KSIĘGOZBIÓR GENERALOSTWA DZIAŁYÓSKICH
W n a u c e h i s t o r i i n o t u j e s i ę c o r a z w y r a ź n i e j s z y n u r t bad ań nad s ta n e m s a m o ś w ia d o m o ś c i l u d z i r ó ż n y c h e p o k . D y s k u to w a n e s ą : p r z y d a t n o ś ć d la t y c h b a d a ń n i e k t ó r y c h g ru p ź r ó d e ł / l i s t y , w y p o w ie d z i, pa m i ę t n i k i , z a p i s y p r a w n i c z e / , d y s k u to w a n e są t e ż m e to d y i t e c h n i k i w y k o r z y s t a n ia t a k i c h ź r ó d e ł . D y s k u s j i nad tym te m a te m p o ś w ię c o n y b y ł
d r u g i z e s z y t K w a r t a l n i k a H is t o r y c z n e g o 1 9 7 8 .
W t y c h p o s z u k iw a n ia c h na pewno n ie p o w in n o z a b r a k n ą ć i b a d a ń nad k s i ę g o z b i o r a m i . B i b l i o t e k i są p r z e c ie ż m a t e r ia ln y m ś w ia d e c tw e m , n i e j a k o " s k a m i e l i n ą " s a m o ś w ia d o m o ś c i swego t w ó r c y c z y w ł a ś c i c i e l a , w y
k a z u ją k i e r u n k i je g o z a in t e r e s o w a ń , je g o p r z y g o t o w a n ie do p e ł n i e - n ia s w e j s p o łe c z n e j r o l i . A z d r u g i e j s t r o n y k s i ę g o z b i ó r w s k a z u je na p o z io m z a s p o k a j e n i a p o p y tu na pewną g a łą ź i n f o r m a c j i c z y w o g ó l e z a in t e r e s o w a ń s p o łe c z e ń s t w a .
W d o ty c h c z a s o w y c h b a d a n ia c h z a jm o w a n o s i ę r a c z e j k s i ę g o z b i o r a m i w i e l k i m i . Wywodzą s i ę s t ą d s t u d i a nad b i b l i o t e k a m i n a ro d o w y m i c z y b i b l i o t e k a m i w i e l k i c h ro d ó w . W m n ie js z y m n a t o m ia s t s t o p n i u i n t e r e s o w a ł b a d a c z y k s i ę g o z b i ó r dom ow y, " i n t y m n i e j s z y " , o s o b i s t y . Na t a k i s t a n r z e c z y w p ły n ą ć m ó g ł i s t a n ź r ó d e ł - w ię k s z e k s i ę g o z b i o r y m i a ł y b o g a t s z ą z a z w y c z a j d o k u m e n t a c ję , n a t o m ia s t z b i o r y domowe r o z
p r a s z a ł y s i ę n a j c z ę ś c i e j w ra z ze ś m ie r c ią w ł a ś c i c i e l a ,
W o k r e ś l e n i u p r z y d a t n o ś c i obu r o d z a jó w k s ię g o z b io r ó w do b a d a ń nad s ta n e m s a m o ś w ia d o m o ś c i d e c y d u ją c e z n a c z e n ie ma f a k t , i ż k s i ę - g o z b ió r w i e l k i r e p r e z e n t u je p o z io m s a m o ś w ia d o m o ś c i w s k a l i m a k ro , k s i ę g o z b i ó r domowy z a ś - d la b a d a ń w s k a l i m ik r o . P r z y tym m i e r n i k ie m s k a l i m ó g łb y b y ć z a s ię g w p ły w u d a n e g o k s i ę g o z b i o r u na s p o łe c z n o ś ć . W ych o d zą c z t a k i e g o z a ło ż e n i a - b a d a n ia nad b i b l i o t e k a m i w ie l k i m i m o g ły b y s ł u ż y ć o k r e ś l a n i u s t o p n i a s a m o ś w ia d o m o ś c i p a ń stw a ^n a d k s i ę g o z b i o r a m i dom ow ym i z a ś - s p o łe c z e ń s t w a . O c z y w iś c ie w s z y s t k o to w z n a c z n y m u p r o s z c z e n iu ,
Dak m ó w iliś m y , b i b l i o t e k i w i e l k i e d y s p o n u ją z a z w y c z a j b o g a tą d o k u m e n t a c ją . N ie można t e g o , n i e s t e t y , p o w ie d z ie ć o k s i ę g o z b i o r a c h
l4 o
dom ow ych. Tu ź r ó d ł a są r o z p r o s z o n e i w ia d o m o ś c i s z u k a m y wc w z m ia n ce w k o r e s p o n d e n c j i , w p a m ię t n i k u , w n o t a t c e p r a s o w e j. O s t a t n i o z a in t e r e s o w a n o s i ę - s z c z e g ó ln i e d la X IX w ie k u - ź r ó d ła m i w y s t ę p u ją c y m i masowo - k s ię g a m i p a r a f i a l n y m i , a k t a m i n o t a r i a l n y m i , p r z e z swą m asow ość w ł a ś n ie b a r d z o t r u d n y m i do w y k o r z y s t a n i a . S p e c j a l n i e o b i e c u ją c e w y d a ją s i ę b y ć z a p i s y n o t a r i a l n e . S z c z e g ó ło w o o m ó w io no i c h
1 _
w a lo r y o r a z z a s t r z e ż e n i a w obec n ic h w osobnym a r t y k u l e . Tu p r z y p o m n i e ć t y l k o w a r t o a r g u m e n t y ś w i a d c z ą c e z a i c h w i a r y g o d n o ś c i ą . Z b y t w i e l u o s ó b m i a n o w i o i e d o t y c z y ł t a k i d o k u m e n t , z b y t w i e l e i t o n a j ż y w o t n i e j s z y c h i o h i n t e r e s ó w d o t y k a ł , z b y t w i e l u m i a ł ś w ia d k ó w z u r z ę d u , a b y c h o ć b y w j e d n e j l i t e r z e n i e b y ł w e r y f i k o w a n y p r z e z z a i n t e r e s o w a n y c h
Z d r u g i e j je d n a k s t r o n y , a k t a t e n ie o d d a ją w s z y s t k i c h p r z e t a r gów p o d e jm o w a n y c h w o k ó ł- s p r a w y , p r z e t a r g ó w tw o r z ą c y c h k l i m a t s p r a w y , n ie o d d a ją p o c z ą tk o w e g o s ta n u r z e c z y . K s i ę g o z b i ó r m ó g ł b y ć n p . ugodow o p o d z ie lo n y p r z e d p r z y s t ą p ie n ie m do u k ła d ó w , m ó g ł b y ć p r z e z k o g o ś c e lo w o u k r y t y . A k t k o ń c o w y p e t r y f i k u j e t y l k o u rz ę d o w y c h a r a k t e r umowy. Poza tym b i b l i o t e k a , k t ó r ą p o z n a je m y z d o k u m e n tu n o t a r i a l n e g o c z y s ą d o w e g o , j e s t u c h w y c o n a w je d n y m t y l k o m o m e n c ie , j e s t ś w ia d e c tw e m c h w i l i . N ig d y n ie w ię m y , i l e t y c h k s ią ż e k b y ło p r z e d - te rn , j a k s i ę t a k i k s i ę g o z b i ó r k s z t a ł t o w a ł , t w o r z y ł , r o z p a d a ł , w j a k i c h w a ru n k a c h i d la c z e g o p o w s ta w a ł.
P o d o b n y c h a r a k t e r d la o k re s ó w w c z e ś n ie js z y c h m a ją z a p i s y p r a w n ic z e X V I I I - w i e c z n e , d o k u m e n ty ró ż n e g o r o d z a ju i s t o p n i a sądów z i e m s k i c h , g r o d z k i c h , p o lu b o w n y c h , s ą s ie d z k i c h . I w n ic h t a k ż e p o j a w i a s i ę c z ę s t o b i b l i o t e k a , k s i ę g o z b i ó r j a k o p r z e d m io t s p o r u , o - p is u i w r e s z c ie u g o d y w d o k u m e n c ie ko ńcow ym . O pow iem y o je d n y m z t a k i c h k s ię g o z b io r ó w z a r e je s t r o w a n y m w d o k u m e n ta c h s ą d u s z l a c h e c k ie g o s ą s ie d z k ie g o z ie m s k ie g o . P o s łu ż y m y s i ę dwoma d o k u m e n ta m i u g o d y . P o c h o d z ę one z p r z e ło m u X V I I I / X I X w,
W z b io r a c h A le k s a n d r a C z o ło w s k ie g o , p rz e c h o w y w a n y c h w B i b l i o t e - ce N a ro d o w e j } z a c h o w a ł s i ę m ia n o w ic ie " R e g e s t r r z e c z y r ó ż n y c h 2 po n ie g d y J V I g n a c y m h r a b i D z i a ł y ń s k i m j e n e r a l e b y w s z y c h w o j s k p o l
s k i c h i r ó ż n y c h o r d e r ó w p o l s k i c h k a w a l e r z e , p o z o s t a ł y c h , j a k o t o s u k i e n , f u t e r , s r e b e r , k l e j n o t ó w , i i n n y o h r u o h o m o ś c i , w t e n r e g e s t r s p r a w i e d l i w i e , n i c n i e o p u s z c z a j ą c , w o i ą g n i o n y c h , n a g r o n c i e d ó b r w s i S z u m s k a p r z e z u p r o s z o n y c h d o t e g o d z i e ł a p r z y j a c i ó ł , r o k u 1 7 9 7
d n i a 2 6 m i e s i ą c a n o w e m b r a / 1 / s p i s a n y " .
Tu o b r a z s ą d u . j e s t j a s n y - wdowa' z b i e r a g ro n o p r z y j a c i ó ł , a by s p is a ć p o z o s t a ł o ś c i po z m a rły m n ie d a w n o m ę ż u .
O p is a n e r u c h o m o ś c i po g e n e r a le z n a jd o w a ły s i ę w k u f r z e , k t ó r y
z a w i e r a ł " s u k n i e ” - m u n d u ry i f r a k i m u n d u ro w e , in n y m , w k tó r y m b y ł y o k r y c i ć i , w s k r z y n i z a w i e r a j ą c e j s r e b r n ą z a s ta w ę s to ło w ą , , s z k a - t u l ę m a h o n io w e j z a w i e r a j ą c e j p a p ie r y o s o b is t o i l i s t y o r a z o r d e r y i z e g a r k i , w k a n t o r k u n a p e łn io n y m p a p ie r a m i g o s p o d a r c z y m i, l i s t a m i , p a p ie r a m i u rz ę d o w y m i i r ó ż n y m i d r o b ia z g a m i, Poza tym s p is a n o p o d ś c i e l , b i e l i z n ę "w p o h r e b c u " - n a c z y n ia s t o ło w e k r y s z t a ł o w e i m e ta
lo w e , d a l e j s z ł a " o r ę ż ż o ł n i e r s k a " , w r e s z c ie k s i ę g i , d z i e l ą c j e na r u b r y k i : " A u t o r o w i e , m a t e r i a , to m y " . Poza tym in n a s k r z y n i a z a w ie r a ł a f u t r a i s k ó r y o r a z r z e c z y s łu ż ą c e o n g i g e n e r a ło w i na S y b e r i i - w tym p e łn e u b i o r y t u n g u s k ie ze s k ó r r e n if e r o w y c h a “ k r u b ie c ł u b ia n y " r z e c z y o s o b is t e ta m że używ a ne - t o a l e t k i , g a r n u s z e k , j a s z c z y k do m y d ła , im b r y c z e k , n o ż y c z k i , k r z e s iw o . R e g e s t r o p i s a ł t a k ż e
" r z e c z y s t a je n n e i pow ozy r ó ż n e " , n a c z y n ia k u c h e n n e i w r e s z c ie k o n ie i w in o w " lo c h u S z u m s k im ",
R e g e s t r t e n p o d p is a ła ż o n a - S z c z ę s n a z W o ro n ic z ó w D z ia ły ń s k a . Z a s t r z e g ł a s i ę ona r ó w n o c z e ś n ie , i ż w a r u je s o b ie w ła s n o ś ć do n i e j n a le ż ą c y c h r z e c z y w p is a n y c h w te n d o k u m e n t p o d c z a s j e j n ie o b e c n o ś c i n ie p r a w n ie a o m y łk o w o . Poza n ią p o d p i s a l i s i ę S t a n is ł a w K i r - k o r s ę d z ia z i e m s k i p o w ia to w y i 3 ó z e f K o n d r a c k i, p o d s ę d e k .
P ię ć l a t p ó ź n ie j s p o r z ą d z o n o i w yda no in n y d o k u m e n t - " R e g e s t r p o z o s t a ł o ś c i po n ie g d y 3W Ig n a c y m D z ia ły ń s k im p r z e z 3W S z c z ę s n ą z W o ro n ic z ó w h r a b in ę D z ia ły ń s k ą s p is a n y i do masy m a ją t k u n ie g d y 317 D z i a ł y ń s k i e g o k o m p o rto w a n y , p r z e z Sąd z ja z d o w y o ta k s o w a n y c h na g ro - n c ie d ó b r Szum ska d n ia 7 f e b r 1 8 0 2 r . "
C a ł o ś ć r u c h o m o ś c i o s z a c o w a n o n a z ł p 1 2 ^ 7 8 g r 2 5 . B i b l i o t e c z k a w ł a s n a g e n e r a ł a o p i s a n a ta m z o s t a ł a j a k o " 1 0 k s i ą ż e k r ó ż n y c h a p o w i ę k s z e j c z ę ś c i w o j s k o w y c h i a r t y l e r y j s k i c h i i n n y c h s z t u k s t o s i e - dem o p r ó c z w ł a s n y c h JV D z i a ł y ń s k i e j w r e g e s t r z e e k s p o n o w a n y c h " i o c e n i o n y c h n a z ł p 2 0 0 . P o z a ty m " g l o b u s g e o g r a f i c z n y z k o ł a m i i k u l ą " o c e n i o n o n a z ł p 1 5 ,
B i b l i o t e k a , k s i ę g o z b i ó r z a jm u je w " R e g e s t r z e " z 1 7 9 7 ro k u d u ż o m ie j s c a , o p is y w a n o bow iem k a ż d ą k s ią ż k ę z o s o b n a . Wdowa, j a k w iem y, z g ł o s i ł a p r o t e s t p r z e c iw k o o p is y w a n iu r u c h o m o ś c i p o d c z a s j e j n ie o b e c n o ś c i, a w ' r e z u l t a c i e p r z y c z ę ś c i o p is ó w z n a jd u je m y uwagę " m o j e " . Na p o d s ta w ie t e g o k a z a ła n a s t ę p n ie t e r z e c z y /w tym w yp a d ku k s i ą ż k i / od d z i a ł u s p a d k o w e g o w y łą c z y ć .
’W te n s p o s ó b można o d t w o r z y ć s t a n k s i ę g o z b i o r u dwu o s ó b - g e n e r a ł a i p o l i t y k a o r a z je g o ż o n y - k o b i e t y ze s f e r b o g a t e j s z l a c h t y .
C zy b y ł t o c a ł y k s i ę g o z b i ó r D z i a ł y ń s k i e j - o d p o w ie d z ie ć na t o t r u d n o . B y ła ona pod k o n ie c ż y c i a g e n e r a ła w n ie u s t a n n e j z n im w o j
142
n i e , z a b i e r a ł a mu d z i e c i . T ru d n o p r z y p u s z c z a ć , że m o g li w tym s t a n ie k o r z y s t a ć z te g o sam ego k s i ę g o z b i o r u . A le i i l o ś ć p o z y c j i / 3 4 w ie lo t o m o w y c h / , a p rz e d e w s z y s t k im d a t y w yd a ń k s ią ż e k ś w ia d c z ę , i ż m o g ła t o b y ć p o d s ta w o w a c z ę ś ć b i b l i o t e k i g e n e r a ło w e j, a p r z y n a j m n i e j c z ę ś ć z b ie r a n a i ku po w a na razem aż do c z a s ó w w i e l k i c h n ie p o r o - z u m ie ń i p ro c e s ó w . W s z y s t k ie k s i ą ż k i , do k t ó r y c h j a k o do s w o je j w ła s n o ś c i p r z y z n a je s i ę D z i a ł y ń s k a , p o c h o d z ę z l a t 1 7 5 2 - 1 7 9 4 , a w ię c s p r z e d o k r e s u w i e l k i c h n ie p o r o z u m ie ń . G e n e r a ł je s z c z e na w y g n a n iu w R o s j i d o k u p o w a ł k s i ą ż k i do sw ego / n i e k w e s tio n o w a n e g o p r z e z ż o n ę / k s i ę g o z b i o r u ; j e j z a ś k s i ą ż k i , p r z e z n ią z a k u p y w a n e , k o ń c z ą s i ę na r o k u 1 7 9 4 . Być m oże po r o z s t a n i u z mężem d o k u p y w a ła j e s z c z e k s i ą ż k i , a le j u ż n ie do o m a w ia n e j b i b l i o t e k i . 2 d r u g i e j s t r o n y j e d n a k , j e ś l i k s ią ż k a w yda na w 1 7 9 4 r o k u z n a j d u j e s i ę w 1 7 9 7 r o k u na W o ły n iu - może t o ś w ia d c z y ć , i ż m o g ła b y ć d o p ie r o w 1 7 9 7 r o k u p r z e z ge
n e r a ło w ą do k s i ę g o z b i o r u j e j z a k u p io n a . A t o by z n a c z y ł o , i ż b i b l i o t e k a t a / a n ie i n n a / b y ła a ż do k o ń c a p r z e z D z ia ły ń s k ą k o m p le to w a n a .
Za w ia r y g o d n o ś c ią d a n y c h z a w a r t y c h w o p i s i e ś w ia d c z y f a k t , i ż p r z y w i e l u p o z y c ja c h z n a j d u j e s i ę d o p is e k r o b io n y r ę k ą ż o n y gene - r a ł a " z a g i n ę ł a " , " n i e w iem g d z i e " , " z a p ł a c ę " , " b r a k u je k i l k a " - c z y n io n y c h w i d o c z n ie pod c ię ż k im o k ie m p a n ó w - b r a c i s z l a c h t y na z j e ź - d z ie r o d z in n y m d z ia ło w y m .
S p is y k s ią ż e k r o b io n e p r z e z obu panów - s ę d z ie g o i p o d s ę d k a / 3 r z y czym p i ó r o t r z y m a ł p o d s ę d e k G ó z e f K o n d r a c k i / n ie g r z e s z y ł y d o k ła d n o ś c i ą . W p r z y t ł a c z a j ą c e j w i ę k s z o ś c i w ypa dkó w n ie p o d a je s i ę n a z - w is k a u t o r a , w w i e l u w y p a d k a c h n a z w is k o t o podaw ane j e s t t y l k o w b r z m ie n iu f o n e t y c z n y m , z w ła s z c z a n a z w is k a o b c o ję z y c z n e . C a ły z a p is s k ła d a s i ę w n a jle p s z y m r a z i e z n a z w is k a a u t o r a i t y t u ł u d z i e ł a . Czę.
s t o w o g ó le z a m ia s t t y t u ł u d z i e ł a p o d a je s i ę t y l k o o m ó w ie n ie te m a t y k i k s i ą ż k i i t o w p r z e k ł a d z i e t y t u ł u na j ę z y k p o l s k i . W o k r e ś l e n iu b r a k m ie js c a w y d a n ia i l i c z b y s t r o n , "z a t o " p o d a je s i ę s y s t e m a t y c z n ie j ę z y k / j e ś l i o b c y / , w ja k im k s ią ż k a z o s t a ł a w ydana i l i c z b ę tom ów . To o s t a t n i e p o d a w a n o , g d y ż w id o c z n ie w te n s p o s ó b - po p r z e z o z n a c z e n ie i l o ś c i k s ią ż e k - można b y ł o , z b r a k u in n y c h k r y t e r i ó w w a r t o ś c i d a n e j p o z y c j i / l i t e r a c k i c h c z y f a c h o w y c h , e s t e t y c z n y c h c z y w y d a w n ic z y c h / o c e n ić w a r t o ś ć r e a l n ą , fin a n s o w ą k s ię g o z b io
ru p r z y p o d z ia ła c h s p a d k o w y c h .
K s i ę g o z b i ó r g e n e r a ła w R e g e s t r z e z 1 7 9 7 r o k u z a jm o w a ł 4 7 p o z y - c j i in w e n t a r z o w y c h , p r z y czym n i e k t ó r e p o z y c je z a w i e r a ł y k i l k a i k i l k a n a ś c i e w o lu m in ó w , j a k n p . " K a le n d a r z n i e m i e c k i r o k u 179G i 1 7 9 5 "
a lb o o k r e ś l a ł y w ię k s z e p a r t i e d r u k ó w , j a k n p , " g a z e t n ie m i e c k i c h i r o s y j s k i c h p ak t r z y " . Razem w i ę c , j a k w y l i c z a R e g e s t r o p ię ć l a t pó
ź n i e j s z y , z n a jd z ie m y tam 1 1 7 tom ów .
Z z a in t e r e s o w a n ia m i Ig n a c e g o D z i a ł y ń s k i e g o j a k o w o js k o w e g o i p o l i t y k a w ię ż ę s i ę g ru p a c z t e r e c h k s ię ż e k . W s z y s t k ie one n a p is a n e sę w ję z y k u f r a n c u s k i m , ż a d e n z o p is ó w n ie p o d a je a u t o r a . J e d n a p o z y -
4 5
c j a t r a k t u j e o a r t y l e r i i , in n a o f o r t y f i k a c j a c h , d a l e j i d z i e "T a k t y k a d la p ie c h o t y . . . " G o r a z " S z k o ła ż o ł n i e r s k a . . . " 7 . S z e r s z e z a i n t e r e s o w a n ia te m a ty k ę m a s o n e r ii, - te g o ru c h u t a k b a r d z o w ów czas po
p u la r n e g o w r ó ż n y c h k r ę g a c h s p o łe c z n y c h , mogę z n a m io n o w a ć "F ra n ia - s o n i . . . k s ię g t r z y " 0 , p r z y czym d o p is e k r ę k ę ż o n y w y j a ś n ia , i ż k s ię - ż k a t a " z g i n ę ł a " . G e n e r a ł n a l e ż a ł do m a s o n e r ii w a r s z a w s k i e j, a k s i ę - ż k i m o g ły z a g in ę ć p r z y r e w i z j a c h , p r z e p r o w a d z a n y c h p o d c z a s d e p o r t a c j i D z i a ł y ń s k i e g o na S y b i r . C z t e r y n a s tę p n e k s i ę ż k i z g r u p y św ia d - c z ę c e j o z a in t e r e s o w a n ia c h p o l i t y c z n y c h g e n e r a ł a , t o p o z y c je m ó w ię - ce o R o s j i , p o l i t y c e r o s y j s k i e j c z y p o l i t y c e - P o la k ó w w obec R o s j i . B ę d z ie t o d r u k "W r o k u 1 7 7 0 i n s t r u k c j a d la p is z ę c y c h p ra w a r o s y j - s k i e " i t r z y ty p o w e d r u k i a d r e s o w e : " K a z a n ia 0 . k s ię d z a W i t o s z y ń s - - k ie g o do N a j j a ś n i e j s z e j I m p e r a t o r o w e j w R o s y js k im i P o ls k im D ęzy - k u " , " W ie r s z na p o c h w a łę N a j j a ś n i e j s z e g o I m p e r a t o r a w r ó ż n y c h j ę g z y k a c h " o r a z "Oda do N a j j a ś n i e j s z e g o I m p e r a t o r a P a w ła P ie r w s z e g o " .
H i s t o r i ę r e p r e z e n t u ję t r z y p o z y c j e : p o ls k a " L e g a c ja K s i ę c ia Z b a - r a s k ie g o do S u łt a n a t u r e c k i e g o . . . " i d w ie f r a n c u s k i e : " M a n s z t e jn H i s t o r i a r o s y j s k a . . . ” i " H i s t o r i a P o ls k a . . . " . G e o g r a f ię - "K ró t k i e o p i s a n i e p o w ie t r z a na S y b e r i i " , d w ie f r a n c u s k i e : " D y k c jo n a r z j e o g r a f i c z n y . . . " i "O b ra z n a t u r a l n y . . . " i r o s y j s k a " O p is a n ie n a ro d ó w , z k o p e r s z t y c h a m i . . . ". Do p r z e d m io tó w ś w ia d c z ę c y c h o z a i n t e r e s o w a n ia c h g e n e r a ła k o s m o g r a f ię n a le ż y je s z c z e "G lo b u s g e o g r a f i c z n y z w s z y s t k i m i k o ła m i n i e b i e s k i m i a w ś r o d k u z g a łk ę w y z ła c a n ę Z ie * mię r e p r e z e n t u j ę c ę " . G lo b u s te n z o s t a ł z a p is a n y w " k o s z u łu b ia n y m "
z a w ie r a ję c y m r z e c z y o s o b is t e g e n e r a ła z p o b y tu n a S y b e r i i - n a j w i d o c z n ie j t o w a r z y s z y ł mu w t y c h p rz y m u s o w y c h p e r e g r y n a c ja c h .
T r o s k a o z d r o w ie w ła s n e i i n n y c h , a t a k ż e g o s p o d a r s k a t r o s k a o k o n ie i z w i e r z ę t a o d b i j a s i ę w t y t u ł a c h n a s t ę p n e j g r u p y k s ię ż e k o te m a ty c e m e d y c z n e j i w e t e r y n a r y j n e j . "B u c h a n a n a we f r a n c u s k im j ę - z y k u o m e d y c y n ie tom ów p i ę ć " . "W r o s y j s k i m ję z y k u o m e d y c y n ie . . . " ,
" O p is a n ie u ż y w a n ia c h a r l a ń s k i c h k r o p e l , w r o s y j s k i m j ę z y k u " - i d a l e j " S a u n ie r c z y l i A n a to m ia d o s k o n a ła w ia d o m o ś c i o k o n ia c h w f r a - n c u s k im j ę z y k u , z k o p e r s z t y c h a m i" , " K s ię ż k a o k o n ia c h w c z t e r e c h j ę z y k a c h " , "M e d y c y n a w f r a n c u s k im ję z y k u o z w ie r z ę t a c h dom owych księg
144
d w i e " , " L a f o s a D y k c jo n a r z vi f r a n c u s k im ję z y k u tom ów d w a " 15 - r e p r e z e n t u je znów w ie d z ę o k o n ia c h .
L i t e r a t u r a d e w o c y jn a - t o " K s ią ż k a s t a r a do n a b o ż e ń s t w a " , " A m i- t a c y a C h r y s t u s a P a n a , ś w .T o m a s z a a C a m p is " i w "W r o s y j s k i m ję z y k u H i s t o r i a ś w i ę t a " .
L i t e r a t u r a p ię k n a , z a ró w n o k s i ą ż k i g łę b s z e , j a k i l ż e j s z e - r e p r e z e n to w a n e s ą w y ł ą c z n i e w ję z y k a c h f r a n c u s k i m i / k i l k a / r o s y j s k i m , T e o s t a t n i e n a j w i d o c z n i e j w z w ią z k u z p ó ł t o r a r o c z n y m p o b y te m g e n e r a - ł a w R o s j i . " L i s t y C y c e r o n a "
16
, " W o lt e r a d z i e ł a . . . tom ów p i ę ć d z i e - s i ą t s ie d e m " 1 7 n a le ż ą do a m b i t n i e j s z y c h . P r z y czym z d z i e ł W o lt e r a" b r a k u j e k i l k u to m ó w ", o czym n a j r z e t e l n i e j ś w ia d c z y d o p is e k r ę k ą ż o n y . D a l e j i d z i e " D o n k is z o t a tom ów c z t e r y . . . " 18, a w i d o c z n i e do b i b l i o t e c z k i p o d r ó ż n e j p o d r ę c z n e j n a l e ż a ł z b i o r e k " K s ią ż e c z e k f r a n c u s k ic h m a le ń k ic h z b r z e g a m i w y z ła c a n y m i» o p r a w n y c h , z A k a d e m ii Da
m s k i e j / ! / , z k o p e r s z t y c h a m i, s z t u k s ie d e m n a ś c ie " * A l© o d r a z u ż o n a z a s t r z e g a s i ę , ż e " n i e w ie m g d z ie s ą " . K s i ą ż e c z k i t e
zapisywano wśród
p a p ie r ó w o s o b is t y c h g e n e r a ł a , "w k a n t o r k u " . W k a n t o r k u t a k ż e b y ła / i p o d z i e l i ł a l o s p o p r z e d n io z a p is y w a n y c h k s i ą ż e c z e k , bo w e d łu g z a p i s k u ż o n y p r z e p a d ł a : " n i e w ie m g d z i e " / t a k ż e i " K s ią ż k a f r a n c u s k a n ie o p r a w n a , k t ó r e j t y t u ł K o r r e s p o n d e n c ja Madam G o w rd e n "19
"W r o s y j s k i m ję z y k u rom ans K a t i n w a ł e k " / ? / - r e p r e z e n t u je l i t e r a t u r ę r o s y j s k ą .
C a ła s e r i a d ru k ó w z w ią z a n a j e s t z t e a t r e m . W ję z y k u f r a n c u s k im mamy " B u k i e t m a g n e ty c z n y k o m e d i ę . . . " , " T e a t r s z k o l n y . . . tom ów d w a " ^ 0 . i w r e s z c i e " K o m e d ii f r a n c u s k i c h n ie o p r a w n y c h k s i ą ż e k o ś m " . W
r o s y j s k i m w y s t ę p u ją " B o b y l k o m e d i a . . . " , " N i e d o r o s le k o m e d ia " ¿ w r e - s z c i e " M i e l n i k o p e r a . . . " 21
K a le n d a r z e k u p o w a ł g e n e r a ł co r o k u : r o s y j s k i na r o k 1 7 9 7 i n i e - m ie c k i na k o l e j n e 1 7 9 5 , 1 7 9 6 i 1 7 9 7 22. Ten o s t a t n i p rz e c h o w y w a n y
b y ł w s z k a t u ł c e m a h o n io w e j, z a p is a n y w ś ró d p a p ie r ó w o s o b is t y c h . P r ó c z te g o b y ł y " K a le n d a r z ó w p o l s k i c h d w a " b e z o z n a c z e n ia r o k u w y
d a n ia . "G a z e t n i e m i e c k i c h i r o s y j s k i c h " z e b r a ł o s i ę " p a k t r z y " . T ru d n o j e s t o k r e ś l i ć t a k i e k s i ą ż k i j a k / z a p i s a n e n a j w i d o c z n i e j f o n e t y c z n i e / " O d i p e r id e r a w f r a n c u s k im ję z y k u k s ię g a j e d n a " 20 lu b
" O d p o w ie d n ia s c e n a P it o n a o s t a t n i e w ję z y k u p o ls k im k s ią ż k a j e d - n a " 24. Co mogą z n a c z y c t a k i e z a p is y ?
Do b i b l i o t e k i g e n e r a ła n a l e ż a ł ' ¡ F u t e r a l i k do k s i ą ż k i j e d e n " z a p is a n y "w k r u b c e ł u b i a n e j " z r z e c z a m i o s o b is t y m i .
K s i ę g o z b i ó r ż o n y g e n e r a ła z a w a r ł s i ę w 34 p o z y c ja c h in w e n t a r z o w y c h , t e m a t y c z n ie z a ś w d z i e w i ę c i u g r u p a c h . Z k s ią ż e k n a u k o w y c h ma-
my w ię c dw utom ow e d z i e ł o D a w id a H um e'a " a n g i e l s k i m ję z y k ie m " bez p o - d a n ia t y t u ł u 25, t y le ż t o m o w e , f r a n c u s k i e , t a k ż e b ez t y t u ł u , d z i e ł o
26 2 7
F r a n k l i n a , t r z y to m y B u fo n a " H i s t o r i i n a t u r a l n e j " po f r a n c u s k u i w r e s z c ie t a k ż e f r a n c u s k i e " L a w u a z ie r a o c h i m i i tomów d w a " 2 8 o r a z "G a- b i n e t f i z y c z n y . . . tom ów d w a " 29 / " U w a g i o ró żn ym g a tu n k u p o w i e t r z a , w f r a n c u s k im j ę z y k u , k s ią ż k a j e d n a " / .
Z d z i e d z i n y h i s t o r i i ja k o je d y n e d z i e ł o w ję z y k u p o ls k im f i g u r u j e " H i s t o r i a P o ls k a N a r u s z e w ic z a . . . tom ów p i ę ć " . t We f r a n c u s k im mamy " R a y n a l h i s t o r i a p o l i t y c z n a i f i l o z o f i c z n a o h a n d lu . . . s z t u k
31 32
1 0 " , "G ib o n a o u p a d k u p a ń s tw a r z y m s k ie g o . . . k s ią g 12 , " H i s t o r i a k o b i e t . . . tomów c z t e r y " 33 i " L i s t y h i s t o r y c z n e o a k tu a ln y m s t a n ie P o ls k im . . . " . W a n g ie l s k im b y ła " H i s t o r i a a m e ry k a ń s k a . . . ,
" H i s t o r i a K a r o la P ią t e g o . . . tom ów c z t e r y " .
Do n a u k i ję z y k ó w s ł u ż y ł y " D y k c jo n a r z f r a n c u s k o - a n g i e l s k i i an - g i e l s k o - f r a n c u s k i tomów d w a " 35, " P o c z ą t k i ję z y k a a n g i e l s k i e g o . . . " ,
"G ra m a ty k a n ie m ie c k a "G ra m a ty k a w ł o s k a . . . " , Z d z i e d z i n y g e o g r a f i i a le b a r d z o l e k k o u c z o n e j — b y ł y t a k i e k s i ą ż k i j a k " D u k l a . Uwa
g i o W ło s z e c h po f r a n c u s k u " 36 i " W o j a n ż / ! / P a w ła E rlm a n a w G i n e i " 3^
L e k t u r ę " k o b i e c ą " s k ł a d a ł y " O w id iu s z w ie r s z a m i / w j ę z y k u f r a n - c u s k im / "to m ó w d w a "J , w tym samym ję z y k u " D z i e ł a Homera . . . k s i ą - 3 8 ż e k c z t e r y " , "B u c h e r a w f r a n c u s k im ję z y k u I g r z y s k a f o r t u n y tomów c z t e r y " , "W a rn b ru g k o m e d ie a n g i e l s k i e tom ów dwa46 i j a k o je d y n a k s i ą ż k a p o l s k i e g o a u t o r a , a le i t a -po f r a n c u s k u " T e a t r w Ł a ń c u c ie p r z e z G . P o t o c k ie g o " . Tu możemy t a k ż e u m ie ś c ić f r a n c u s k i e k s i ą ż k i o t e m a ty c e l e k k i e j , o b y c z a jo w e j, k o b i e c e j , " D u k la u w a g i o o b y c z a ja c h
42 43
. . . " , " A l b e r t M o d u i k s ią ż e k d w ie " , "M a s s u e t U m i e ję t n o ś c i d la l u d z i o s ó b d w o r s k ic h . . . tomów s ie d e m " 4 4 . " A b d i k i e r a lb o s z t u k a d o - c h o w a n ia p i ę k n o ś c i tomów c z t e r y "45
" K o p ę r s z ty c h ó w w ł o s k i c h s z t u k t r z y " i " K o p ę r s z ty c h ó w w k a r y k a - t u r z e ilu m in o w a n e n u m e ro 1 1 " s t a n o w i ł y z b i ó r i k o n o g r a f i i w k s ię g o z b i o r z e .
Nie rozwiązane p o zo s ta je d ła ranie autorstwo i tematyka trze ch k s ią ż e k w tym k s i ę g o z b i o r z e z a p is a n y c h j a k o "Uwaga o c n o c ie w f r a n c u s k im ję z y k u k s ią ż e k t r z y " , " S e k r e t a n a t u r a l n e " i " S z t u k a u t r z y m y w a n ia k s ią ż e k w f r a n c u s k im j ę z y k u " .
L i t e r a t u r ę d la d z i e c i g e n e r a ło w s t w a r e p r e z e n t o w a ł " P r z y j a c i e l , 4G
D z i e c i w f r a n c u s k im ję z y k u tomów s z e ś ć "
R z u t oka na b i b l i o t e k ę g e n e r a ła p o z w a la s t w i e r d z i ć , i ż k s ię g o z b i ó r j e g o , a c z n i e w i e l k i , b y ł je d n a k s t a r a n n i e d o b ie r a n y . C e c h o w a ły go p rz e d e w s z y s t k im p r a k ty c y z m - z n a jd z ie m y d z i e ł a , k t ó r e w
146
k o n k r e tn y m o k r e s ie ż y c i a p r z y s p e ł n i a n i u r ó ż n y c h f u n k c j i s p o łe c z - n y c h są D z ia ły ń s k ie m u n ie z b ę d n e , a l e t e ż i n ie m a ła j e s t l i c z b a l i t e r a t u r y r o z r y w k o w e j, r z e c z y o t e a t r z e n a w e t. D z ia ły ń s k a ma r ó w n ie ż t e n d e n c je do g ro m a d z e n ia pom ocy n a u k o w y c h , a l e j u ż w i ę c e j j e s t t u l i t e r a t u r y .
N i e s t e t y n ie mamy m o ż n o ś c i p o r ó w n a n ia te g o k s i ę g o z b i o r u z in n y m o d p o w ie d n im . M ó g łb y t o b y ć t y l k o k s i ę g o z b i ó r w o js k o w e g o z o k r e s u Se
jm u W i e l k ie g o i P o w s ta n ia K o ś c i u s z k i . Znamy z t e g o o k r e s u b i b l i o t e kę K s i ę c ia J ó z e f a P o n ia t o w s k ie g o ^ ^ , w ie m y o k s ią ż k a c h w ż y c i u g e n e - r a ł a H e n ry k a D ą b ro w s k ie g o 48. Są t o je d n a k i p o s t a c i e , i k s i ę g o z b i o r y z n ic z y m n ie p o r ó w n y w a ln e . B i b l i o t e k a K s i ę c i a J ó z e f a tw o r z o n a b y ł a p r z e z c a łe l a t a w z u p e ł n i e s z c z e g ó ln y c h w a r u n k a c h , p o w s ta w a ła w d u ż e j m ie r z e z e s p a d k ó w , k s i ę g o z b i ó r J a n a H .D ą b ro w s k ie g o w i e l o k r o t n ie r o z p r a s z a n y , n ig d y n i e o d d a w a ł w o s t a t e c z n e j f o r m i e z a i n t e r e s o wań g e n e r a ł a , a w o g ó le w ś ró d in n y c h z b io r ó w p r z e k a z a n y z o s t a ł Wa
r s z a w s k ie m u T o w a rz y s tw u Naukowem u.
P r z y p i s y
M . J . L e c h , D oku m e n t n o t a r i a l n y j a k o ź r ó d ł o do d z ie j ó w k s i ą ż k i , S t u d ia o K s ią ż c e , t . 9 : 1 9 7 9 .
2 B i b l i o t e k a N arod o w a Z a k ła d R ę k o p is ó w , r p s I V 6 9 3 8 .
$ D z i a ł y ń s k i I g n a c y 1 7 5 4 - 1 7 9 7 s z e f s ły n n e g o r e g im e n t u p ie r w s z e go w o js k k o r o n n y c h , od 1 7 8 8 r . p o s e ł na S ejm C z t e r o l e t n i , b r a ł u - d z i a ł w ra z z e swym p u łk ie m u w k a m p a n ii 1 7 9 2 r . , n a s t ę p n ie z a a n g a - ż o w a ł s i ę p o l i t y c z n i e w d z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c j i K o ś c iu s z k o w s k ie j p r z y g o t o w u ją c e j w W a rs z a w ie I n s u r e k c j ę . A r e s z to w a n y 5 k w i e t n i a 1794 r o k u na k i l k a d n i d o s ło w n ie p r z e d p o w s ta n ie m , z o s t a ł z e s ła n y na Sy
b i r , g d z ie s p ę d z i ł p ó ł t o r a r o k u , z a n im c a r P a w e ł I z e z w o l i ł na j e go p o w r ó t . J e g o r e g im e n t p r z e z n ie g o o r g a n iz o w a n y i ć w ic z o n y o d z n a c z y ł s i ę w I n s u r e k c j i . I n t e r e s o w a ć n a s może f a k t , i ż p o z o s t a w a ł w s p o r z e z ż o n ą , c o o d b i ł o s i ę na p o d z ia ł a c h m a ją t k u m . i n . i k s ię g o z b i o r u . S . K i e n i e w i c z , D z i a ł y ń s k i I g n a c y , b io g r a m , w : P o l s k i S ło w n i k B i o g r a f i c z n y , t . V I : 1 9 4 8 , s . 8 0 .
4 A r t i l l e r i e n o u v e l l e , ou exam en . . . , A m s te rd a m 1 7 7 3 . 5 Les f o r t i f i c a t i o n s de t o u t l e monde . . . , D re s d e n 1 7 3 7 . 6 T a c t iq u e de l ' i n f a n t e r i e . . . , D re s d e n 1 7 8 7 .
7 E c o le m i l i t a i r e . . . . P a r is 1 7 6 2 .
8 W ie le r ó ż n y c h k s ią ż e k o m a s o n e r ii w y d a n y c h b y ło w t r z e c h t o - m ach , t o t e ż n ie można p o w ie d z ie ć , o k t ó r e j z n ic h r z e c z tym razem i d z i e w R e g e s t r z e .
g J . W i t o s z y ń s k i , K a z a n ie m ia n o . . . , P o c z a jó w 1 7 9 6 .
' o K. Z b a r a s k i , L i s t w ie c z n e g o p r z e m ie r z a i p o k o j u . . . , b e z m i e j s c a po 28 I I 1 6 2 2 .
1 T C h . M a n s t e in , M é m o ire s h i s t o r i q u e s , p o l i t i q u e s e t m i l i t a i r e s sur l a R u s s ie d e p u is l 'a n n e 1 7 2 7 - 1 7 4 4 , L e i p z i g 1 7 7 1 .
1 ? H i s t o i r e de P o lo g n e . . . A m s te rd a m 1 7 3 3 . A lm a n a c h i s t o r i q u e e t g é n é a lo g iq u e p o u r l 'a n n e commune 1 7 9 7 . H i s t o r i r e de P o lo g n e , B e r l i n 1 7 9 6 /9 7 .
13 0 » B u c h a n a n , M e d ic in e d o m e s tiq u e P a r is 1 7 8 3 .
14 □ . S a u n i e r , Le p a r f a i t e c o n n o is s a n c e de c h e v a u x , La Haye 1 7 3 4 . 15 E . L a f o s s e , D i c t i o n a i r e r a is o n n e d ' h i p p i a t r i q u e , c a v a l e r i e . B r u x e l l e 1 7 7 6 .
16 W ie le r ó ż n y c h w y d a ń , a w ię c t a k s ią ż k a n ie do z i d e n t y f i k o w a n i a .
17 1 7 7 6 .
18 19
C o l l e c t i o n c o m p le t t e d e s o u v r e s de . . . , t . 1 - 8 2 , P a r is 1 7 6 4 -
Wyd. w P a r y ż u , 1 7 7 1 , t . 1 - 6 / ? / .
C o r r e s p o n d e n c e de madame G o u rd a n , L o n d o n 1 7 8 4 . on T h e a t r e d 'u n a m a te u r , P a r is 1 7 8 7 / ? / .
04 R o s s i j s k i t e a t r i i i p o ł n o j e s o b r a n i e v s e c h r o s s i j s k i c h t e a t r a l n y c h s o c z i n e n l i , S a n k t p e t e r s b u r g 1 7 8 6 - 1 7 9 4 , t . 1 - 4 3 / ? / .
p p
□ e s t w i e l e r ó ż n y c h w y d a ń , a le może M i l i t ä r i s c h e s K a le n d e r . . . , B e r l i n /w r ó ż n y c h l a t a c h / .
P Być może - A u d in , p r i e u r de T e rm e s , F a b le s h e r o iq u e s , c o m p re - n a u s l e s v é r i t a b l e s m axim es de l a p o l i t i q u e s e t de l a m o r a le . . . , P a r is 1 6 6 0 .
24 P i t t o n de T o u r n e f o r t , R e l a t i o d 'u n v o y a g e du L e v a n t . . . » Am - s te rd a m 1 7 1 8 .
P R B e s t w i e l e je g o d z i e ł w dwu to m a c h , może E s s a y s . , » , E d in b u r g 1 7 9 3 . Może The h i s t o r y o f E n g la n d , L on do n 1 7 6 2 .
1 4 8 26
27 28 29 30
B . F r a n k l i n , O e u v r e s , P a r is 1 7 7 3 , t . 1 - 2 ,
G .B u f f o n , H i s t o i r e n a t u r a l l e g e n e r a le , A u x D e u x -B o n t 1 7 8 5 A . L a v o i s i e r , T r a i t e é lé m e n t a i r e de c h i m i e . . . , P a r is 1 7 9 3 .
Le c a b i n e t d e s f e e s , P a r is 1 7 8 5 ,
H i s t o r i a n a ro d u p o l s k i e g o W a rszaw a 1 8 8 0 - 1 8 8 6 , 1 - 7 . 31 O. R a y n a l, H i s t o i r e p h i l i s o p h i q u e e t p o l i t i q u e M a e s t r ic h 1 7 7 - 1 8 1 .
32 E . G ib b o n , H i s t o i r e de l a d e c a d e n c e de l ' e m p i r e r o m a in , P a r is 1 7 8 8 - 1 7 9 5 ,
■ ^ H i s t o i r e d e s f e m m e s . . . , P a r i s 1 7 9 ^ «
T h e h i s t o r y o f t h e C i v i l W a r i n A m e r i c a L o n d o n 1 ? 8 0 . 35 B o y e r 's r o y a l d i c t i o n a r y a b r id g e d , i n tw o p a r t s I F re n c h and E n g l i s h I I E n g l i s h and F r e n c h , L o n d o n 1 7 7 7 .
C h . P . D u c lo s , V o y a g a s en I t a l i o ou c o n s i d e r a t i o n s u r l ' I t a l i e , L a u s s a n n e 1 7 9 4 .
37 V o y a g e s au c o t e s de G u in e e e t en A m é riq u e . . . A m s te rd a m 1 7 7 9 . 38 P. N . O v i d iu s , Les O e u v re s g a la n t e s . . . . 1 7 6 3 .
39 Homere O e u v r e s , T r a d u i t e s p a r M -de D a c i e r , G eneve 1 7 7 9 ,
40 0 . V a n b r u g h , The C i t y V iv e s C o n fe d e r a c y , A c o m e d y . . . , L on do n 1 7 7 7 .
41 3 . P o t o c k i , / V I I I / R e c u e i l d e s P a ra d e s r e p r é s e n t e s s u r l e T h e a t r e de Ł a ń c u t d a n s l 'A n n a e 1 7 9 2 , V a r s o v ie 1 7 9 3 .
42 C o n s i d e r a t i o n s s u r l e s m o e u rs de ce s i e c l e , L o n d r e s 1 7 8 9 , 43 A l b e r t Mme d 'M o d u i, Le c o n f id e n c e s d 'u n e j o l i e fem m e, F r a n k f u r t 1 7 7 5 .
44 P . M a s u e t, La s c ie n c e d e s p e r s o n e s de c o u r . . . . A m s te rd a m 1 7 5 2 45 A . L e Cam us, A b d e k e r ou l ' a r t de c o n s e r v e r l a b e a u t e , L o n d o n 1 7 6 3 , t . 1 - 4 .
, 4 5
L ’ A m i d e s e n f a n s , p a r M , B e r q u in , P a r is 1 7 8 2 .
47 I n w e n t a r z p o z o s t a ł o ś c i po K s i ę c iu O ó z e f ie P o n ia t o w s k im , o p r a ć
□ . K a z i m i e r s k i , T e k i A r c h iw a ln e 9 :1 9 6 3 .
48 G .Z y c h , Ban H e n ry k D ą b r o w s k i, W arszaw a 1 9 6 4 .
