N., Wójcik A., 1993 – Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Nowy S¹cz. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Pilch W., 1979 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a surowca ceramiki budowlanej „Bielowice” w kat. C1+ B w miejscowoœci Nowy S¹cz – Bielowice, gmina Nowy S¹cz, województwo nowos¹deckie. Kombinat Geologiczny – Po³udnie, Zak³ad Projektów i Dokumentacji Geologicznych Oddzia³ w Krakowie. Arch.
Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Radomska H., 1995 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C1+ B z³o¿a kopaliny ilastej „BIE- GONICE D¥BRÓWKA” w miejscowoœci Nowy S¹cz, gmina Nowy S¹cz, województwo nowos¹deckie.
Biuro Projektów Geologicznych i Górniczych w Kielcach. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kow- skiego.
Radomska H., 1997a – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat. B + C1z³o¿a kopaliny ilastej
„BIEGONICE D¥BRÓWKA” w miejscowoœci Nowy S¹cz, gmina Nowy S¹cz, województwo nowo- s¹deckie. Biuro Projektów Geologicznych i Górniczych w Kielcach. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Mar- sza³kowskiego.
Radomska H., 1997 b – Uproszczona dokumentacja w kat. C1z³o¿a kopaliny ilastej do produkcji ceramiki budowlanej
„Brzezinka Biegonicka”. Biuro Projektów Geologicznych i Górniczych w Kielcach. Centr. Arch. Geol.
Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Radomska H., 1997c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1z³o¿a kopaliny ilastej do produkcji ceramiki budowlanej „Biegonice-Mystków”. Biuro Projektów Geologicznych i Górniczych w Kielcach.
Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Rapacz-Król O., 1987 – Karta rejestracyjna z³o¿a i³ów trzeciorzêdowych i glin czwartorzêdowych jako surowca ceramiki budowlanej dla potrzeb cegielni sezonowej „Brzezinka Biegonicka” w miejscowoœci Nowy S¹cz, Biegonice, województwo nowos¹deckie. Kraków. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Ratajczak T., 1989 – Ska³y ilaste z po³udniowo-wschodniej czêœci polskich Karpat fliszowych (rejon woje- wództwa kroœnieñskiego). Geol. AGH, 15, 4, 42–93.
Ratajczak T., Stachura E., 2000 – Ska³y ilaste by³ego województwa bielskiego jako surowce ceramiki budowlanej.
Gosp. Sur. Min. 16, 2, 5–24.
Surowaniec M., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2+C1+ B z³o¿a i³ów mioceñskich, glin i piasków czwartorzêdowych jako surowców ceramiki budowlanej „Biegonice D¹brówka” w miejscowoœci Bie- gonice, powiat Nowy S¹cz, województwo krakowskie. Przedsiêbiorstwo Technologiczno-Geologiczne Przemys³u Materia³ów Budowlanych w Krakowie. Arch. Ma³opolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego.
Wo³kowicz S., Malon A., Tymiñski (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 r. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Wyrwicka K., Wyrwicki R., 1994 – Waloryzacja z³ó¿ kopalin ilastych w Polsce. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
ród³a internetowe:
www.cegielnia-zawada.pl/content.php?page=onas www.archispace.pl/node/21006
www.nsi.pl/infbud/bielowice/index.htm
