Warszawa 2015
To m C XV II
Tom CXVII
Warszawa 2016
Tom CXVII
Warszawa 2016
WARSZAWA 2016
ARCHEION
T O M CXIV II T
Rada Redakcyjna
Jerzy Gaul, Wojciech Krawczuk, Alicja Kulecka, Janusz Łosowski, Iryna Matiash, Krzysztof Skupieński, Krzysztof Stryjkowski, Janusz Tandecki (przewodniczący), Janusz Zbudniewek
Redakcja
Andrzej Biernat, Anna Laszuk,
Władysław Stępniak (redaktor naczelny), Violetta Urbaniak (sekretarz naukowy redakcji) Recenzenci
Prof. nadzw. dr hab. Stefan Ciara (Uniwersytet Warszawski) Prof. zw. dr hab. Rościsław Żerelik (Uniwersytet Wrocławski) Redaktor merytoryczny
Violetta Urbaniak Redaktor językowy Ewa Stempniewicz Projekt okładki Monika Klimowska
© Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2016
ISSN 0066-6041
Adres Redakcji ARCHEION
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych 02–517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2 D
e-mail: archeion@archiwa.gov.pl http://www.archiwa.gov.pl Printed in Poland
Wydanie I. Nakład 500 egz.
Ark. wyd. 47
Przygotowanie do druku i druk Archiwum Państwowe w Przemyślu
37–700 Przemyśl, ul. Lelewela 4, tel. 16 670 35 38 e-mail: archiwum@przemysl.ap.gov.pl
WARSZAWA 2016 (ISSN 0066-6041)
SPIS TREŚCI
Od Redakcji . . . 7 Wojciech Wo ź n i a k , Koncepcja działania na stanowisku Naczelnego
Dyrektora Archiwów Państwowych oraz metody jej realizacji . . . 9 P r o b l e m y a r c h i w i s t y k i
Karl-Peter E l l e r b r o c k , Między wiarygodnością, wzajemnym zaufaniem a interesem korporacyjnym. Regionalne archiwa
gospodarcze jako partnerzy badań historycznych i gospodarki . . . 19 Karl-Peter E l l e r b r o c k , Between Credibility, Mutual Trust
and Corporate Interests: Regional Business Archives as
Partners of Historical Research and Economic Business . . . 31 Henryk N i e s t r ó j , Retrokonwersja pomocy archiwalnych . . . 41 Władysław Stępniak, Pierwszy akt normatywny UNESCO
w sprawie ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego . . . 54 Paweł Wo l n i c k i , Prawno-administracyjne formy recypacji
prawa archiwalnego w działalności Kościoła katolickiego . . . 72 Marek K o n s t a n k i e w i c z , Adrian Niewęgłowski, Status prawny
archiwów osobistych . . . 84 Bartosz N o w o ż y c k i , Prace nad Polskim słownikiem archiwalnym
prowadzone przez NDAP w latach 1974–2008 . . . 103 Dariusz G r o t , Eksploracja zasobów archiwalnych jako ponowne
wykorzystywanie informacji. . . 129 Te o r i a i m e t o d y k a a r c h i w a l n a
Mariusz K o r e j w o , Ewidencja ludności i dowody osobiste.
Akta spraw: formy, postaci, podstawy prawne 1928–1990 . . . 189 Urszula M a r k i e w i c z , Państwowy zasób geodezyjny i kartografi czny
w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie — zagadnienia
archiwotwórcze i problemy opracowania . . . 215 Hanna S t a s z e w s k a , Ewidencja syntetyczna w archiwach państwowych
w świetle przepisów metodycznych Naczelnego Dyrektora
Archiwów Państwowych . . . 231
4 SPIS TREŚCI
Tomasz C z a r n o t a , Problem granic zespołu w archiwach osobistych z perspektywy ich twórców — przypadek archiwaliów
Jerzego Giedroycia . . . 248 Kamila P a w e ł c z y k - D u r a , Transliteracja i tłumaczenia tekstów
rosyjskich sprzed reformy 1918 r. — problemy i potrzeby opracowania akt kancelarii rosyjskiej . . . 271
A r c h i w o z n a w s t w o
Roman S t e l m a c h , Polonika i silesiaka w zasobie dokumentów
poklasztornych w Ziemskim Archiwum w Brnie . . . 281 Anna K r o c h m a l , Historyczny zasób Archiwum Państwowego
w Przemyślu i jego znaczenie dla badań naukowych . . . 311 Aleksy P i a s t a , Kancelaria międzywojennej administracji leśnej
na przykładzie akt nadleśnictwa Piotrków w Meszczach 1919–1939 . . . 347 Barbara Małgorzata D o m a ń s k a , Archiwum profesora
Ludwika Sawickiego. . . 364 Adam D ą b r o w s k i , Przepisy kancelaryjne Ministerstwa Ziem
Odzyskanych z lat 1945−1949 . . . 387 ks. Roman M a j k a , Specyfi czne rodzaje dokumentacji wraz z pomocami
archiwalnymi w wybranych archiwach zgromadzeń zakonnych . . . 406 Z w a r s z t a t u h i s t o r y k a i a r c h i w i s t y
Dorota Ż u r e k , Najstarsza księga miejska Chrzanowa. Studium
źródłoznawcze . . . 421 Agnieszka F l u d a - K r o k o s , Ekslibrisy w zbiorach grafi cznych
Ambrożego Grabowskiego . . . 440 Tomasz M a t u s z a k, Archiwalia proweniencji wojskowej
w procesie edukacji studentów historii wojskowości i archiwistyki . . . . 463 O m ó w i e n i a i r e c e n z j e
Agnieszka Gut, Średniowieczna dyplomatyka wschodnio-pomorska.
Dokumenty i kancelarie Pomorza Wschodniego do 1309 roku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2014, ss. 343 (Janusz Grabowski) . . . 483 Das Elbinger Kriegsbuch (1383–1409): Rechnungen für städtische
Aufgebote, bearb. v. D. Heckmann unter Mitarbeit v. K. Kwiatkowski, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2013 (Veröffentlichungen aus den Archiven Preussischer Kulturbesitz, Bd. 68), ss. 436
(Janusz Tandecki) . . . 489
Z działalności polsko-niemieckiej grupy edycji źródeł historycznych
(Paweł Gut) . . . 494
Uwagi do drugiego wydania Przygotowania do studiów w archiwach kościelnych Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego (Radosław Krajniak) . . 507
Кніга мгістрата места Полацка 1727 г. Księga magistratu miasta Połocka 1727 r., падрыхтавалі А.Н. Латушкін, М.Д. Макараў, Вільна: Інстытут белорусістыкі; Беласток: Беларускае науковае товарыства, 2012, ss. 405, nlb. 6, il. 28 (Janusz Łosowski) . . . 518
Piśmienność pragmatyczna — edytorstwo źródeł historycznych — archiwistyka. Studia ofi arowane Profesorowi Januszowi Tandeckiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, red. R. Czaja i K. Kopiński, Toruń 2015, ss. 706 (Stefan Ciara) . . . 526
Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego. Archeologia — Etnografi a — Historia sztuki, t. 1, red. E. Manikowska, I. Kopania, Warszawa 2014, ss. 249; Archiwa audiowizualne dziedzictwa kulturowego. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, t. 2, red. E. Manikowska, P.J. Jamski, Warszawa 2014, ss. 350 (Alicja Kulecka). . . 533
P r z e g l ą d c z a s p i s m „Archivalische Zeitschrift” 2011, t. 92 (Jerzy Grzelak) . . . 537
„Archives” 2013, t. 38–39, nr 126–127 (Tomasz Hajewski) . . . 549
„Otieczestwiennyje Archiwy” 2013, nr 1–6 (Elżbieta Wierzbicka) . . . 552
„Studie o Rukopisech” 2014, t. 44; 2015, t. 45 (Piotr Kardyś) . . . 570
K r o n i k a Dwa lata kampanii społecznej: „Zostań rodzinnym archiwistą!” (Anna Belka) . . . 579
Colloquia Jerzy Skowronek dedicata 2015 r. (Anna Laszuk). . . 590
Podsumowanie projektu europejskiego APEX w Budapeszcie (Anna Krochmal) . . . 596
Trzecia doroczna konferencja Międzynarodowej Rady Archiwów (Adam Baniecki) . . . 600
Konferencja „Zabezpieczanie i udostępnianie archiwalnych zasobów archiwów kościelnych”, Falenty, 19–21 października 2015 r. (Anna Laszuk) . . . 607
Sprawozdanie z konferencji „V Toruńskie Konfrontacje Archiwalne Archiwistyka uniwersalna, archiwistyka lokalna”, Toruń, 3–4 grudnia 2015 r. (Hanna Staszewska, Radosław Czajkowski) . . . 612
Konferencja „Hołd pruski. Geneza i znaczenie”, Warszawa, 4 grudnia 2015 r. (Janusz Grabowski) . . . 619
6 SPIS TREŚCI
Dzień Archiwów w Niemczech (Der Tag der Archive), 5–6 marca 2016 r.
(Elżbieta Galik). . . 623
Trudne problemy historii a archiwa w debacie krajów Europy Środkowej i Wschodniej (Anna Krochmal) . . . 635
Międzynarodowa konferencja naukowa w 420 rocznicę zawarcia unii brzeskiej (Anna Krochmal). . . 638
Sprawozdanie z konferencji członków Studenckiego Koła Naukowego SAP Zakładu Archiwistyki Instytutu Historii UAM w Poznaniu (Michał Serdyński) . . . 643
Wsparcie archiwistów z Polski dla instytucji polonijnych gromadzących dokumentację historyczną (Anna Belka) . . . 645
W s p o m n i e n i a p o ś m i e r t n e Jerzy Szumski 20 X 1941–26 III 2015 (Marek Kietliński) . . . 649
Irena Filipowicz 16 II 1928–6 V 2015 (Sławomir Filipwicz) . . . 653
Adam Kałuża 24 IV 1931–12 V 2015 (Piotr Greiner) . . . 658
Alicja Jabłońska 19 XII 1960–7 VIII 2015 (Maria Frankel) . . . 661
Filip Maciej Marczewski 7 III 1982–8 VI 2016 (Anna Laszuk) . . . 665
Table of contents . . . 669
Table des matières . . . 673
Coдержание . . . 677
Wykaz autorów tomu 117 . . . 681
OD REDAKCJI
Oddając w ręce Czytelników niniejszy tom, w 90. rocznicę ukazywania się
„Archeionu” jako — według słów jego założyciela prof. Stanisława Ptaszyckie- go — czasopisma poświęconego sprawom archiwalnym, mamy uzasadnione podstawy do satysfakcji łączącej się z ustabilizowaniem jego pozycji wśród cza- sopism naukowych z zakresu archiwistyki i nauk pokrewnych w skali nie tylko ogólnokrajowej. Założenie generalne, że archiwistykę jako dyscyplinę naukową traktujemy w ścisłym powiązaniu z działalnością praktyczną w zakresie całej dziedziny archiwalnej, przynosi z każdym publikowanym tomem zwiększają- cą się liczbę artykułów i opracowań informacyjnych o istotnym, często bardzo aktualnym, znaczeniu. Świadczy to także wymownie o ożywieniu postaw śro- dowiska polskich archiwistów, wspieranych przez przedstawicieli świata nauki, doceniających znaczenie stosowania osiągnięć badań naukowych w codziennej pracy zawodowej.
Osiągnęliśmy dzięki temu taki poziom działalności redakcyjnej, że możliwym staje się sformułowanie zapowiedzi powrotu do praktyki wydawania dwóch to- mów „Archeionu” w ciągu roku. Uczynić to należy bez zbędnej zwłoki, przy- wracając naszemu czasopismu charakter, jaki posiadało przez dziesięciolecia.
Dowodem tego niechaj będzie wzrastająca objętość każdego wydawanego tomu.
Czas więc na półrocznik, a także na ubieganie się o uzyskanie maksymalnego poziomu punktacji czasopism naukowych w rankingach krajowym i europej- skim. Godnie w ten sposób uczcić będziemy mogli piękny jubileusz wydawania
„Archeionu” przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, który przypada w roku 2016.
Zapraszając do lektury tomu 117, pragniemy zwrócić uwagę Szanownych Czytelników na jego znaczną różnorodność tematyczną oraz znaczenie dla poznania aktualnych problemów działalności archiwalnej i sytuacji archiwów w naszym kraju.
Niniejszy tom otwiera koncepcja działania dr. Wojciecha Woźniaka na sta- nowisku Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. W dziale „Problemy archiwistyki” prezentujemy zagadnienia prawne wiążące się z praktyczną dzia- łalnością archiwów zarówno w zakresie przechowywania i opracowywania, jak i udostępniania materiałów archiwalnych. Omawiane są też prace dotyczące ter- minologii archiwalnej oraz retrokonwersji pomocy archiwalnych. „Teoria i me- todyka archiwalna” zawiera artykuły przedstawiające dokumentację geodezyjno-
WARSZAWA 2016 (ISSN 0066-6041)
8 OD REDAKCJI
-kartografi czną oraz związaną z dowodami osobistymi, a także przykład archi- wum osobistego. Uzupełnieniem są kwestie ewidencji syntetycznej w archiwach państwowych oraz praktyczne elementy opracowania akt kancelarii rosyjskiej.
Dział „Archiwoznawstwo” obejmuje różnorodne teksty. Przeglądowy charakter ma praca poświęcona specyfi ce dokumentacji w archiwach zakonnych, trzy arty- kuły omawiają zasób konkretnych archiwów, dwa zaś dotyczą zagadnień kancela- ryjnych twórców, których materiały zostały przejęte do archiwów państwowych.
Szczegółowe przedstawienie wybranych archiwaliów — średniowiecznej księgi miejskiej, ekslibrisów i dokumentacji wojskowej — wraz z możliwościami ich wykorzystania znaleźć można w dziale „Z warsztatu historyka i archiwisty”.
Teksty zamieszczone w działach „Omówienia i recenzje” oraz „Przegląd cza- sopism” zachęcają do lektury publikacji książkowych i czasopism o tematyce archiwalnej. Ważne wydarzenia o charakterze naukowym i popularyzatorskim, które miały miejsce w 2015 i 2016 r., zostały przedstawione w artykułach skła- dających się na „Kronikę”. We „Wspomnieniach pośmiertnych” przypomniane zostały sylwetki archiwistów z kilku generacji, którzy odeszli z naszego grona w ostatnich miesiącach.
WOJCIECH WOŹNIAK
(Warszawa, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych)
KONCEPCJA DZIAŁANIA NA STANOWISKU NACZELNEGO DYREKTORA ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH ORAZ METODY
JEJ REALIZACJI
Miejsce i rola NDAP jako centralnego organu administracji rządowej w sprawach państwowego zasobu archiwalnego
Zgodnie z art. 18 Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie ar- chiwalnym i archiwach (dalej: Ustawy) Naczelny Dyrektor Archiwów Państwo- wych jest centralnym organem administracji rządowej w sprawach państwowe- go zasobu archiwalnego. Zakres działania NDAP scharakteryzowano w art. 21 Ustawy, gdzie zostały wymienione:
1. koordynowanie działalności archiwalnej na terenie Państwa;
2. wydawanie zezwoleń na czasowy wywóz określonych materiałów archi- walnych;
3. nadzór nad gromadzeniem, ewidencjonowaniem, przechowywaniem, opracowywaniem, udostępnianiem i zabezpieczaniem materiałów archi- walnych oraz brakowaniem dokumentacji niearchiwalnej;
4. nadzór nad działalnością naukową i wydawniczą prowadzoną w archi- wach państwowych;
5. prowadzenie współpracy międzynarodowej w zakresie spraw archiwalnych;
6. prowadzenie ewidencji przechowawców akt osobowych i płacowych;
7. popularyzacja wiedzy o materiałach archiwalnych i archiwach oraz pro- wadzenie działalności informacyjnej i wydawniczej;
8. wykonywanie zadań z zakresu informatyzacji podległych mu archiwów państwowych, polegających na projektowaniu, wdrażaniu, eksploatacji, integracji, rozwoju i udostępnianiu im systemów teleinformatycznych ob- sługujących działalność archiwalną, zabezpieczaniu danych osobowych przetwarzanych w tych systemach, koordynowaniu tych działań oraz za- pewnieniu możliwości wymiany danych pomiędzy tymi systemami.
Ponadto w ramach zadań NDAP mieści się kontrola przestrzegania przepisów Ustawy przez podmioty prowadzące działalność archiwalną (wymienione w art.
WARSZAWA 2016 (ISSN 0066-6041)
10 WOJCIECH WOŹNIAK
22 Ustawy), tj. archiwa państwowe, archiwa zakładowe organów państwowych i innych państwowych jednostek organizacyjnych, archiwa zakładowe organów jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostek organizacyj- nych, jednostki organizacyjne, które posiadają powierzony zasób archiwalny, biblioteki i muzea, przechowujące materiały archiwalne, które wchodzą do państwowego zasobu archiwalnego. Dodatkowo art. 43a daje NDAP prawo do zlecania, na zasadach określonych w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dzia- łalności pożytku publicznego i o wolontariacie, zadań publicznych w zakresie ewidencjonowania, przechowywania, opracowania, udostępniania lub zabezpie- czenia materiałów archiwalnych w odniesieniu do ewidencjonowanego niepań- stwowego zasobu archiwalnego.
Kluczowe obszary działań i główne zadania w obszarze działalności archiwalnej
Do zakresu działalności archiwalnej, zgodnie z art. 23 Ustawy, zalicza się:
gromadzenie, przechowywanie, ewidencjonowanie, opracowanie, udostępnia- nie, zabezpieczanie i prowadzenie działalności informacyjnej. Tak sformuło- wane pole aktywności archiwów wyraźnie wskazuje na podstawowy cel i rolę archiwów państwowych, która odnosi się wprost do defi nicji materiałów archi- walnych zawartej w art. 1 Ustawy. Jest to zapewnienie trwania i przekazywania informacji o społeczeństwie, państwie i narodzie oraz nadzór nad takim kształ- towaniem zasobu informacyjnego gromadzonego przez archiwa, aby po dziś ist- niejących instytucjach i działających ludziach pozostały adekwatne ślady infor- macyjne, które w przyszłości pozwolą odtworzyć obraz rzeczywistości. Z tego punktu widzenia działalność archiwów państwowych jest rozciągnięta między czasem minionym a przyszłym; są one przekaźnikiem i kapsułą czasu — to insty- tucje zwrócone w przeszłość jako depozytariusze wiedzy o czasach minionych, a jednocześnie zobowiązane do troski o współcześnie powstające źródła doku- mentacyjne z myślą o przyszłości, w którą powinny bezpiecznie i pewnie prze- kazać obraz minionej i aktualnej rzeczywistości. Rola archiwów jest więc moc- no zakorzeniona we współczesności, a ich obecność w bieżącej rzeczywistości społecznej i administracyjnej musi być pojmowana jako oczywista aktywność.
Bez aktywnej roli archiwów w zakresie kształtowania praktyk kancelaryjnych nie jest możliwe właściwe działanie administracji publicznej w nowoczesnym pojęciu, z wykorzystaniem nowoczesnych narzędzi informatycznych.
Ze względu na zarysowane powyżej rozumienie misji i celów archiwów pań- stwowych działalność Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych powinna skupić się na czterech obszarach:
1. udostępnianiu,
2. gromadzeniu zasobu tradycyjnego i elektronicznego,
3. przechowywaniu i zabezpieczaniu,
4. ewidencjonowaniu, opracowywaniu i działalności informacyjnej.
Obszar 1. Udostępnianie
Archiwa defi niowane jako dysponent informacji muszą oznaczać archiwa postrzegane jako dostarczyciel informacji. Sprawna i efektywna dystrybucja danych o materiałach archiwalnych i ich zawartości powinna stać się podstawo- wym wyznacznikiem spełniania przez archiwa ich roli w społeczeństwie obywa- telskim. Współczesna działalność informacyjna i realizacja zasady publiczności archiwów nie może odbywać się bez szerokiego wykorzystania nowoczesnych technik teleinformatycznych. Na tym polu archiwa gromadzą doświadczenia od początku XXI w., kiedy to pierwsze inwentarze zostały upublicznione w In- ternecie. Kolejnym etapem na drodze rozwoju jest budowa narzędzi nie tylko udostępniających informacje o archiwaliach, ale też dających zdalny dostęp do treści archiwaliów. Dotychczasowa reakcja odbiorców na publikację materia- łów archiwalnych (wzrost liczby publikowanych skanów generuje wzrost liczby użytkowników serwisów archiwalnych) wyraźnie wskazuje, że jest to oczekiwa- ny kierunek działań. W najbliższych latach należy zintensyfi kować działania polegające na cyfryzacji wszelkich pomocy informacyjnych i ich szerokim udostępnianiu w Internecie. Docelowo użytkownik bez wychodzenia z domu będzie mógł zapoznać się z pełną informacją o zasobie archiwum oraz przejrzeć kopie cyfrowe, a jeśli takowych nie będzie — zamówić potrzebne akta do pra- cowni naukowej w wybranym przez siebie terminie.
Szeroka publikacja kopii cyfrowych online daje szansę na nowe ukształtowa- nie relacji archiwum z użytkownikiem. Z biernego dostarczyciela informacji na żądanie archiwum przekształca się w responsywny podmiot aktywnie wspierający użytkownika w poszukiwaniach poprzez dostarczanie dodatkowych narzędzi po- zwalających m.in. na interakcję z innymi użytkownikami. W praktyce oznacza to budowę takich narzędzi internetowych prezentujących dane zawarte w archiwach, które pozwolą użytkownikowi na ocenianie, komentowanie czy korygowanie in- formacji. Na tej drodze profesjonalna wiedza pracowników archiwów zostanie wzbogacona o szerszy kontekst, jakim dysponują użytkownicy archiwów repre- zentujący czasem wąskie, eksperckie specjalności. Dzięki temu wykorzystany zo- stanie cały potencjał zgromadzonej informacji, a jej kumulacja w jednym serwisie archiwalnym będzie stanowiła wartość dodaną publikacji archiwaliów online. Ser- wis szukajwarchiwach.pl stanie się hubem informacyjnym, łączącym infor- macje ze źródeł archiwalnych z wiedzą profesjonalnych archiwistów i tysięcy użytkowników w jeden potężny zasób wiedzy użyteczny nie tylko dla history- ków i badaczy, ale też dla niemal każdej dziedziny działalności, bo niemal każda znajduje swoje odzwierciedlenie w materiałach archiwalnych.
Realizacji i osiągnięciu powyższych celów posłużą poniższe, komplementar- ne zadania:
12 WOJCIECH WOŹNIAK
− dalszy rozwój i modernizacja serwisu szukajwarchiwach.pl (z wyko- rzystaniem środków europejskich) prowadzonego przez Narodowe Archi- wum Cyfrowe i udostępniającego kopie cyfrowe archiwaliów z 32 archi- wów państwowych oraz 5 podmiotów spoza sieci archiwów państwowych w liczbie ponad 21 mln stron dokumentacji (stan na listopad 2016 r.),
− dalszy rozwój i wdrożenie we wszystkich archiwach Zintegrowanego Systemu Informacji Archiwalnej (ZoSIA),
− kontynuacja digitalizacji w archiwach zarówno w ramach projektów europejskich, jak i w ramach działalności statutowej.
Obszar 2. Gromadzenie zasobu tradycyjnego i elektronicznego
Kształtowanie narodowego zasobu archiwalnego to druga kluczowa sfera działalności archiwów państwowych mieszcząca się w wizji archiwum jako ak- tywnego depozytariusza dokumentacji i aktywnego świadka bieżących wyda- rzeń. Szczególnej roli nabiera obecnie aktywność archiwów związana z gro- madzeniem dokumentacji elektronicznej, która staje się coraz powszechniej- szym sposobem pozostawiania śladów informacyjnych zarówno przez podmioty publiczne, jak i — a może zwłaszcza — przez osoby prywatne. Specyfi ka do- kumentacji elektronicznej wymaga, aby już w chwili jej wytwarzania pojawiały się elementy jej opisu (metadane), które umożliwią określenie kontekstu oraz powiązań dokumentu z innymi dokumentami i grupami dokumentów. Ponadto konieczne jest zdefi niowanie procedur postępowania z dokumentacją od mo- mentu jej wytworzenia po przekazywanie do archiwów z zachowaniem konteks- tu i wiarygodności.
Istotnymi sferami zainteresowania Naczelnego Dyrektora Archiwów Pań- stwowych powinny być systemy rejestrów państwowych tworzone i działające w postaci elektronicznych baz danych wraz z powiązaną z nimi dokumentacją czynności wykonywanych w nich przez upoważnione podmioty. Koniecznym działaniem jest tu opracowanie odpowiedniej metodyki kwalifi kacji tego rodzaju dokumentacji oraz wskazanie metod postępowania z nią w zależności od określo- nej wartości archiwalnej, a więc zarówno z brakowaniem, jak i przekazywaniem do archiwów państwowych. Otwartą kwestią pozostaje również archiwizacja wi- tryn internetowych; nad ich charakterem jako potencjalnych materiałów archi- walnych trwa od kilku lat dyskusja oraz podejmowane są różne, nieskoordyno- wane inicjatywy. Należy wytyczyć kierunek dalszych prac i zaprojektować dzia- łania w sferze metodycznej i technicznej, ustalając — podobnie jak w przypadku rejestrów — metodykę oraz procedury, a następnie przygotować odpowiednie narzędzia informatyczne. Działania te będą wymagać szerszej współpracy archi- wów z innymi podmiotami sektora kultury i dziedzictwa narodowego.
Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych musi aktywnie działać w sferze informatyzacji administracji, ponieważ wszelkie zmiany w procesach i proce- durach związanych z realizacją zadań publicznych wiążą się nierozerwalnie ze
zmianami w sposobie ich dokumentowania, co ma bezpośrednie przełożenie na zadania archiwów państwowych w zakresie kształtowania narodowego zasobu archiwalnego. Udział w modelowaniu właściwych praktyk postępowania z dokumentacją elektroniczną jest niezbędny w kontekście obowiązku za- chowania dziedzictwa narodowego w postaci elektronicznej. Wymagane jest tu ustalenie modelu trójstronnej współpracy pomiędzy Naczelnym Dyrektorem Archiwów Państwowych, Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministrem Cyfryzacji.
Nie można przy tym zapomnieć o konieczności kształtowania kompetencji cyfrowych w archiwach państwowych, a także o odpowiednim budowaniu kadr złożonych z wysoko kwalifi kowanych specjalistów IT, bez których gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie dokumentacji w postaci elektronicznej będzie się wiązać z nieakceptowalnym wzrostem ryzyka utraty informacji. Same archi- wa też będą podlegać dalszym procesom informatyzacji poprzez powszechne wdrożenie elektronicznego zarządzania dokumentacją, cyfryzację procesów wewnętrznych oraz procesów pomiędzy archiwami i NDAP, a przede wszystkim poprzez ujednolicenie metod oferowania usług archiwalnych dla obywateli.
Narzędziami służącymi realizacji celów związanych z dokumentacją elektro- niczną będą:
− opracowanie stosownych metodyk i dobrych praktyk postępowania z dokumentacją elektroniczną,
− inicjatywy prawotwórcze Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwo- wych w zakresie postępowania z dokumentacją,
− rozwój i utrzymanie systemu Archiwum Dokumentów Elektronicz- nych (ADE) i jego integracja z systemem ZoSIA w kierunku stworzenia jednego, spójnego systemu informacji archiwalnej,
− czerpanie z doświadczeń archiwów zagranicznych, a także współpraca międzynarodowa w ramach projektów takich jak E-ARK (European Ar- chival Records and Knowledge Preservation).
Równie wiele uwagi należy w najbliższych latach poświęcić dokumentacji audiowizualnej, stanowiącej niezwykle istotny, a dzięki współczesnym techni- kom powszechnie dostępny, sposób dokumentowania rzeczywistości. Uwagi wymagają archiwa publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych, które pozostają w stanie tymczasowości od 1994 r. (od chwili likwidacji państwowej jednostki organizacyjnej Polskie Radio i Telewizja i utworzenia spółek akcyj- nych TVP i PR), co pozostaje ze szkodą dla potencjalnych użytkowników, ge- nerując nieuzasadnione ograniczenia w dostępie do ważnej części dziedzictwa kulturowego.
W najbliższej perspektywie należy ustabilizować sytuację zasobu wytworzo- nego przed 1994 r. (stanowiącego własność archiwów państwowych i pozosta- jącego w dyspozycji spółek Radia i Telewizji na mocy umów użyczenia) oraz zintensyfi kować prace związane z nadzorem sprawowanym nad nadawcami
14 WOJCIECH WOŹNIAK
publicznymi w zakresie przestrzegania Ustawy, głównie w kontekście cyfryzacji procesu produkcji i nadawania programu telewizyjnego i radiowego. Wykorzy- stując obecną właściwość archiwów państwowych (zwłaszcza NAC) w tym za- kresie, należy dążyć do wypracowania rozwiązania systemowego, które pozwoli ukształtować archiwum publicznych nadawców tak, aby każdy mógł w sposób nieograniczony korzystać z dorobku publicznych mediów.
Obszar 3. Przechowywanie i zabezpieczanie
Do wypełnienia omówionych wcześniej zadań archiwów niezbędne jest za- pewnienie realizacji ich funkcji podstawowej, czyli przekazywania informacji w przyszłość. Praktyczną realizacją tej funkcji są zadania związane z przecho- wywaniem materiałów archiwalnych i ich bieżącym zabezpieczaniem. Funkcje te należy postrzegać dziś w dwóch wymiarach: czysto fi zycznego przechowy- wania i zabezpieczania materiałów tradycyjnych (analogowych) oraz przecho- wywania i zabezpieczania materiałów w postaci cyfrowej (skanów i naturalnych dokumentów elektronicznych). Pierwszy wymiar wiąże się z pozyskiwaniem przestrzeni magazynowych, których defi cyt ciągle jest odczuwalny w sieci ar- chiwów państwowych; nie zniwelowały go podjęte i kontynuowane w ostatnich latach inwestycje budowlane. Szczególnie dotkliwy jest problem warunków lo- kalowych archiwów mających siedzibę w Warszawie — z brakiem przestrzeni magazynowej boryka się Archiwum Akt Nowych, zaś NAC nie posiada w ogóle własnego budynku i wolnych magazynów archiwalnych. Drugi wymiar, nabie- rający coraz istotniejszego znaczenia, to budowanie przestrzeni logicznych dla przechowywania materiałów cyfrowych. W archiwach państwowych podjęta została kilka lat temu decyzja o wyposażeniu własnego centrum danych zloka- lizowanego w NAC. Dzięki tej decyzji obecnie archiwa państwowe mogą po- chwalić się największymi udostępnionymi i zabezpieczonymi zbiorami mate- riałów archiwalnych online. Stworzone zostały również ramy organizacyjne dla zapewnienia zaplecza kadrowego i kompetencyjnego procesów postępowania z dokumentacją elektroniczną. Sfera ta wymaga dalszego intensywnego rozwo- ju, aby wszystkie zadania związane z cyfrowym wymiarem archiwistyki mogły być nadal w sposób nieprzerwany realizowane.
Należy kontynuować inwestycje budowlane, prowadzić starania w celu roz- wiązania problemu warszawskich archiwów, a równolegle dbać o rozwój in- frastruktury IT, aby zapewnić jej należyty poziom, zgodny z obowiązującymi standardami.
Obok dominujących dotychczas metod zabezpieczania materiałów archiwal- nych w formie prac konserwatorskich oraz tworzenia kopii mikrofi lmowych od kilku lat rozwijana jest w polskich archiwach digitalizacja, która spełnia dwie funkcje: jest sposobem redystrybucji treści w sposób powszechnie dostępny w Internecie oraz metodą zabezpieczenia materiałów archiwalnych poprzez two- rzenie ich kopii o wysokiej jakości, które — przechowywane w odpowiednich
warunkach technicznych, w lokalizacjach odległych od miejsca przechowywania oryginałów — stają się bazą kopii zapasowych na niemożliwą dotychczas skalę.
Realizowane przez archiwa państwowe intensywne projekty digitalizacyjne wy- magają systematyzacji, uporządkowania i wpasowania w jednolitą strategię, któ- ra pozwoli zbudować cały i efektywny proces, od zaplanowania digitalizacji po publikację w Internecie i bezpieczne zdeponowanie w repozytorium cyfrowym.
Utrzymanie dotychczasowego tempa digitalizacji będzie wyzwaniem wobec zakończenia WPR Kultura+. Szansy na wsparcie prac należy upatrywać w środ- kach pochodzących z funduszy europejskich, z tym zastrzeżeniem, że ich spe- cyfi ka oznacza działania akcyjne, a nie długofalowe tworzenie warunków do procesu, który — ze względu na obszerność zasobu polskich archiwów — nie może być planowany na kilka, lecz na dziesiątki lat.
Realizacja powyższych celów nastąpi przez:
− stworzenie jednolitej dla całej sieci archiwów państwowych strategii digitalizacji, która stanie się narzędziem usystematyzowania procesu,
− kontynuację procesów inwestycyjnych związanych z budową bazy magazynowej, w tym dążenie do stworzenia właściwych warunków lo- kalowych dla archiwów centralnych poprzez przeprowadzenie inwestycji budowlanej w Warszawie,
− systematyczny rozwój przestrzeni logicznej dla przechowywania da- nych cyfrowych poprzez rozwój Centralnego Repozytorium Cyfrowego oraz stworzenie Zapasowego Repozytorium Cyfrowego,
− dalsze doposażanie i modernizowanie istniejących w archiwach pra- cowni digitalizacyjnych, a także tworzenie nowych, które powinny za- stąpić pracownie mikrofi lmowania.
Obszar 4. Ewidencjonowanie, opracowywanie i działalność informacyjna Warunkiem podstawowym masowej digitalizacji, a następnie udostępnienia kopii cyfrowych w Internecie jest istnienie odpowiednich metadanych, tj. opi- sów materiałów archiwalnych zgromadzonych w systemie teleinformatycznym.
Mimo wieloletniej pracy daje się dostrzec w archiwach duży obszar do nadro- bienia w tym zakresie. Doceniając wartość pogłębionych opisów powstających w wyniku opracowania archiwalnego, nie można zapominać o oczekiwaniach użytkowników archiwów, którzy godząc się na niższy poziom szczegółowo- ści opisu zasobu, w zamian chcą otrzymać szybki dostęp do informacji w In- ternecie, nawet kosztem jej szczegółowości. Przewartościowaniu powinny ulec priorytety związane z opracowaniem i przygotowaniem opisów archiwaliów.
Priorytetowo należy potraktować dążenie do opublikowania w Internecie peł- nej (obecnie często dostępnej tylko w pracowniach naukowych archiwów) informacji o zasobach archiwalnych wszystkich archiwów, tak aby każdy mógł zapoznać się z kompletną i aktualną informacją o zasobie z wykorzy- staniem przyjaznego interfejsu webowego. Kolejnym krokiem powinno być
16 WOJCIECH WOŹNIAK
zaopatrywanie tak powstałego szkieletu informacyjnego w hasła kluczowe lub tagi (również z wykorzystaniem potencjału tkwiącego w crowdsourcingu), a do- piero w dalszej kolejności będzie następowało pełne opracowywanie materiałów zgodne z wszelkimi naukowymi wymogami metodyki archiwalnej. Wprowa- dzenie wyłącznie elektronicznych pomocy ewidencyjnych i informacyjnych ułatwi zarządzanie nimi oraz dbanie o ich spójność i kompletność na poziomie pojedynczego archiwum i całej sieci. Bardzo istotną rolę odegrają w tym proce- sie Centralna Komisja Metodyczna oraz zespoły naukowe powoływane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, których prace muszą ulec zde- cydowanej dynamizacji oraz poszerzeniu o współpracę ze środowiskiem nauko- wym.
Ponadto w celu szerokiego udostępnienia dorobku piśmienniczego archiwi- styki polskiej wszelkie publikacje archiwów (zarówno stałe, jak i periodyczne) powinny przyjąć postać elektroniczną (e-booków), dostępną w centralnym repo- zytorium w modelu otwartego dostępu.
Drogą do realizacji powyższych celów, poza wspomnianym wcześniej wdro- żeniem systemu ZoSIA, będzie:
− położenie nacisku w najbliższych 2–3 latach na wprowadzenie do baz danych wszystkich pomocy informacyjnych (inwentarzy, katalogów, indeksów, a także spisów zdawczo-odbiorczych),
− stworzenie mechanizmów pozwalających publikować na bieżąco in- formacje o pojawiających się w archiwach nowych materiałach (przy- gotowanie procesu umożliwiającego maksymalne skrócenie czasu pomię- dzy przejęciem materiału archiwalnego a udostępnieniem online informa- cji o nim),
− ujednolicenie i modernizacja przepisów metodycznych, tak aby wspie- rały sprawne opracowanie materiałów archiwalnych z wykorzystaniem narzędzi informatycznych,
− wprowadzenie wyłącznie elektronicznych pomocy ewidencyjnych i informacyjnych,
− powszechne wdrożenie systemów elektronicznego zarządzania doku- mentacją (EZD) w archiwach.
Podsumowanie
Archiwa podległe Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych to obecnie 33 placówki (3 o charakterze centralnym i 30 o charakterze regional- nym). Ich zadania są bardzo szerokie, a pozycja w regionie jako podmiotów o charakterze kulturotwórczym jest stabilna i mocna. To ogromny potencjał po- zwalający budować wizerunek nowoczesnych i dynamicznych instytucji, spraw- nie zarządzających informacją i wspierających podmioty administracji publicz-
nej w codziennej pracy na poziomie organizacyjnym. Odpowiednie działania z zakresu nadzoru archiwalnego mogą znakomicie wspierać przekształcanie administracji publicznej w e-administrację, ponieważ to archiwa są naturalnym doradcą i ekspertem w zakresie wdrażania systemów elektronicznego zarządza- nia dokumentacją na każdym poziomie administracji publicznej, od gminy po ministerstwo.
Należy jednak podkreślić, że archiwa pozostają najbardziej niedofi nansowa- nymi instytucjami w sektorze kultury, co mocno i niestety negatywnie oddzia- łuje na ich możliwości działania. Szczególnie istotną sprawą, wymagającą pod- jęcia natychmiastowych działań, jest kwestia płac w archiwach, należących do najniższych w sektorze publicznym, co zarówno deprecjonuje pracę archiwisty, jak i wywołuje negatywne efekty w postaci odpływu kadr. Jest to szczególnie groźne zjawisko w dobie przekształcania administracji analogowej w cyfrową, ponieważ z jednej strony pozbawia administrację naturalnego wsparcia ze strony archiwów w procesie przekształcania tradycyjnej kancelarii w cyfrową, z drugiej
— drenuje archiwa z kadr, nie pozwalając zbudować kompetencji niezbędnych do zarządzania cyfrowym dziedzictwem narodowym.
Podsumowując, należy wskazać podstawowe kierunki działań Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w najbliższej perspektywie:
− cyfryzacja udostępniania poprzez publikację w Internecie kopii cyfro- wych materiałów archiwalnych oraz kompletnej informacji o mate- riałach archiwalnych, co umożliwi zdalną obsługę użytkowników,
− stworzenie właściwych warunków do gromadzenia, przechowywania i udostępniania materiałów w postaci cyfrowej, w tym stworzenie właś- ciwych metodyk postępowania z dokumentacją elektroniczną, rejestrami elektronicznymi i stronami WWW oraz innymi typami dokumentacji cy- frowej, a także budowa odpowiednich narzędzi informatycznych i ade- kwatnej infrastruktury IT,
− rozwój archiwów jako podmiotów aktywnie wspierających i stymu- lujących tworzenie e-administracji w Polsce poprzez realizację zadań eksperckich oraz doradczych dla informatyzujących się podmiotów admi- nistracji publicznej wszystkich szczebli,
− modernizacja funkcjonowania archiwów poprzez wprowadzenie sy- stemów EZD oraz schematów usługowych ujednolicających korzystanie z archiwów zarówno obywatelom, jak i klientom ze sfery podmiotów pub- licznych,
− dalszy rozwój infrastruktury lokalowej i technicznej archiwów dla za- pewnienia właściwych warunków przechowywania materiałów archiwal- nych zarówno w postaci tradycyjnej, jak i — zwłaszcza — cyfrowej.
ARCHEION, T. CXVII WARSZAWA 2016 (ISSN 0066-6041)
KARL-PETER ELLERBROCK
(Dortmund, Niemcy, Stiftung Westfälisches Wirtschaftsarchiv)
MIĘDZY WIARYGODNOŚCIĄ, WZAJEMNYM ZAUFANIEM A INTERESEM KORPORACYJNYM. REGIONALNE ARCHIWA GOSPODARCZE JAKO PARTNERZY BADAŃ HISTORYCZNYCH
I GOSPODARKI
Regionalne archiwa gospodarcze są osobliwością niemieckiego systemu ar- chiwalnego1. Ich zadaniem jest przechowywanie historycznych dokumentów izb handlowych zgodnie z wytycznymi prawa archiwalnego obowiązującego w da- nym kraju związkowym. Gromadzą one również materiały archiwalne licznych przedsiębiorstw. Przekonanie właścicieli przedsiębiorstw do tego, by przyznali badaczom nieograniczony dostęp do tych źródeł wymaga zarówno zdobycia ich zaufania, jak i dużej perswazji. Artykuł ten zacznę od spojrzenia w przeszłość — od przybliżenia okoliczności, w jakich powstawały pierwsze regionalne archiwa gospodarcze, na tle rozwoju praktyk archiwalnych w gospodarce niemieckiej.
Następnie omówię, na trzech konkretnych przykładach, codzienną pracę archi- wów regionalnych, co pozwoli pokazać zasady i strategie, jakimi kierują się pra- cownicy tych archiwów.
Początki
Mniej więcej w czasie, gdy w nauce historycznej zaczęto odchodzić od koncep- cji „wielkich mocarstw” (Leopold von Ranke) na rzecz strukturalnego podejścia do historii, reprezentowanego przez Karla Lamprechta w Historii Niemiec (autor koncentruje się w większym stopniu na kwestiach społecznych, gospodarczych i kulturowych), na popularności zyskało hasło ad fontes!, które zaczęto stosować także do dokumentów wytworzonych do celów gospodarczych. Pierwsze archi- wum gospodarcze założyła w roku 1905, w Essen, fi rma Krupp2. Archiwa fi rm Siemens i Bayer w Monachium i Leverkusen powstały dwa lata później (1907).
1 Zob. także: K. Ellerbrock, Wirtschaftsarchive in Deutschland: Zu den Anfängen und zur gegen- wärtigen Rolle der regionalen Wirtschaftsarchive vor den Herausforderungen von Strukturwandel und Globalisierung, „Archiv und Wirtschaft 1” 2005, s. 16–25.
2 R. Stremmel, Historisches Archiv Krupp. Entwicklungen, Aufgaben, Bestände, wyd. 2, Berlin 2009.
20 KARL-PETER ELLERBROCK
W 1905 r. Armin Tille, uczeń Lamprechta, stworzył 110-stronicowy traktat, w którym zalecał utworzenie „regionalnych archiwów gospodarczych”. Jego wi- zja urzeczywistniła się wraz z powstaniem w Kolonii w 1906 r., z inicjatywy izb handlowych z pruskich prowincji Nadrenii i Westfalii, Rheinisch-Westfälisches Wirtschaftsarchiv (RWWA)3. Następnie utworzono archiwum gospodarcze re- gionu Saary w Saarbrücken.
W latach 30. XX w., pod rządami narodowych socjalistów, przedsiębiorstwa były zagrożone perspektywą przymusowego przekazania swoich historycznych materiałów archiwalnych do archiwów państwowych. W grudniu 1934 r. Albert Brackmann, dyrektor generalny pruskich archiwów państwowych (od 1935 r.
także dyrektor Reichsarchiv), przedstawił Ministerstwu Spraw Wewnętrznych
„Sugestie dotyczące reorganizacji niemieckich archiwów”. Zalecał w nich nad- zór państwa nad archiwami niepaństwowymi, w tym gospodarczymi. Ernst Zipfel, jego następca (od 1936), kontynuował te wysiłki, lecz nie udało mu się zrealizować ani jednego z wielu projektów ustawy o ochronie źródeł archiwal- nych, pozwalającej na łatwiejszy dostęp do akt przedsiębiorstw. W międzycza- sie, w obawie, że reżim nazistowski mógłby uzyskać wgląd w procesy planowa- nia i podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie, w tym we wskaźniki fi nansowe i wartości docelowe, kilka przedsiębiorstw, w szczególności związanych z prze- mysłem wydobywczym, założyło własne archiwa. Ważną rolę w tym procesie odegrały Vereinigte Stahlwerke AG. Ernst Poensgen, dyrektor generalny, zaanga- żował się osobiście w tę inicjatywę i zapewnił przedsiębiorstwu autonomię eko- nomiczną w sprawach archiwalnych, zakładając przy wsparciu ze strony RWWA archiwum w Kolonii (Krupp-Archiv). W 1938 r. zatrudnił on Hedwig Behrens na pełnoetatowym stanowisku specjalisty ds. archiwum fi rmy. Zarządzała ona nowo utworzonym „Centrum doradztwa w sprawach archiwum spółki”, stając się pionierką tej dziedziny. W tym samym czasie własne archiwa utworzyły ko- lejne koncerny, takie jak np. Hoesch z Dortmundu. W 1941 r. powstało w Dort- mundzie Westfälisches Wirtschaftsarchiv, jako ostatni bastion oporu lokalnej Izby Przemysłowo-Handlowej wobec działań reżimu nazistowskiego. Dzięki tej inicjatywie udało się zabezpieczyć przed atakami powietrznymi aliantów cenne historyczne dokumenty zgromadzone w zagłębiu przemysłowym Westfalii oraz na terenie hrabstwa Mark. Niemniej jednak druga wojna światowa przyniosła nieodwracalne straty, zaś instytut w Saarbrücken padł ofi arą lukratywności po- wojennego handlu makulaturą.
Powstawanie archiwów przedsiębiorstw oraz regionalnych archiwów gospo- darczych obok archiwów przy instytutach badawczych wyższych uczelni, ta- kich jak Archiwum im. Thünena w Rostocku czy Archiwum im. Schmalenbacha w Kolonii bądź różnych archiwów należących do tradycyjnych izb handlowych
3 A. Tille, Wirtschaftsarchive, Berlin 1905; U. Soenius, Zukunft im Sinn – Vergangenheit in den Akten. 100 Jahre Rheinisch-Westfälisches Wirtschaftsarchiv zu Köln, 1906–2006, Köln 2006.
(np. w Hamburgu, Bremie i Lipsku), dało początek podstawowym typom ar- chiwów, które do dzisiaj kształtują system archiwów gospodarczych. Ponadto w 1969 r. utworzono archiwum górnicze w Bochum — pierwsze archiwum po- święcone konkretnej gałęzi przemysłu.
Regionalne archiwa gospodarcze w Niemczech
Izby przemysłowo-handlowe jako niezależne instytucje publiczne zarządza- jące gospodarką regionalną i stanowiące także dziś główny odpowiedzialny or- gan (oprócz władz publicznych) odegrały ważną rolę w powstaniu pierwszych regionalnych archiwów gospodarczych. Ustawodawstwo federalne odnoszące się do archiwów spowodowało, że w ostatnich latach zaangażowanie izb rze- mieślniczych na tym polu również wzrosło. Obecnie oprócz archiwów korpo- racyjnych można spotkać na terenie Niemiec 11 regionalnych archiwów gospo- darczych, instytucjonalnie niezależnych, lecz ściśle ze sobą współpracujących, a mianowicie:
− Rheinisch-Westfälisches Wirtschaftsarchiv w Kolonii (założone w 1906),
− Westfälisches Wirtschaftsarchiv w Dortmundzie (założone w 1941),
− Baden-Württembergisches Wirtschaftsarchiv w Stuttgarcie (założone w 1980),
− Bayerisches Wirtschaftsarchiv w Monachium (założone w 1986),
− Hessisches Wirtschaftsarchiv w Darmstadt (założone w 1992),
− Sächsiches Wirtschaftsarchiv w Lipsku (założone w 1993),
− Niedersächsisches Wirtschaftsarchiv w Wolfenbüttel (założone w 2005),
− Hanseatisches Wirtschaftsarchiv w Hamburgu (założone w 2008),
− Wirtschaftsarchiv Berlin-Brandenburg (założone w 2009),
− Thüringisches Wirtschaftsarchiv w Erfurcie (założone w 2009),
− Stiftung Wirtschaftsarchiv Nord-West-Niedersachsen w Emden (założone w 2009).
Akty prawne
Na początek przyjrzyjmy się podstawom prawnym: Bundesarchivgesetz (Ustawa o archiwach federalnych) zawiera przepisy regulujące organizację ma- teriałów przechowywanych w niemieckich archiwach i wspomina o „bezpośred- nio podlegających władzom federalnym korporacjach, instytucjach i fundacjach, jak również wszelkich innych urzędach federalnych” (§ 2). Przepisom prawa archiwalnego obowiązującym w krajach związkowych podlegają również izby handlowe. Wszystkie izby handlowe w Niemczech są zatem prawnie zobowią- zane do powierzenia opieki nad swoją dokumentacją specjalistom.
Oto krótki zarys podstawy prawnej obowiązującej regionalne archiwa go- spodarcze. Do zadań tych archiwów należy gromadzenie akt przedsiębiorstw,
22 KARL-PETER ELLERBROCK
organizacji gospodarczych i stowarzyszeń. Istotną cechą szczególną regional- nych archiwów gospodarczych jest wieloaspektowość zgromadzonych w nich materiałów, które umożliwiają szerokie spojrzenie na historię gospodarczą re- gionu, ponieważ zawarte w nich źródła pisane przedstawiają punkty widzenia izb handlowych, stowarzyszeń i przedsiębiorstw, a także poszczególnych osób, takich jak inżynierowie, politycy, syndycy czy przedsiębiorcy. Ten stan rzeczy nie ma podstawy prawnej, co w świetle liberalnych przepisów niemieckiego pra- wa gospodarczego jest prawdopodobnie dobrym rozwiązaniem. Jednakże niesie on ze sobą pewne konsekwencje.
W Niemczech nie istnieje więź prawna między archiwami gospodarczymi a rządem federalnym lub rządami krajów związkowych. Zgodnie z § 903 Bür- gerliches Gesetzbuch (Kodeksu cywilnego) dokumenty tworzone i (lub) prze- chowywane przez przedsiębiorstwo stanowią własność prywatną. Okresy ich przechowywania wynikają z przepisów prawa handlowego i podatkowego, jak również z przepisów socjalnych (dotyczy to w szczególności akt osobowych i dowodów ubezpieczenia społecznego). Od XIX w. tradycyjny okres przecho- wywania dokumentów handlowych, takich jak: faktury, zamówienia i dostawy, księgi rachunkowe, zestawienia i bilanse wynosi, zgodnie z § 44 Handelsge- setzbuch (Kodeksu handlowego), 10 lat. W przypadku niektórych branż (np.
przemysł chemiczny lub hutnictwo żelaza i stali) istnieje kilka przepisów, które zasadniczo zależne są od poszczególnych wzorców produkcji. W związku z tym stowarzyszenia zawodowe opracowały kilka katalogów służących przedsiębior- stwom pomocą w lepszej organizacji zasobów archiwalnych. W wypadku gdy przedsiębiorstwo przekazuje swoje zasoby regionalnemu archiwum gospodar- czemu, bez ustalenia dodatkowych warunków (np. w formie umowy depozy- towej), to zasoby te traktowane są jako „inne publiczne materiały archiwalne”
i podlegają przepisom lokalnym. Nie jest to jednak regułą, ponieważ publiczne wykorzystanie tych materiałów jest zwykle regulowane przez umowy zawarte między regionalnymi archiwami gospodarczymi i pierwotnymi właścicielami materiałów archiwalnych.
Zasoby
Struktura zasobów poszczególnych archiwów odzwierciedla dużą różnorod- ność zgromadzonych materiałów. W Westfälisches Wirtschaftsarchiv np. znajdu- je się ok. 900 j.a. na ok. 10 tys. m.b. półek4. Dokumenty te pozwalają prześle- dzić historię struktur gospodarczych regionu Westfalia-Lippe do 300 lat wstecz
4 DasWestfälische Wirtschaftsarchiv und seine Bestände, red. O. Dascher, München, London, New York, Paris 1990; aktualny katalog zbiorów zob.: <www.archive.nrw.de>. Zob. także: K. Ellerbrock, Gedächtnis der Wirtschaft. Das Westfälische Wirtschaftsarchiv und seine Beiträge zur wirtschafts- und sozialgeschichtlichen Forschung. Einige Beispiele, „Jahrbuch der historischen Forschung in der Bun- desrepublik Deutschland” 2007, s. 43–47.
i poznać gałęzie przemysłu typowe dla tego regionu, jak np. przemysł metalowy w regionach Sauerland i Siegerland, przemysł tekstylny w regionie Münster- land czy produkcję rowerów i uprawę tytoniu w Minden-Ravensberg. Dzieje fabryk, kopalni, domów towarowych, handlu detalicznego i rzemiosła możemy poznać dzięki zachowanym księgom rachunkowym, wzornikom, plakatom, hi- storycznym papierom wartościowym, fi lmom, zdjęciom i aktom. Materiały te potwierdzają również istnienie bliskich kontaktów utrzymywanych przez West- falię z innymi regionami gospodarczymi w Niemczech, Europie oraz na innych kontynentach już od XVII w.
Jak widać, ostatecznym i stałym celem strategicznym regionalnych archiwów gospodarczych jest wypracowanie i dokładniejsze zarysowanie reprezentatyw- nego profi lu zbiorów, obejmującego różne gałęzie przemysłu, co podyktowane jest strukturą zasobów. Jak dotychczas, cel ten udaje się realizować Westfälis- ches Wirtschaftsarchiv. Bieg historii udokumentowany jest bez większych luk.
Zaangażowanie Sparkassen, Volksbanken i Raiffeisenbanken oraz ich stowarzy- szeń w dwa ważne projekty przyniosło w ostatnich latach ważne sukcesy stra- tegiczne. Plan rozwoju archiwów do roku 2020 zakłada stworzenie następnych archiwów stowarzyszeń (Verbandsarchive) oraz selektywne przejęcia zbiorów organizacji związanych z rzemiosłem i handlem. Oprócz działań regionalnych prowadzonych na terenie Westfalii planujemy również projekty na szczeblu fe- deralnym. Należy wymienić wśród nich zorganizowane we wrześniu w Berlinie warsztaty „Dzieje rzemiosła — miejsce rzemiosła w koncepcji historii. Zagad- nienia archiwizacji, źródeł i badań naukowych”. Liczymy na dalsze inicjatywy zwiększające zainteresowanie tą mało dziś popularną dziedziną historii. Stwo- rzyłoby to podstawę dla współczesnych badań historycznych i interdyscyplinar- nych na poziomie odpowiadającym znaczeniu gospodarczemu rzemiosła.
Nawiązywanie kontaktów
Kontakt z innymi instytucjami jest niezbędnym warunkiem sukcesu w na- szej pracy. Ten ważny problem przedstawiłem już w artykule Marketing archi- wów: grupy docelowe i powiązania komunikacji naukowej z kulturą eventową („Deutscher Archivtag” 2006). Zainteresowany czytelnik może sięgnąć do tej publikacji, ja przypomnę tylko najistotniejsze kwestie5. Najważniejszą grupą docelową działań „marketingowych” prowadzonych przez regionalne archiwa gospodarcze są przedsiębiorstwa i ich właściciele. Współpraca z siecią izb han- dlowych, tj. z regionalnymi izbami handlowymi i korporacjami, jest niezbędna dla powodzenia naszej codziennej pracy. Sieć ta obejmuje członków izb handlo-
5 K. Ellerbrock, Archivmarketing: Zielgruppen und Netzwerke zwischen wissenschaftlicher Kom- munikation und Eventkultur, „Archive und Öffentlichkeit, Tagungsdokumentation zum 76. Deutschen Archivtag 2006 in Essen”, red. H. Schmitt, Fulda 2007, s. 175–182.
KARL-PETER ELLERBROCK 24
wych pełniących w nich funkcje honorowo lub odpłatnie, czyli przedsiębiorców.
Należy podkreślić, że same tylko zgromadzenia akcjonariuszy, czyli samorządy przedsiębiorstw, reprezentują ok. 700 spółek zrzeszonych w izbach handlowych Westfalii. Jeśli doliczyć korporacje, liczba ta wzrasta o ponad 300 reprezentan- tów. Skomplikowane przepisy wyborcze gwarantują reprezentację dobrze odda- jącą regionalne struktury gospodarcze.
Poszczególne izby handlowe, prezesi fi rm i dyrektorzy zarządzający są członkami struktur organizacyjnych Westfälisches Wirtschaftsarchiv (WWA), tj.
rady fundacji (Stiftungsvorstand), zarządu (Kuratorium) i rozszerzonego zarzą- du Towarzystwa Historii Gospodarczej Westfalii (Gesellschaft für Westfälische Wirtschaftsgeschichte), naszego stowarzyszenia partnerskiego. Szczególnie bli- ski związek łączy nas z Izbą Handlową w Dortmundzie, która jest założycielem naszej fundacji i w ramach organizacyjnych której funkcjonowaliśmy jako od- rębny dział aż do 1969 r., kiedy to staliśmy się niezależną organizacją. Dowo- dem bliskości jest nie tylko wspólny budynek i fakt, że instytucja ta zajmuje się sprawami personalnymi, administracją podatkową fundacji oraz administracją budynku, lecz także ścisła współpraca pracowników obu instytucji. Główny dy- rektor Izby Handlowej w Dortmundzie jest prezesem zarządu WWA, a dyrektor WWA jest członkiem zarządu tej izby.
Wspomniane wyżej Gesellschaft für Westfälische Wirtschaftsgeschichte ze swoją serią wykładów i dwoma znanymi cyklami monografi i jest ważnym „pa- sem transmisyjnym”, łączącym nas ze środowiskiem naukowym, a także z zain- teresowanymi członkami społeczeństwa, zwłaszcza z przedsiębiorstwami i ich właścicielami.
Nie chcąc zbyt szczegółowo rozwodzić się na temat znaczenia tych kontak- tów w naszej codziennej pracy, ograniczę się do uwagi, że wzajemne zaufanie odgrywa kluczową rolę przy przejmowaniu akt przedsiębiorstw, jak również sto- warzyszeń i osób indywidualnych w celu udostępnienia tych źródeł do badań historycznych przy możliwie najmniejszej liczbie ograniczeń. To prowadzi do pierwszego przykładu.
Korporacyjne historie i interesy. Trzy przykłady z codziennej pracy regionalnego archiwum gospodarczego
Studium recesji gospodarczej. Piwowarstwo w Dortmundzie w ujęciu historycznym
Wskutek zmian strukturalnych i globalizacji w branży piwowarskiej6 w la- tach 90. XX w. pięć niezależnych dotychczas dortmundzkich fi rm i koncernów piwowarskich zostało stopniowo wchłoniętych przez koncern Oetker, w którym
6 Idem, Company Archives and Globalization: the Case of the Brewing Industry, „Imprese e storia 35” 2007.
dominującą spółkąstała się Grupa Radeberger7. W owym czasie WWA ocaliło przed zniszczeniem ponad 2 tys. m.b. źródeł historycznych i zgromadziło je, przy wsparciu fi nansowym fi rm z branży piwowarskiej, w Archiwum Browarów Dortmundzkich (Dortmunder Brauerei-Archiv)8. Źródła te zostały już dobrze zbadane.
Zbiory te po raz pierwszy zaprezentowano społeczności naukowej w 2007 r.
w ramach konferencji „Rynek piwny i konsumpcja piwa w XIX i XX w.”. Do- kumenty udostępniono na potrzeby badań historycznych bez żadnych ograni- czeń. Oprócz udostępnienia dużej liczby źródeł historycznych celem konferencji było nawiązanie dialogu z uczestnikami rynku, co się powiodło. Podjęta przez fi rmę doradztwa gospodarczego KPMG analiza obecnego stanu rynku piwa zo- stała poddana żywej dyskusji, a Ulrich Kallmeyer, ówczesny prezes Grupy Ra- deberger, podkreślił znaczenie badań historycznych dla praktyki gospodarczej w przemówieniu inauguracyjnym: „Kto chce odnieść sukces na niemieckim ryn- ku piwnym, musi rozumieć swoją kulturę i swoją historię”.
Do tej pory powstało już kilka prac na ten temat. Niektóre z nich nawet opub- likowano. Wydany niedawno tom historii piwowarstwa w Westfalii nie tylko uzupełnia luki w tej wiedzy, dzięki zasobom Archiwum Browarów Dortmundz- kich — instytucji unikalnej w Niemczech, lecz także otwiera nowe perspektywy dla badań historycznych9. Omawiając przykład nieefektywnej strategii marketin- gowej (np. nieskuteczną próbę popularyzacji piwa typu pils), praca ta analizuje przyczyny recesji piwowarstwa, wiodącej niegdyś gałęzi przemysłu w Dortmun- dzie, która straciła swoją odrębność w 2004 r. Wspomniane projekty badawcze prowadzone są w pełnym porozumieniu z branżą piwowarską w Dortmundzie, która udziela również badaczom konstruktywnego wsparcia.
Obecnie branża ta wspiera przygotowanie pracy doktorskiej, której autor analizuje znaczenie rosnącej konsumpcji piwa butelkowanego i jej konsekwen- cje dla polityki marketingowej browarów w Dortmundzie w latach 1950–1980, w tym również przyczyny błędnych decyzji podjętych przez przedsiębiorców.
Średniej wielkości fi rma rodzinna Kaldewei z Ahlen a problem pracy przymusowej
Firma rodzinna Kaldewei z Westfalii, od czterech pokoleń należąca do jednej rodziny, to europejski lider w produkcji wanien stalowych. Powierzyła ona WWA zadanie stworzenia archiwum dokumentów historycznych i spisania historii
7 Idem, Das „Dortmunder U”. Vom industriellen Zweckbau zu einem Wahrzeichen der westfälis- chen Industriekultur, Münster 2009.
8 N. Bodden, K. Pradler, Das Dortmunder Brauerei-Archiv im Westfälischen Wirtschaftsarchiv [w:]
Zur Geschichte der westfälischen Brauwirtschaft im 19. und 20. Jahrhundert (Kleine Schriften der Ge- sellschaft für Westfälische Wirtschaftsgeschichte, Bd. 34), red. K. Ellerbrock, Dortmund 2012, s. 9–25.
9 Zur Geschichte der westfälischen Brauwirtschaft im 19. und 20. Jahrhundert, red. K. Ellerbrock, Dortmund 2012.
KARL-PETER ELLERBROCK 26
przedsiębiorstwa na podstawie badań naukowych. Początkowo rozdział historii związany z okresem rządów NSDAP i pracą przymusową miał zostać pominię- ty, m.in. ze względu na pojawiające się w lokalnej prasie spekulacje dotyczące korzystania przez Kaldewei z pracy robotników przymusowych. Strategią fi rmy było wówczas uparte milczenie w obliczu oskarżeń. WWA rozpoczęło realizację tego zadania od stworzenia podstawy do dyskusji na ten temat przez wyszukanie w źródłach historycznych faktów dotyczących zatrudniania robotników przymu- sowych. Kaldewei rzeczywiście była częścią systemu narodowosocjalistyczne- go. Umieszczenie tego faktu w szerszym kontekście i wyjaśnienia dostarczone przez najnowsze badania na temat wpływu reżimu narodowosocjalistycznego na gospodarkę pozwoliły WWA przekonać właściciela fi rmy, że krytyczna oce- na przeszłości nie doprowadzi do publicznego napiętnowania, lecz przeciwnie, stworzy wielowymiarowy wizerunek fi rmy, a przede wszystkim położy kres spekulacjom. Analiza źródeł dowiodła, że fi rma ta starała się poprawić warunki pracy i życia robotników przymusowych i traktować ich w sposób humanitarny (równe porcje jedzenia, premie z okazji Bożego Narodzenia) pomimo koniecz- ności stosowania się do obowiązujących wówczas wymogów prawa i rozporzą- dzeń. Stwierdzono również, że ojciec obecnego jej właściciela był członkiem NSDAP, czemu wcześniej stanowczo zaprzeczano. Również i w tym wypadku dokładna analiza dokumentów historycznych pokazała, że sama przynależność do partii nie jest równoznaczna z poparciem ideologii narodowosocjalistycznej.
Okazało się bowiem, że planowano wydalenie Kaldewei ze struktur narodowo- socjalistycznych ze względu na wielokrotną odmowę realizacji wytycznych.
Brak wiedzy i związane z tym obawy to główne przyczyny, dla których fi rmy odcinają się od własnej przeszłości związanej z partią narodowosocjalistyczną10. Przykład fi rmy tekstylnej Konen z Monachium pokazuje pozytywne skutki inne- go podejścia do tego problemu. Jakieś dwa lata temu, w trakcie obchodów rocz- nicy założenia tej fi rmy, „zapomniano” zwyczajnie o okresie aryzacji uprzednio żydowskiego przedsiębiorstwa, co zapoczątkowało wymierzoną w nią kampanię negatywną. Z pomocą naszych współpracowników i Bawarskich Archiwów Go- spodarczych ten rozdział historii Konen został poddany ponownej ocenie, której obiektywny wynik opublikowano. W rezultacie udało się powstrzymać nega- tywną kampanię, a co więcej, fi rma zebrała pochwały za swoją szczerość nawet w prasie ogólnokrajowej.
Kryzys egzystencjalny i konfl ikt pokoleniowy. Średniej wielkości fi rma rodzinna Crespel & Deiters z Ibbenbüren
WWA stworzyło również archiwum dla średniej wielkości przedsiębiorstwa Crespel & Deiters z Ibbenbüren (rejencja Münster), a następnie opracowało jego
10 K. Ellerbrock, Quellen zur Geschichte des Nationalsozialismus im Westfälischen Wirtschaftsar- chiv, „Archiv und Wirtschaft 2” 1999, s. 70–80.
historię, która została opublikowana11. Ten projekt również poprzedziła obiek- tywna i krytyczna naukowa ocena przeszłości. Firma rozwinęła się z powstałego w 1858 r. niewielkiego zakładu produkującego skrobię pszenną dla przemysłu tekstylnego i obuwniczego w ważnego dostawcę, niemieckiego lidera wśród do- stawców surowców dla przemysłu spożywczego (wśród jej klientów znajdują się Maggi, Bahlsen, Dr. Oetker i niemiecka piekarnia hurtowa). Przetrwała kilka trudnych ekonomicznie okresów. Pod koniec lat 80. XX w. przeszła poważny kryzys, gdy okazało się, że ówczesny model biznesowy przestał być skuteczny po gruntownych zmianach na światowym rynku skrobi pszennej. Przezwycięże- nie tego kryzysu (straty z tych lat zostały rozliczone co do grosza) zbiegło się w czasie ze zmianą pokolenia (co jest bardzo delikatną kwestią). W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na istotę ekonomiczną transformacji oraz przewar- tościowanie strategiczne, co oczywiście można odczytać jako krytykę dawnej strategii biznesowej. Podobnie jak wiele innych wywodzących się z Niemiec światowych liderów wśród średniej wielkości przedsiębiorstw, Crespel & Dei- ters realizuje strategię globalnej dominacji w swojej dziedzinie, zajmując czoło- we miejsce w sprzedaży specjalistycznego kleju stosowanego przez producen- tów tektury falistej. W konsekwencji boomu logistycznego fi rma ta obserwuje dwucyfrowe wzrosty wyników sprzedaży swojego produktu.
Podejście do własnej historii prezentowane przez Crespel & Deiters, po- cząwszy od stworzenia archiwum przedsiębiorstwa do krytycznego pogodzenia się z własną przeszłością, może być przykładem dla innych. Pozytywnie wpły- nęło bowiem na wizerunek przedsiębiorstwa, a jego kultura biznesowa nabrała autentyczności. Cytując za przedmową: „Mimo pewnych luk i przykrych strat, na przykład większości starszych ksiąg i zestawień bilansowych uszkodzonych przez wodę, udało się ocalić liczne cenne dokumenty dotyczące historii przed- siębiorstwa. Niemieckie stowarzyszenie branżowe przemysłu skrobiowego w Berlinie, z którym utrzymujemy bliskie kontakty, powierzyło WWA zadanie zbadania swoich źródeł historycznych. Oba zasoby archiwalne są obecnie do- stępne do celów badawczych. Bez pomocy fundacji ocena historii Crespel &
Deiters nie byłaby możliwa.
Ważny jest dla nas stały kontakt z naszą tradycją. Nie ograniczamy się przy tym do nostalgicznych wspominek dotyczących wyłącznie jasnych stron, lecz dokonujemy profesjonalnej i krytycznej oceny historii fi rmy. Ta praca jest do- wodem na to, że nasza przeszłość nie była jedynie pasmem sukcesów. Doświad- czyliśmy niepowodzeń, z którymi musieliśmy sobie poradzić, musieliśmy opa- nować kilka kryzysów. Mimo to, a raczej dzięki temu, jesteśmy dumni z naszej historii. Każdy kryzys kryje w sobie możliwości, lecz sukces wymaga odważ- nego podejścia do zmian, innowacji, a przede wszystkim do inwestycji. Nie-
11 Idem, Auf Stärke gebaut. Geschichte der Firma Crespel & Deiters 1858–2008, Aschendorff, Münster 2008.
KARL-PETER ELLERBROCK 28
rzadko konieczne jest też przełamanie własnych barier psychicznych. Zadanie to powierzone zostało kolejnym pokoleniom przez założycieli fi rmy 150 lat temu.
Tak rozumiane podtrzymywanie tradycji jest integralną częścią naszej kultury biznesowej. Tradycja i zaufanie ściśle się ze sobą łączą, żadnej z tych wartości nie można tanio importować z Chin w warunkach globalnej konkurencji.
Dlatego cieszymy się, mając do dyspozycji dobrze uporządkowane archi- wum przedsiębiorstwa. Bez naszego archiwum duża część historii Crespel &
Deiters już dawno popadłaby w zapomnienie. My jednak nadal pielęgnujemy pamięć naszej historii, nie tylko przy okazji rocznic. Z pomocą WWA zamierza- my systematycznie kontynuować te działania również w przyszłości, mierząc się z wyzwaniami ery elektronicznej”.
Podsumowanie
Omówione powyżej przykłady pokazują, że będąc regionalnym archiwum gospodarczym w Niemczech, przestrzegamy zasady niezależności w pracy na- ukowej. Nie zamykamy się jednak w „wieży z kości słoniowej”, gdyż miałoby to fatalne skutki dla naszej pracy. Bliskie związki z Izbą Przemysłowo-Handlową oraz działania służące nawiązywaniu kontaktów z innymi instytucjami umożli- wiają nam aktywne uczestnictwo w życiu gospodarczym. Postrzegamy siebie jako partnera przedsiębiorstw, kultywującego kulturę dialogu i dyskusji. Infor- mujemy przedsiębiorstwa o istotnych, a przede wszystkim kontrowersyjnych wydarzeniach z ich historii w stopniu, w jakim pozwalają na to badane przez nas źródła. Następnie omawiamy strategie udostępnienia zbiorów archiwalnych do celów naukowych w możliwie nieograniczonym stopniu. Taka forma współpra- cy jest podstawą do przejęcia zasobów archiwalnych w celu stworzenia szcze- gółowego i reprezentatywnego profi lu historycznego gospodarki regionu. Jeśli przedsiębiorstwo jest przeciwne wykorzystaniu jego zasobów do celów nauko- wych, to należące do niego materiały nie są włączane do naszego archiwum.
W takich przypadkach możliwe jest oczywiście, że zbadamy materiały należące do danego przedsiębiorstwa, muszą one jednak pozostać na swoim miejscu. Na- leży pamiętać, że przyszli decydenci mogą rozstrzygać te kwestie inaczej.
Prowadzimy oczywiście aktywny marketing archiwalny w nakreślonym po- wyżej rozumieniu i jesteśmy otwarci na nowe metody popularyzowania histo- rii. Wspólnie z Izbą Przemysłowo-Handlową zamierzamy uruchomić stronę na facebook’u. Planujemy co dwa tygodnie publikować historie i interesujące do- kumenty dotyczące historii gospodarczej w Westfalii. Misję edukacyjną archi- wów wobec społeczeństwa należy realizować w odpowiedni sposób. Edukacja kulturalna i nawiązywanie kontaktu z młodzieżą są dla nas ważne, dlatego we współpracy z zarządem okręgu administracyjnego (Bezirksregierung) odpowie- dzialnym za system szkolnictwa oferujemy programy dalszego kształcenia dla nauczycieli („Archiwa i szkoły”), mające na celu wprowadzenie do szkół wie-
