Gdańskie Teki Turystyczno-Krajoznawcze. Tom IV. Podróż z książką w ręku

.

Recenzenci

dr hab. Agnieszka Czy¿ak, prof. UAM prof. dr hab. Andrzej Szwarc

Redaktor Wydawnictwa Katarzyna Ambroziak

Projekt ok³adki i stron tytu³owych Andrzej Taranek

Na ok³adce

Akwarela Hansa Ludwiga Fischera przedstawiaj¹ca hrabiego Karola Lanckoroñskiego (1848–1933) w podró¿y dooko³a œwiata (ze zbiorów AN PAN i PAU w Krakowie, Spuœcizna Karoliny Lanckoroñskiej, kolekcja kart pocztowych, K III – 150/59)

Sk³ad i ³amanie Urszula Jêdryczka

Publikacja sfinansowana ze œrodków Dziekana Wydzia³u Historycznego Uniwersytetu Gdañskiego oraz subkonta konferencji naukowej zatytu³owanej „Podró¿ z ksi¹¿k¹ w rêku”

© Copyright by Uniwersytet Gdañski Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego

ISBN 978-83-8206-031-7

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Ksiêgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl Druk i oprawa

Zak³ad Poligrafii Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel. 58 523 14 49; fax 58 551 05 32

SPIS TREŒCI

Wstêp . . . . 7

PRZEWODNIKI Dominik Ziarkowski

Dziewiêtnastowieczne przewodniki po Warszawie w kontekœcie

rozwoju wiedzy o sztuce na ziemiach polskich . . . . 13 Krzysztof Pawe³ WoŸniak

Z przewodnikiem po mieœcie bez zabytków. £ódŸ w literaturze

przewodnikowej prze³omu XIX i XX wieku . . . . 33 Joanna Ku³akowska-Lis

Kszta³t i koncepcja edytorska przewodników z perspektywy redaktora –

tradycyjne wzorce, przemiany i nowe tendencje na rynku wydawniczym . . . . 43

£ukasz Podlaszewski

Przewodnik turystyczny, który przerodzi³ siê w powieœæ: ksi¹¿ka

Trzech panów w ³ódce (nie licz¹c psa)

Jerome’a K. Jerome’a . . . . 53 Natalia Lubiñska

Podró¿ z Czerwon¹ Ksi¹¿eczk¹, czyli trasami Mao Zedonga w Chinach . . . . 63 Magdalena Alicja Kasper

Futbol za wolnoœæ. Przewodnik po mieœcie œladami FC Barcelony . . . . 85

IMPRESJE LITERACKIE Magdalena Piotrowska

Przestrzeñ udomowiona w obrazach œwietlanych . . . . 99 Natalie Moreno-Kamiñska

Francja i jej mieszkañcy we wspó³czesnej literaturze frangielskiej – stereotypowy wizerunek w powieœciach Stevena Clarke’a

oraz Michaela Sadlera . . . 115 Michalina Petelska

Relacje Stanis³awa Be³zy z krajów nordyckich: literatura podró¿nicza

i dydaktyczna . . . 129

Weronika Girys-Czagowiec

Warszawa doby powstania styczniowego w Balladzie o wzgardliwym wisielcu

Stanis³awa Rembeka w kontekœcie obrazu miasta w Lalce Boles³awa Prusa . . . . 143

LEKTURY Z/W PODRÓ¯Y Lucyna Kostuch

Co czytaæ podczas wyprawy wojennej? Antyczni ¿o³nierze,

ksi¹¿ki i obce kraje . . . 157 Adam Kucharski

Co polski hetman czyta³ w podró¿y? Wojskowe lektury

Seweryna Rzewuskiego z lat 1778–1779 . . . 169 Anna Penka³a-Jastrzêbska

List jako wskazówka w podró¿y. O dydaktycznej roli korespondencji

na przyk³adzie listów Paw³a Karola Sanguszki (1680–1750) . . . 183 Ewa Skotniczna

Dokumentacja wizualna do relacji z podró¿y Karola Lanckoroñskiego

Na oko³o Ziemi 1888–1889. Wra¿enia i pogl¹dy

. . . 199 Zbigniew Landowski

Egipt z perspektywy rosyjskich podró¿ników XIX wieku . . . 211 S³awomir Jêdraszek

Amarnamania. Z ksi¹¿k¹ w podró¿y do El-Amarny . . . 229

POLSKA MITOLOGICZNA Jaros³aw Komorowski

Sienkiewiczowska Trylogia jako mapa i przewodnik. Refleksje u¿ytkownika . . . 253 Katarzyna Buczek

Antoniego Andrzejowskiego podró¿e do ziem nieznanych . . . 265 Artur Cembik

Spacerownik po Drohobyczu – œladami Andrzeja Chciuka . . . 279 Aleksandra Drozd

O Polesiu – naszym – cudzym – obcym? . . . 289 Tomasz Rembalski

Rowerem przez Pomorze

braci Tadeusza i Miko³aja Krefftów – rêkopiœmienny pamiêtnik z lat 1937–1939 z przewodnikiem

dr. Mieczys³awa Or³owicza w tle . . . 301

6

WSTÊP

Niniejszy tom jest ju¿ czwartym opublikowanym w ramach przygotowywanej na Uniwersytecie Gdañskim serii wydawniczej zatytu³owanej „Gdañskie Teki Turystyczno- -Krajoznawcze”. W jej ramach ukaza³y siê dotychczas: Z turystyk¹ przez wieki (red. Anna £ysiak-£¹tkowska, Krzysztof Lewalski, Gdañsk 2016), Turystyka i turysta nad Ba³tykiem (red. Magdalena Szmytkowska, Gdañsk 2017), Patriotyczny obowi¹zek. O tury- styce zaanga¿owanej (red. Iwona Janicka, Gdañsk 2018). Tematyka poszczególnych tomów koncentrowa³a siê wokó³ wybranego turystyczno-krajoznawczego zagadnie- nia, opracowywanego z ró¿nych naukowo-badawczych perspektyw. Konsekwencj¹ ta- kiego za³o¿enia jest interdyscyplinarny charakter prezentowanej serii wydawniczej.

Czwarty tom „Gdañskich Tek Turystyczno-Krajoznawczych” zosta³ poœwiêcony roli ksi¹¿ki w podró¿y, co podkreœla jego tytu³: Podró¿ z ksi¹¿k¹ w rêku. Monografia zawiera 21 tekstów z zakresu historii i literaturoznawstwa. Wiele z nich ma miesza- ny historyczno-literaturoznawczy charakter. Ich autorzy wywodz¹ siê z ró¿nych dyscyplin badawczych, s¹ wœród nich m.in. historycy, literaturoznawcy, kulturoznaw- cy, a nawet archeolog. W zamieszczonych tekstach badacze podjêli próbê przybli¿e- nia czytelnikowi ró¿nego rodzaju relacji miêdzy: podró¿nikiem-turyst¹, relacj¹/ za- pisem z jego doœwiadczenia oraz miejscem i przestrzeni¹. Tym samym mniej lub bardziej wpisali siê w nurt literatury naukowej zwany humanistyk¹ przestrzenn¹.

Zawarte w tomie opracowania reprezentuj¹ ró¿norodne podejœcia oraz metody analizy, wiele z nich mo¿na zaliczyæ do case study (studium przypadku). Ponadto przedstawiaj¹ ró¿norodne zakresy oraz wywo³uj¹ ciekawe konteksty.

Dotychczasowe analizy naukowe poœwiêcone tym zagadnieniom skupia³y siê zwykle na przewodnikach i mia³y przede wszystkim charakter Ÿród³oznawczy lub filologiczny. W niniejszym tomie staraliœmy siê poszerzyæ ten obszar badawczy o nowe interdyscyplinarne ujêcia. Interesowa³y nas powi¹zania pomiêdzy opraco- waniami, z których korzystali podró¿uj¹cy, sposobem ich wykorzystywania oraz zmia- nami, jakie one wywo³ywa³y w danej przestrzeni lub podejœciu do niej turystów.

W centrum naszej publikacji pozostaje wiêc cz³owiek i jego zainteresowanie

miejscem. Podró¿nicy i turyœci kierowali siê w podró¿y ró¿nymi formami opracowañ.

Niejednokrotnie sami przelewali na papier swoje doœwiadczenia i wra¿enia. Z tego powodu przedmiotem zainteresowania autorów prezentowanych tekstów by³y prze- wodniki, utwory literackie, wspomnienia, pamiêtniki i listy. Realia turystyczne i potrze- by podró¿ników zmienia³y siê, a wraz z nimi forma oraz treœæ opracowañ, do których siêgali potencjalni turyœci.

Zamieszczone w tomie teksty zosta³y podzielone na cztery grupy tematyczne stanowi¹ce odrêbne czêœci. Zabieg ten mia³ na celu u³atwienie czytelnikowi odnale- zienia interesuj¹cych go treœci.

Pierwsza z nich nosi tytu³ Przewodniki i zawiera szeœæ tekstów. Otwiera j¹ artyku³ Dominika Ziarkowskiego Dziewiêtnastowieczne przewodniki po Warszawie w kontekœcie rozwoju wiedzy o sztuce na ziemiach polskich. Autor analizuje funkcjonuj¹ce w XIX wieku przewodniki po Warszawie z perspektywy ich roli w rozwoju historiografii artystycz- nej. Wskazuje m.in. na ich staro¿ytniczy i w jakimœ zakresie jednostronny charakter.

W tekœcie Z przewodnikiem po mieœcie bez zabytków. £ódŸ w literaturze przewodnikowej prze³omu XIX i XX wieku Krzysztof Pawe³ WoŸniak przedstawia treœæ i rolê pierw- szych ³ódzkich przewodników, skupiaj¹c siê na ich specyficznej, skierowanej bar- dziej do lokalnego ni¿ do zewnêtrznego odbiorcy funkcji. Joanna Ku³akowska-Lis prezentuje rozwój edytorskiej strony pracy nad przewodnikiem, koncentruj¹c siê g³ównie na najnowszych trendach w tej bran¿y. Jej analiza nosi tytu³ Kszta³t i koncepcja edytorska przewodników z perspektywy redaktora – tradycyjne wzorce, przemiany i nowe tendencje na rynku wydawniczym. Z kolei £ukasz Podlaszewski jest autorem opracowania Prze- wodnik turystyczny, który przerodzi³ siê w powieœæ: ksi¹¿ka „Trzech panów w ³ódce (nie licz¹c psa)” Jerome’a K. Jerome’a. Przedstawia w nim historiê przewodnika-powieœci o Tamizie w kontekœcie rozwoju ruchu turystycznego na tej rzece. Czytelnik mo¿e siê tak¿e zapoznaæ z analiz¹ Natalii Lubiñskiej pt. Podró¿ z „Czerwon¹ Ksi¹¿eczk¹”, czyli trasami Mao Zedonga w Chinach. Autorka ukazuje za³o¿enia oraz kluczowe miejsca na trasie

„czerwonej turystyki” w Chinach. Ostatni z tej grupy tematycznej tekst pióra Magda- leny Alicji Kasper nosi tytu³ Futbol za wolnoœæ. Przewodnik po mieœcie œladami FC Barce- lony. Problematyka artyku³u koncentruje siê wokó³ przewodnika Carlesa Vinasa Barcelona Blaugrana oraz wieloletnich zwi¹zków miasta ze s³awn¹ dru¿yn¹ pi³karsk¹.

Zdaniem autorki sta³y siê one nieroz³¹cznymi bytami.

Druga czêœæ monografii nosi tytu³ Impresje literackie. Sk³adaj¹ siê nañ cztery teksty odnosz¹ce siê do literackich obrazów ró¿nych obszarów. W pierwszym zatytu³owa- nym Przestrzeñ udomowiona w obrazach œwietlanych Magdalena Piotrowska, bazuj¹c na przyk³adach z Polski pocz¹tku XX wieku, przedstawia specyfikê narracji wizualnej opartej na przeŸroczach i przygotowanych do nich komentarzach. W tekœcie Francja i jej mieszkañcy we wspó³czesnej literaturze frangielskiej – stereotypowy wizerunek i jego Ÿród³a na przyk³adzie w powieœciach Stevena Clarke’a oraz Michaela Sadlera Natalie Moreno-Kamiñska analizuje stereotypowy obraz Francuzów w tym specyficznym typie literatury angiel-

8

skiej. Z kolei opracowanie pióra Michaliny Petelskiej pt. Relacje Stanis³awa Be³zy z krajów nordyckich: literatura podró¿nicza i dydaktyczna koncentruje siê na dydaktycznym i idea- lizuj¹cym charakterze opowieœci Be³zy o Danii, Norwegii i Finlandii. Tê czêœæ koñ- czy analiza Weroniki Girys-Czagowiec Warszawa doby powstania styczniowego w „Balladzie o wzgardliwym wisielcu” Stanis³awa Rembeka w kontekœcie obrazu miasta w „Lalce” Boles³awa Prusa. Autorka ukazuje przenikanie siê kontekstów literackich dotycz¹cych Warszawy doby powstania styczniowego w utworach Stanis³awa Rembeka i Boles³awa Prusa.

Kolejna czêœæ wyró¿niona w monografii nosi nazwê Lektury z/w podró¿y. Otwiera j¹ tekst Lucyny Kostuch Co czytaæ podczas wyprawy wojennej? Antyczni ¿o³nierze, ksi¹¿ki i obce kraje. Autorka pokazuje, ¿e staro¿ytni, podobnie jak wspó³czeœni turyœci, siê- gali po bardzo ró¿norodn¹ lekturê. Z kolei Adam Kucharski w artykule Co polski hetman czyta³ w podró¿y? Wojskowe lektury Seweryna Rzewuskiego z lat 1778–1779 przed- stawia analizê biblioteczki podró¿nej polskiego magnata. W tekœcie List jako wska- zówka w podró¿y. O dydaktycznej roli korespondencji na przyk³adzie listów Paw³a Karola San- guszki (1680–1750) Anna Penka³a-Jastrzêbska prezentuje rolê korespondencji jako Ÿród³a informacji o odwiedzanym przez podró¿uj¹cego miejscu w realiach XVII i XVIII wieku. W opracowaniu Dokumentacja wizualna do relacji z podró¿y Karola Lanc- koroñskiego „Na oko³o Ziemi 1888–1889. Wra¿enia i pogl¹dy” Ewa Skotniczna pisze o znaczeniu fotografii i ilustracji w badaniach nad dziewiêtnastowiecznymi podró-

¿ami i podró¿nikami. Dwie kolejne analizy zamieszczone w tej czêœci monografii dotycz¹ Egiptu. W pierwszej z nich nosz¹cej tytu³ Egipt z perspektywy rosyjskich podró¿- ników XIX wieku Zbigniew Landowski omawia stan wiedzy o Egipcie zawarty w publikacjach rosyjskich podró¿ników. Autor pos³u¿y³ siê w tym celu dwoma wy- branymi publikacjami – diariuszem i przewodnikiem. Druga analiza pt. Amarnama- nia. Z ksi¹¿k¹ w podró¿y do El-Amarny autorstwa S³awomira Jêdraszka prezentuje wielorakie konteksty ujête w ró¿nych publikacjach poœwiêconych panowaniu króla Achenatona i jego miastu Tell el-Amarna.

Ostatnia czêœæ monografii nosi tytu³ Polska mitologiczna. Sk³ada siê z piêciu tekstów opowiadaj¹cych o emocjonalnych wiêziach ludzi z ró¿nymi krainami naszej ojczyzny, przede wszystkim kresowymi (Podolem, Wo³yniem, Galicj¹ Wschodni¹, Polesiem i Pomorzem). Tê czêœæ otwiera artyku³ Jaros³awa Komorowskiego pt. Sienkiewiczow- ska Trylogia jako mapa i przewodnik. Refleksje u¿ytkownika. Autor odtwarza zakres tery- torialny akcji Trylogii i charakteryzuje miejsca pojawiaj¹ce siê na jej kartach. W ten sposób opisuje kreœlon¹ przez pisarza geograficzn¹ i historyczn¹ mapê dawnej Rzeczypospolitej. Czytelnik mo¿e siê równie¿ zapoznaæ z rozwa¿aniami Katarzyny Buczek w tekœcie Antoniego Andrzejowskiego podró¿e do ziem nieznanych. Autorka opo- wiada o pionierskich badaniach krajoznawczych prowadzonych przez Andrzejow- skiego na Wo³yniu, Podolu i Ziemi Kijowskiej. Artur Cembik jest autorem opraco- wania pt. Spacerownik po Drohobyczu – œladami Andrzeja Chciuka. Podejmuje on próbê

WSTÊP

9

pokazania Drohobycza w jego wielokulturowoœci. Swój opis opiera na analizie utworów, przede wszystkim wspomnieñ Chciuka, w których ten ostatni pokaza³ zmitologizowany obraz rodzinnego miasta. Z kolei w tekœcie O Polesiu – naszym – cudzym – obcym? Aleksandra Drozd ukazuje sposób mitologizacji Polesia na przyk³a- dzie dwóch utworów: z po³owy XX i z pocz¹tku XXI wieku. Tom zamyka analiza Tomasza Rembalskiego pt. „Rowerem przez Pomorze” braci Tadeusza i Miko³aja Krefftów – rêkopiœmienny pamiêtnik z lat 1937–1939 z przewodnikiem dr. Mieczys³awa Or³owicza w tle.

Autor opisuje historiê rowerowych wypraw dwóch braci po Pomorzu lat trzydzies- tych XX wieku. Jest to m.in. opowieœæ o odkrywaniu przez Kaszubów ich ziemi i jej przesz³oœci.

Zawarte w monografii zbiorowej teksty poruszaj¹ wiele zagadnieñ turystyczno- -krajoznawczych z ró¿nych perspektyw badawczych. Mamy nadziejê, ¿e wieloœæ pokazanych w¹tków oraz ich interdyscyplinarne ujêcie wp³yn¹ na intensyfikacjê i poszerzenie badañ dotycz¹cych tematyki turystyki i krajoznawstwa, pobudz¹ na- ukowców do odkrywania nowych, dot¹d niezbadanych zagadnieñ, interpretacji i kontekstów.

* * *

Zamieszczona na ok³adce akwarela Hansa Ludwiga Fischera przedstawiaj¹ca hra- biego Karola Lanckoroñskiego (1848–1933) w podró¿y dooko³a œwiata ilustruje pe³en wy¿szoœci stosunek podró¿nika z prze³omu XIX i XX wieku do poznawa- nych pozaeuropejskich krajów. Stanowi ona swoiste œwiadectwo tamtych, minionych czasów.

Magdalena Nowak

10

PRZEWODNIKI

.

D OMINIK Z IARKOWSKI

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

DZIEWIÊTNASTOWIECZNE PRZEWODNIKI PO WARSZAWIE W KONTEKŒCIE ROZWOJU WIEDZY

O SZTUCE NA ZIEMIACH POLSKICH

Streszczenie

W XIX wieku, w zwi¹zku z rozwojem turystyki, zaczê³y powstawaæ liczne przewodniki przeznaczone dla ówczesnych turystów. Wiele z nich dotyczy³o miast, które by³y czêsto zwiedzane. Przewodnikopisarstwo rozwija³o siê tak¿e na ziemiach polskich, pozostaj¹cych wówczas pod zaborami. Do najczêœciej opisywanych w przewodnikach miast nale¿a³y Kra- ków oraz Warszawa.

Dziewiêtnastowieczne przewodniki po Warszawie mo¿na traktowaæ jako publikacje do- tycz¹ce sztuki, gdy¿ opisywano w nich liczne zabytki architektury, czêsto wymieniaj¹c równie¿

dzie³a sztuki zdobi¹ce koœcio³y i pa³ace. Przeprowadzona analiza wykaza³a, ¿e sposób przed- stawiania zabytków w przewodnikach odzwierciedla³ specyficzn¹ sytuacjê rozwoju badañ nad sztuk¹ w œrodowisku warszawskim, gdzie oko³o po³owy XIX wieku prê¿nie rozwija³y siê badania staro¿ytnicze, ale dalszy ich rozwój i ewentualna ewolucja w kierunku naukowej historii sztuki zosta³y zahamowane przez klêskê powstania styczniowego. W zwi¹zku z tym przewodniki w dalszym ci¹gu kontynuowa³y staro¿ytnicze podejœcie do zabytków (domina- cja wiadomoœci historycznych, wymienianie elementów wyposa¿enia przy jednoczesnym braku charakterystyki poszczególnych budowli i dzie³ sztuki). Bez w¹tpienia dawne prze- wodniki turystyczne stanowi¹ wa¿n¹ czêœæ historiografii artystycznej i nale¿y postulowaæ ich dalsze badanie w tym kontekœcie.

S³owa kluczowe: przewodniki, Warszawa, historiografia artystyczna, zabytki sztuki

1 Artyku³ powsta³ w ramach grantu przyznanego autorowi przez Narodowe Centrum Nauki (numer projektu badawczego: 2017/25/B/HS3/00041).

Wprowadzenie

Dawne przewodniki turystyczne s¹ czasem przedmiotem zainteresowania history- ków, kulturoznawców oraz badaczy turystyki

, jednak rzadko przyci¹gaj¹ uwagê historyków sztuki. Wydaje siê to niew³aœciwe, gdy¿ w przewodnikach, zw³aszcza tych poœwiêconych miastom oraz zabytkom i muzeom, znaleŸæ mo¿na liczne opisy dawnych budowli i dzie³ sztuki. Opracowania te wpisuj¹ siê zatem w nurt pisarstwa o sztuce, stanowi¹c wa¿n¹ czêœæ historiografii artystycznej. Warto dodaæ, ¿e w XIX wie- ku autorami przewodników byli czêsto uczeni zajmuj¹cy siê dziedzictwem kulturo- wym – najpierw tzw. staro¿ytnicy, a potem historycy sztuki.

Jednym z najczêœciej opisywanych w przewodnikach polskich miast by³a War- szawa, która na tym polu ustêpowa³a jedynie Krakowowi. Istniej¹ce opracowania naukowe na temat dziewiêtnastowiecznych przewodników po Warszawie nie s¹ zbyt liczne, a ich autorzy nie podjêli szczegó³owych analiz poœwiêconych treœciom hitoria

14

2 Z polskich prac wyró¿niæ nale¿y przede wszystkim wyczerpuj¹c¹ monografiê Dariusza Opaliñskiego, Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno-Ÿród³oznawcze, wyd. 2, Krosno 2013. Z innych wa¿niejszych pozycji wymieniæ mo¿na: R.W. Schramm, Kategorie przewodni- ków i zró¿nicowanie ich roli[w:] Dorobek wydawniczy w dziedzinie krajoznawstwa. Potrzeby i perspektywy, War- szawa 1980, s. 118–122; J. Kolbuszewski, Górskie przewodniki (Uwagi o wspó³czesnoœci i tradycji gatunku),

„Litteraria” 1981, Seria A, R. 13, s. 141–158; idem, Od „spisków” do przewodników. Przemiany formy i funkcji narracji przewodnikowej[w:] XI Sympozjum KTG. Najstarsze polskie przewodniki górskie, red. M. Staffa, Kraków 1990, s. 5–18; D. Opaliñski, Polskie dziewiêtnastowieczne przewodniki turystyczne – próba definicji [w:] Z przesz³oœci Europy Œrodkowowschodniej, red. J. Hoff, Rzeszów 2002, s. 11–120; W. Nowotarski, Prze- wodniki, podró¿e i inni protoplaœci przewodników. Rys historyczny turystycznej literatury faktu[w:] Pilota¿ i przewod- nictwo w krajach Unii Europejskiej. Materia³y z III Forum Pilota¿u i Przewodnictwa, Poznañ, 24–25 listopada 2006 r., red. Z. Kruczek, Kraków 2007, s. 67–78; J. Merski, J.P. Piotrowski, Drogi ewolucji drukowanych przewodników turystycznych po Polsce, Warszawa 2011; D. Ziarkowski, Najstarsze polskie przewodniki jako Ÿród³a do dziejów turystyki[w:] Z dziejów wychowania fizycznego, sportu i turystyki w Polsce i w Europie, red. J. Ko- siewicz, E. Ma³olepszy, T. Drozdek-Ma³olepsza, Czêstochowa 2016, s. 265–279 (wersja anglojêzycz- na: The Oldest Polish Guidebooks as a Historical Source Regarding Tourism [w:] Social Sciences of Sport: Achieve- ments and Perspectives, eds. J. Kosiewicz, E. Ma³olepszy, T. Drozdek-Ma³olepsza, Czêstochowa 2017, s. 211–225). Najpe³niejszym opracowaniem zagranicznym, ukazuj¹cym rozwój przewodnikopisarstwa od staro¿ytnoœci a¿ do pocz¹tku XXI wieku, jest ksi¹¿ka Nicholasa T. Parsonsa, Worth the Detour.

A History of the Guidebook, New Baskerville 2007. Oprócz tego na uwagê zas³uguj¹ nastêpuj¹ce publi- kacje: R. Koshar, „What Ought to be Seen”: Tourists’ Guidebooks and National Identities in Modern Germany and Europe, „Journal of Contemporary History” 1998, no. 33, s. 323–340; J. Palmowski, Travels with Baedeker – The Guidebook and the Middle Classes in Victorian and Edwardian Britain[w:] Histories of Leisure, ed. R. Koshar, Oxford 2002, s. 105–130; D.M. Bruce, Baedeker: The Perceived ‘Inventor’ of the Formal Guidebook – A Bible for Travellers in the 19th Century[w:] Giants of Tourism, eds. R.W. Butler, R.A. Rus- sell, Wallingford 2010, s. 93–110; J. Keates, The Portable Paradise. Baedeker, Murray, and the Victorian Guidebook, London 2011; M. Pazienti, Le guide di Roma tra Medioevo e Novocento. Dai Mirabilia Urbis ai Baedeker, Roma 2013.

historyczno-artystycznym, zamieszczanym w tych publikacjach

. Wobec tego warto postawiæ sobie za cel omówienie warszawskich przewodników z XIX wieku, trak- towanych jako opracowania z zakresu historiografii artystycznej. Istotne bêdzie zwrócenie uwagi na takie aspekty publikacji przewodnikowych, jak sposoby opi- sywania zabytków, u¿ywane okreœlenia stylistyczne, kwestie wartoœciowania itp., a tak-

¿e odniesienie tych zagadnieñ do rozwoju badañ nad sztuk¹.

Warszawa jako przedmiot przewodników wydawanych do koñca XIX wieku

Tradycja tworzenia przewodników poœwiêconych Warszawie siêga pierwszej po³owy XVII stulecia, a dok³adniej roku 1643, w którym ukaza³ siê Goœciniec abo krótkie opi- sanie Warszawy Adama Jarzêbskiego, muzyka i budowniczego królewskiego

. Zosta³ on napisany wierszem (oœmiozg³oskowcem), dlatego Jarzêbskiego uznaje siê w historii literatury polskiej za pierwszego autora wierszowanego przewodnika po mieœcie

, choæ walory literackie jego dzie³a s¹ jednak mocno ograniczone

. Nietypowa jest struktura owego „poematu urbanistycznego”, gdy¿ autor wprowadzi³ postaæ narra- tora i jego towarzysza – naiwnego ch³opka, którzy pe³ni¹ niejako funkcjê oprowa- dzaj¹cych po Warszawie

. Jarzêbski, co w du¿ej mierze wynika³o z jego profesji, skoncentrowa³ siê g³ównie na architekturze miasta, sporz¹dzaj¹c fachowe opisy bu- dowli oraz ich wyposa¿enia przy u¿yciu wielu specjalistycznych terminów

.

DZIEWIÊTNASTOWIECZNE PRZEWODNIKI POWARSZAWIE...

15

3 Zob. A. So³tan, Prawobrze¿na Warszawa w przewodnikach po mieœcie (XIX–XX w.), „Kronika Warszawy”

1998, nr 1–4, s. 15–41; S. Ciep³owski, O rodowodzie warszawskich przewodników turystycznych, „Alma- nach Muzealny” 2001, t. 3, s. 203–213; A. M¹czak, Peregrynacje, woja¿e, turystyka, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2001 (rozdz. Warszawa w obcych przewodnikach, s. 291–294).

4 Gosciniec abo Krotkie Opisanie Warszawy z okolicznoœciámi iey Dla Kompániey Dworskiey przez Adama Jarzem- skiego MuŸyká I.K.M., Budownicego Uiázdowskiego, Wydany, Warszawa 1643. Zob. te¿ wydanie z ko- mentarzem naukowym historyka sztuki W³adys³awa Tomkiewicza: A. Jarzêbski, Goœciniec abo krotkie opisanie Warszawy, oprac. i wstêpem opatrzy³ W. Tomkiewicz, Warszawa 1974.

5 Zob. Cz. Hernas, Barok, seria: Historia Literatury Polskiej, red. K. Wyka, Warszawa 1973, s. 250;

Cz. Hernas, Itinerariusz, itinerarium [has³o w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, Warszawa 1991, s. 380.

6 J. Rytel, Barok [has³o w:] Literatura polska od œredniowiecza do pozytywizmu, red. J.Z. Jakubowski, War- szawa 1974, s. 148.

7 D. Ostaszewska, „Piewca urody miasta” – Adam Jarzêbski i jego dzie³o. Rekonesans badañ nad zjawiskiem aksjologizacji opisu w XVII-wiecznym przewodniku po Warszawie[w:] Cum reverentia, gratia, amicitia… Ksiêga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Walczakowi, t. 2, red. J. Migda³, A. Piotrowska-Woja- czyk, Poznañ 2013, s. 526.

8 Cz. Hernas, Barok…, s. 250; D. Ostaszewska, Miêdzy architektur¹ a twórczoœci¹ literack¹ – wp³yw profesji na kszta³t i zawartoœæ treœciow¹ gatunku. Z badañ nad „Goœciñcem” Adama Jarzêbskiego[w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 5: Gatunek a granice, red. eadem, J. Przyklenk, Katowice 2015, s. 131.

Opracowanie Jarzêbskiego, choæ nietypowe w formie, by³o jedynym rzeczywi- stym przewodnikiem po Warszawie powsta³ym w XVII wieku, a spoœród polskich miast jeszcze tylko Kraków mo¿e siê poszczyciæ tak wczesnymi publikacjami, na- le¿¹cymi do tego gatunku

. Na kolejne polskie przewodniki trzeba by³o poczekaæ a¿ do XIX wieku, kiedy w ca³ej Europie nast¹pi³ niebywa³y rozkwit tego rodzaju li- teratury, zwi¹zany z rozwojem turystyki, spowodowanym przede wszystkim rewo- lucyjnym wynalazkiem kolei

. W ci¹gu XIX stulecia powsta³o oko³o dwudziestu przewodników, zawieraj¹cych opisy Warszawy. Najstarszy z nich to zarazem jedyny w omawianym okresie przewodnik, próbuj¹cy obj¹æ swym zakresem ca³oœæ ziem polskich w przedrozbiorowych granicach. Dzie³o Józefa Wawrzyñca Krasiñskiego, zatytu³owane Przewodnik dla podró¿uj¹cych w Polsce i Rzeczypospolitej Krakowskiej, wyda- ne zosta³o w roku 1821

, a rok wczeœniej ukaza³a siê edycja w jêzyku francuskim, przeznaczona dla zagranicznego odbiorcy. Kolejne przewodniki koncentrowa³y siê ju¿ z regu³y na samej Warszawie (najczêœciej wraz z okolicami). Jako wyj¹tek wskazaæ mo¿na opracowania Konstantego Krynickiego na temat Wis³y, w których Warsza- wa omówiona zosta³a wœród innych miast le¿¹cych nad najd³u¿sz¹ polsk¹ rzek¹

.

Za najstarszy bedeker poœwiêcony w ca³oœci Warszawie uznaje siê niekiedy Prze- wodnik po Warszawie Jana Glücksberga z 1826 roku, lecz w tym wypadku tytu³ jest myl¹cy. To syntetyczne opracowanie, powsta³e jako czêœæ kalendarza, ma charakter informatora dla przyjezdnych i nie mo¿e byæ uznane za przewodnik

. W tym sa- mym roku na ³amach „Nowego Kalendarzyka Politycznego” opublikowany zosta³ obszerny Opis historyczno-statystyczny miasta sto³ecznego Warszawy autorstwa £ukasza Go³êbiowskiego, zawieraj¹cy wszystkie najwa¿niejsze elementy przewodnika.

Oprócz wstêpu historycznego i informacji o po³o¿eniu miasta czytelnik móg³ za- poznaæ siê z opisami najwa¿niejszych zabytków, warszawskimi obrzêdami i zwycza- jami, a nawet uzyskaæ informacje o domach zajezdnych, cukierniach, kawiarniach, placówkach opieki zdrowotnej, komunikacji itp.

Warto dodaæ, ¿e rok póŸniej po-

16

9 Na ich temat zob. np. J. Bieniarzówna, Wiekowe tradycje mi³oœnictwa Krakowa, „Rocznik Krakowski”

1974, t. 45, s. 12–13; M. Ro¿ek, Mirabilia Urbis Cracoviae, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 1986, nr 13, s. 50–52; J. Duda, Przewodniki po Krakowie (do 1914 roku).

Ksi¹¿ki, ich autorzy i wydawcy, „Rocznik Krakowski” 1996, t. 62, s. 54–56; D. Ziarkowski, Sakralizacja Krakowa w dawnych przewodnikach turystycznych po mieœcie[w:] Przestrzeñ turystyki kulturowej, red. D. Or³owski, Warszawa 2017, s. 223–224.

10 O znaczeniu kolei dla rozwoju turystyki w XIX wieku zob. np. Z. Kulczycki, Historia turystyki, Warszawa 1982, s. 41–42; A. M¹czak, Peregrynacje, woja¿e, turystyka…, s. 252–266; E.G.E. Zuelow, A History of Modern Tourism, London 2016, s. 46–54.

11 J.W. Krasiñski, Przewodnik dla podró¿ui¹cych w Polsce i Rzeczypospolitey Krakowskiey, Warszawa 1821.

12 K. Krynicki, O Wiœle, jéj dop³ywach i miastach nad ni¹ le¿¹cych, Warszawa 1885. Nastêpne, poszerzone wydania ukazywa³y siê w latach: 1887, 1891, 1898 i 1906.

13 S. Ciep³owski, O rodowodzie…, s. 206.

14 Ibidem, s. 208–209.

szerzona wersja tego dzie³a zosta³a wydana w formie odrêbnej ksi¹¿ki w ma³ym formacie, licz¹cej 252 strony

.

Stworzony przez Go³êbiowskiego wzorzec d³ugo czeka³ na kontynuacjê, gdy¿

kolejne przewodniki po najwa¿niejszym mieœcie Królestwa Kongresowego poja- wi³y siê dopiero w drugiej po³owie XIX wieku

. Prze³omowe znaczenie mia³ wy- dany w 1857 roku Przewodnik po Warszawie Franciszka Maksymiliana Sobieszczañ- skiego, zawieraj¹cy zreszt¹ wiele informacji zaczerpniêtych z wczeœniejszego o 30 lat opracowania Go³êbiowskiego. Sobieszczañski stworzy³ dzie³o niezbyt obszerne (zaledwie 54 strony, choæ zapisane drobn¹ czcionk¹), ale o przemyœlanej strukturze i kompleksowym charakterze

. W pierwszej kolejnoœci przedstawione zosta³y ogólne wiadomoœci o Warszawie, potem zaœ liczne informacje praktyczne, dotycz¹ce m.in.

formalnoœci paszportowych, hoteli, kawiarni, restauracji i punktów handlowych oraz wa¿niejszych urzêdów. W kolejnych krótkich rozdzia³ach autor opisa³ warszaw- skie koœcio³y, zak³ady i zbiory naukowe, pomniki, wa¿niejsze zabytki, zak³ady dobroczynne, a na koñcu okolice miasta. G³ównym przedmiotem uwagi Sobie- szczañskiego by³y zabytki, co jest zrozumia³e, bior¹c pod uwagê jego naukowe zainteresowania. Najwa¿niejsze budowle zosta³y te¿ wyobra¿one w formie rycin towarzysz¹cych planowi miasta.

W 1873 roku ukaza³ siê najobszerniejszy dziewiêtnastowieczny przewodnik po Warszawie, opracowany przez Feliksa Fryzego i Ignacego Chodorowicza

. Kilka od- rêbnych paginacji daje po zsumowaniu liczbê ponad 800 stron, z czego ostatnie 168 przypada na og³oszenia, czyli reklamy rozmaitych firm i us³ug. Autorzy przewod- nika skupili siê g³ównie na zebraniu informacji praktycznych, zostawiaj¹c opis War- szawy i jej okolic Sobieszczañskiemu, który napisa³ pierwsze dwa rozdzia³y, rozbu- dowuj¹c tekst w³asnego przewodnika z 1857 roku. Jako twórca trzeciego rozdzia³u, zatytu³owanego ¯ycie w Warszawie, wskazany jest ponadto Wac³aw Szymanowski, pisarz i dziennikarz, ojciec znanego rzeŸbiarza, równie¿ Wac³awa.

Co ciekawe, strukturê przewodnika Fryzego i Chodorowicza skrytykowali auto- rzy kolejnego warszawskiego bedekera, wydanego w roku 1880. Wiktor Gomulicki i Ignacy Szmideberg napisali, ¿e dzie³o ich poprzedników trudno uznaæ za prze- wodnik „we w³aœciwym znaczeniu tego s³owa”, gdy¿ stanowi ono „chaotyczny zbiór szczegó³ów, wœród którego z niezmiern¹ trudnoœci¹ przychodzi odszukaæ

DZIEWIÊTNASTOWIECZNE PRZEWODNIKI POWARSZAWIE...

17

15 £. Go³êbiowski, Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy, wydanie drugie poprawione, znacznie pomno¿one i rozszerzone, Warszawa 1827.

16 A. So³tan, Prawobrze¿na Warszawa…, s. 16.

17 F.M. Sobieszczañski, Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym 10ci¹ rycinami na stali, War- szawa 1857.

18 F. Fryze, I. Chodorowicz, Przewodnik po Warszawie i jéj okolicach na rok 1873/4 z mapp¹ miasta, mappami kolei ¿elaznych i drzeworytami, Warszawa [1873].

prost¹ a potrzebn¹ informacjê”

. Sami postanowili podzieliæ swoje opracowanie na dwie czêœci: informacyjn¹ oraz opisow¹, w której po zarysie historycznym miasta ukazano Warszawê wed³ug podzia³u tematycznego (place, koœcio³y, pomniki, mu- zea, ogrody itd.), bez konkretnych propozycji zwiedzania. Uwagê zwraca mnogoœæ reklam – niektóre zamieszczono na samym pocz¹tku (na stronach poprzedzaj¹cych stronê tytu³ow¹), a pozosta³e na koñcu (ponad 200 osobno numerowanych stron).

Ostatnie dwie dekady XIX wieku, a zw³aszcza sam schy³ek stulecia, przynios³y znaczne o¿ywienie w zakresie publikacji przewodników po Warszawie. By³y wœród nich opracowania bardzo syntetyczne, o charakterze informatorów turystycznych, których publikacjê inspirowa³y warszawskie hotele

, ale te¿ obszerniejsze bedeke- ry, jak Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treœciwym opisem okolic miasta, wydany nak³adem redakcji „Wêdrowca” w 1893 roku. Ten ostatni, jak mo¿na dowiedzieæ siê z przedmowy, jest opracowaniem zbiorowym, przygotowanym przez zespó³ auto- rów w sk³adzie: Eryk Jachowicz, Aleksander Messyng, Walery Przyborowski, Antoni Skrzynecki, Ludwik V.-Zieliñski, W³adys³aw K. V.-Zieliñski

. Warto podkreœliæ, ¿e by³ to pierwszy przewodnik po Warszawie, którego uk³ad jest rzeczywiœcie „prze- wodnikowy”. Wprawdzie opis miasta podzielony zosta³ na dzielnice (opisane ka¿da z osobna przez wymienionych powy¿ej autorów), ale w ramach ka¿dej dzielnicy tekst

„prowadzi” czytelnika po okreœlonej trasie, a nie wed³ug koncepcji tematycznej

. Na uwagê jako autor przewodników po Warszawie i okolicach zas³uguje rów- nie¿ Wiktor Czajewski, który w latach dziewiêædziesi¹tych XIX stulecia wyda³ a¿

trzy opracowania. Jako pierwszy ukaza³ siê Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892

. Ksi¹¿ka ta ma jednak bardzo archaiczny uk³ad. Na pocz¹tku zamieszczono wprawdzie kilkunastostronicowy Przewodnik adresowy, przydatny dla przyje¿d¿aj¹- cych do miasta, ale czêœæ opisowa zosta³a ograniczona do tego, co autor zaty- tu³owa³ Skorowidz alfabetyczny instytucyi, gmachów i miejscowoœci istniej¹cych, lub czêœciej wspominanych. Cztery lata póŸniej ukaza³a siê kolejna edycja, wzbogacona o informa- cje dotycz¹ce po³o¿enia geograficznego, klimatu oraz historii miasta, których autor nie zamieœci³ w pierwszym wydaniu

. Wczeœniej, bo w roku 1893, Czajewski wyda³

18

19 W. Gomulicki, I. Szmideberg, Illustrowany przewodnik po Warszawie ozdobiony planem miasta, widokami piêkniejszych gmachów i miejscowoœci, galerj¹ typów warszawskich i szkicami charakterystycznemi. Rok pierwszy, Warszawa 1880, s. IV.

20 Przewodnik po Warszawie wydany staraniem Wielkiego Hotelu Europejskiego w czterech jêzykach, wspó³autor Wiktor Gomulicki, Warszawa 1881; Przewodnik po Warszawie. Pami¹tka z Hotelu Francuskiego w War- szawie, [Warszawa 1887].

21 Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treœciwym opisem okolic miasta, Warszawa 1893, s. IV.

22 Fakt ten jest godny odnotowania zw³aszcza w kontekœcie opinii wyra¿onej przez Stanis³awa Ciep³owskiego, ¿e gotowe scenariusze wycieczek pojawi³y siê w warszawskich przewodnikach do- piero na pocz¹tku XX wieku. Por. S. Ciep³owski, O rodowodzie…, s. 212.

23 W. Czajewski, Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892, Warszawa 1892.

24 Idem, Ilustrowany przewodnik po Warszawie z planem miasta, Warszawa 1896.

przewodnik, który – wbrew pocz¹tkowi tytu³u – nie obejmowa³ miasta, a jego oko- lice, w tym zw³aszcza pa³ac w Wilanowie wraz ze szczegó³owym opisem jego wy- posa¿enia. We wstêpie autor t³umaczy, ¿e opracowanie to zosta³o pomyœlane jako drugi tom przewodnika po Warszawie

.

Do grupy przewodników po Warszawie nale¿y ponadto zaliczyæ Przewodnik illustrowany po Warszawie, £odzi i okolicach fabrycznych z 1897 roku, gdy¿ wymienionej w tytule £odzi poœwiêcono w nim niespe³na 40 stron, podczas gdy opracowanie liczy ich 401

. Czêœæ poœwiêcona stolicy podzielona zosta³a na informacyjn¹ oraz opisow¹. W tej drugiej w pierwszej kolejnoœci opisano „Œwi¹tynie Pañskie” (najpierw cerkwie prawos³awne, potem koœcio³y katolickie), a nastêpnie inne zabytki znaj- duj¹ce siê w Warszawie oraz jej okolicach.

Treœci historyczno-artystyczne w przewodnikach po Warszawie

Drukowane przewodniki, zarówno te dawne, jak i wspó³czesne, z oczywistych wzglêdów zawieraj¹ bardzo ró¿norodne treœci, które powinny byæ przydatne dla korzystaj¹cych z nich turystów. Fakt ten dostrzegany jest w definicjach, które okreœ- laj¹ przewodnik jako „ksi¹¿kê stworzon¹ w celu pomocy podró¿nym”

lub – nieco szerzej – jako „ksi¹¿kê zawieraj¹c¹ informacje o zabytkach, trasach turystycznych, noclegach oraz o historii, geografii itp. danego miasta, regionu, pañstwa”

. Podej- muj¹c próbê analizy dziewiêtnastowiecznych przewodników po Warszawie w kate- goriach publikacji poœwiêconych sztuce, warto zatem okreœliæ w pierwszej kolejnoœci udzia³ treœci historyczno-artystycznych na tle innych wiadomoœci zamieszczanych w tych publikacjach.

Generalnie nale¿y stwierdziæ, ¿e informacje na temat zabytków architektury zaj- muj¹ w badanych przewodnikach bardzo du¿o miejsca, z regu³y wyraŸnie domi- nuj¹c nad innymi treœciami. Stwierdzenie to dotyczy zarówno najwczeœniejszych publikacji przewodnikowych, takich jak opracowania Krasiñskiego i Go³êbiowskie- go, jak i wydawnictw z koñca XIX stulecia. Owa dominacja zabytków nie jest tak mocno zaznaczona jedynie w obszernym przewodniku Fryzego i Chodorowicza, co wynika jednak z faktu wprowadzenia przez autorów bardzo du¿ej liczby roz-

DZIEWIÊTNASTOWIECZNE PRZEWODNIKI POWARSZAWIE...

19

25 Idem, Ilustrowany przewodnik po Warszawie i okolicach. Willanów, Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin.

Wraz ze szczegó³owym spisem 1000 obrazów z galeryi wilanowskiej, Warszawa [1893].

26 Zob. D. Opaliñski, Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno- -Ÿród³oznawcze, wyd. 2, Krosno 2013, s. 70, przyp. 74.

27 J.A. Cuddon, A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, Third Edition, Cambridge 1993, s. 395.

28 Przewodnik[has³o w:] Jêzyk polski: wspó³czesny s³ownik jêzyka polskiego, t. 2, red. B. Dunaj, Warszawa 2007, s. 1458.

dzia³ów (a¿ 16), które zawieraj¹ czêsto szczegó³owe informacje i spisy rzadko spoty- kane w innych przewodnikach, adresowane niew¹tpliwie bardziej do mieszkañców ni¿ do przyjezdnych, jak np. szczegó³owe wykazy w³adz cywilnych i wojskowych oraz s¹dów czy informacje na temat s³u¿by zdrowia. Jednak¿e równie¿ w przypad- ku omawianego przewodnika informacji historyczno-artystycznych nie brakuje, a nawet zosta³y one mocno wyeksponowane poprzez ich zamieszczenie w dwóch pierwszych rozdzia³ach (licz¹cych ³¹cznie a¿ 107 stron), stanowi¹cych opis Warsza- wy i jej okolic, sporz¹dzony przez Sobieszczañskiego.

Na marginesie mo¿na te¿ dodaæ, ¿e rolê zabytków w omawianych przewodni- kach podnosz¹ liczne ilustracje, wzbogacaj¹ce tekst tych publikacji. Nie bêd¹ one przedmiotem szczegó³owej analizy w ramach tego artyku³u, ale warto nadmieniæ,

¿e dominacja zabytków architektury wœród rycin, a potem tak¿e zdjêæ zamieszcza- nych w przewodnikach bez w¹tpienia ukazywa³a te budowle jako najwa¿niejsze obiekty w mieœcie.

Prawie wszystkie warszawskie przewodniki z XIX wieku maj¹ bardzo tradycyjny uk³ad, podaj¹c poszczególne informacje w porz¹dku tematycznym. Informacje o zabytkach zamieszczane s¹ w wyró¿nionych czêœciach poœwiêconych koœcio³om oraz – przyjmuj¹c terminologiê Józefa Wawrzyñca Krasiñskiego, zaadaptowan¹ równie¿ przez niektórych innych autorów przewodników – gmachom i budowlom znaczniejszym

. W ramach tej drugiej grupy opisywano przede wszystkim Zamek Królewski oraz liczne pa³ace miejskie. W mniejszym stopniu uwagê autorów prze- wodników zajmowa³y natomiast inne zabytki i dzie³a sztuki, takie jak np. pomniki, osobno omówione, bardzo syntetycznie zreszt¹, jedynie przez Sobieszczañskiego

. Co ciekawe, w przewodnikach obejmuj¹cych równie¿ okolice Warszawy dominowa³y miejscowoœci z interesuj¹cymi zabytkami, w tym zw³aszcza Wilanów z pa³acem i galeri¹ obrazów, szeroko omówione ju¿ przez £ukasza Go³êbiowskiego, nastêp- nie przez Sobieszczañskiego, Gomulickiego i Szmideberga, autorów Ilustrowanego przewodnika po Warszawie z 1893 roku, a wreszcie przez Wiktora Czajewskiego, który Wilanowowi poœwiêci³ niemal w ca³oœci swój przewodnik po okolicach Warszawy, wydany w roku 1893.

Dla badacza dziejów pisarstwa o sztuce bardzo istotnym zagadnieniem jest tak-

¿e sposób opisu zabytków i dzie³ sztuki oraz jego ewolucja. Kwestie te s¹ mo¿liwe do zrekonstruowania równie¿ na przyk³adzie dawnych przewodników po Warsza- wie. Zasadniczo mo¿na stwierdziæ, ¿e opisy zabytków zamieszczane na kartach analizowanych publikacji wykazuj¹ cechy typowe dla ówczesnego staro¿ytnictwa, tzn. traktuj¹ zabytki przede wszystkim w kategoriach dokumentów historycznych.

20

29 Por. J.W. Krasiñski, Przewodnik dla podró¿uj¹cych…, s. 21.

30 F.M. Sobieszczañski, Przewodnik po Warszawie…, s. 34. Zob. te¿ fragment tekstu autora w: F. Fryze, I. Chodorowicz, Przewodnik po Warszawie i jéj okolicach…, s. 47–51.