764
R E C E N Z JEc z e le . P rz y w ó d c a te n p isa ł: „P okój je s t d u ch o w ą a n ie in te le k tu a ln ą a b stra k cją , to je s t ż y c ie a n ie teo ria ”, p o d su m o w u ją c r ó w n o cześn ie filo z o fię i p o trzeb ę m a n ife s ta c ji pokoju.
Z u p e łn ie n o w y etap ru ch u p a c y fisty c z n e g o ro zp o czą ł s ię p o 1850 r., k ie d y n a j
w a ż n ie jsz ą sp raw ą b y ła p rzy szło ść n ie w o ln ic tw a . T em u za g a d n ien iu p o św ię c a B rock d w a o sta tn ie rozd ziały. P o sz c z e g ó ln e u g ru p o w a n ia ru ch u p a c y fisty c z n e g o p rzed sta w ia ły różn e k o n cep cje em a n cy p a cji (M urzynów. G arison tw ie r d z ił, dż mie w id zą c m o ż liw o ś c i p o k o jo w eg o ro z w ią z a n ia .spraw y n a leży d op row ad zić na dradze p o k o jo w ej do sep a ra cji P ó łn o c y od P o łu d n ia . ÍBuritt toył za n a ty c h m ia sto w y m n a d a n iem n ie w o ln ik o m w o ln o śc i, 'ziaś A m e r y k a ń sk ie S to w a r z y sz e n ie P o k o jo w e w y s u w a ło p o stu la ty
e m a n cy p a cji w ra m a ch w y k u p ie n ia n ie w o ln ik ó w , tak b y p o łu d n ie fin a n so w o na ty m n ie u cierp iało.
Z b liża ją cy się n ieu ch ro n n ie k o n flik t d o p ro w a d ził do u n ifik a c ji h a se ł w śród róż
n ych grup p a c y fisty c z n y c h , k tó re p rzecież zgod n ie p r z e c iw sta w ia ły się arm ii, u c is k o w i i n ie w o ln ic tw u jak o e lem en to m sp rzeczn y m z za sa d a m i g ło szo n y m i p rzez B ib lię.
J ed n a k że w m o m en cie w y b u ch u w o jn y w ie lu d z ia ła c z y ru ch u p a c y fisty c z n e g o o f ia ro w a ło s w e u słu g i P ó łn o cy , a sam z w o le n n ik b iern ego oporu G arison zgad zał się n a w e t na u d zia ł sw eg o sy n a w w o jn ie.
P o d su m o w a n ie d zia ła ln o ści o m a w ia n y c h gru p k oń czy p ra cę, z k tó rej w y n ik a , iż w g ru n cie r z eczy n ie w ie lk ie ilo śc io w o sto w a r z y sz e n ia p o k o jo w e w y w a r ły duży w p ły w na w sp ó łc z e sn y c h w d uchu p rzek o n a n ia o p o trzeb ie ż y c ia w sp o k o ju , bez k o n flik tó w zbrojn ych . P ra ca B rock a 'zajm uje s ię m a ło zn an ym i a sp ek ta m i d zia ła ln o ści lu d zi ty p u Garisoina, -przy czym autor ó b fic ie k o rzy sta z n ie zn an ych dotąd z r a cji n ie w ie lk ic h n a k ła d ó w gazet, p r z e d sta w ia ją c p o g lą d y i d zia ła ln o ść c y w iln e g o a m e r y k a ń sk ie g o ru ch u p a cy fisty czn eg o . S tą d duża w a rto ść p racy dla p ozn an ia h isto rii U S A przed w o jn ą se c e sy jn ą ,
I z a b e l l a R u s in o w a
A le x a n d r e H e r z e n , L e t t r e s i n é d i t e s à sa f ille Olg a, in tro d u ctio n e t notes par A le x a n d r e i Z v i g u i l s k y , „L ibrairie des C inq C o n tin en ts”, P a ris 1970, s. 89, n lb . 3.
P u b lik a c ja n ie zn an ych lis tó w Hercema do c ó rk i CQgi w y d a n a n a d er sta r a n n ie p rzez fra n cu sk ieg o badacza A lek sa n d ra Z v i g u i l s k y e g o , b ogato ilu stro w a n a , ra z jeszcze u św ia d a m ia nam , że o g ło sz o n a dru k iem , n a jp ie r w p rzez M ich ała L e m - k e g o, n a stę p n ie w k o le jn y c h tom ach w y d a w n ic tw a „L itiera tu rn o je N a sle d s tw o ”, w r e sz c ie w n a jp e łn ie jsz e j, w ie lo ję z y c z n e j 3'0-tomowej e d y c ji jeg o d zieł z la t 1954—
1965, p u ścizn a ep isto la rn a w y d a w c y „ K o ło k o ła ”, to ty lk o część —- znaczna a le nie c a łk o w ita — jego r o z le g łe j k o r e s p o n d e n c ji L isty H ercen a sta n o w ią w ażn ą d zied zin ę jego tw ó rczo ści p u b lic y sty c z n e j, są z nią o rg a n iczn ie zesp o lo n e, n ie ty lk o d latego, że w ie lu sw y m w a ż k im w y p o w ie d z io m n a d a w a ł w ła ś n ie fo rm ę ep istolarn ą: od
„L istó w z F ran cji i W ło ch ” p o „L isty do starego to w a r z y sz a ”. B ez g ru n to w n ej zn a
jo m o ści ca ło k szta łtu k o resp o n d en cji H ercen a n ie sp o só b p o ją ć jego d zia ła ln o ści, jeg o p u b lic y sty k i, jego b io g ra fii, n ie sposób w y r o b ić so b ie zd an ia na te m a t jego
■zapatrywań i ic h ew olucji.·
W yd an e p rzez Z v ig u ilsk y eg o lis ty poch od zą ze zb io ró w r o d zin n y ch w n u czk i H ercen a, J ea n n e A m p h o u x -M o n o d , o ra z jego p r a w n u k ó w M ario i Nioëla 'Rista. Nat- s^u w a się , r z ecz jasna, p y ta n ie: czem u ty c h w ła ś n ie ‘28і lis tó w n ie w e sz ło do e d y c ji L em k eg o , k tó ry o b ficie k o r z y sta ł z a r c h iw u m r o d zin n eg o H ercen a. Z n aczn a część l i stó w do O lgi z o sta ła o g ło szo n a u p rzed n io (1Ό8 -znalazło s ię w o sta tn im 3 0-tom ow ym w y d a n iu d zieł H ercen a, w ty m 2 lis t y z a rch iw u m 'Ristów). D op iero p rzy p o m n ien ie lo s ó w a rch iw u m H erc en a oraz zap ozn an ie s ię z k o resp o n d en cją L em k ego rzuca
R E C E N Z JE
765
'św iatło na lo s y tej k o resp o n d en cji. O kazuje s ię , że w y łą c z e n ie sw eg o cza su tych w ła śn ie lis tó w Mię było d ziełem przyp ad k u , le c z p rz e ja w e m z a p o b ie g liw e j cen zu ry rod zin n ej. Z viguiilsky, k o rzy sta ją cy z u p rzejm o ści sę d z iw e j w n u czk i H ercen a, nie m ó g ł i n ie c h cia ł p oru szać tych d ra żliw y ch s p r a w w e w s tę p ie ed y to rsk im .
ff ie od rzeczy b ęd zie w ię c u św ia d o m ie n ie sob ie, jak p o to czy ły s ię lo s y arch iw u m H ercen a i jeg o ro d zin n ej k o rešp o n d en cií. P o śm ierci A le k sa n d r a H ercen a w 1670 r.
za sa d n icze jego a rch iw u m zn a jd o w a ło się u syn a —■ A lek sa n d ra A. H ercen a (1830—
1906), p rofesora fiz jo lo g ii, p o czą tk o w o w e F lo ren cji, n a stęp n ie w L ozan n ie. A r c h i
w u m to w zb ogacało sdę o n o w e m a teria ły : d zieci А . I. H ercen a m ia ły św ia d o m o ść w a g i d zia ła ln o ści sw e g o ojca, c e n iły k a żd y sk r a w e k p a p ieru za p isa n y jego r ę k ą Ї p rzez lu d z i z n im zw ią za n y ch . W 1877 r. N a ta lia H erc en (Tata) p rzy w io zła z G re
e n w ic h p a p iery zm a rłeg o w ła śn ie M ik o ła ja O gariow a. N a stęp n ie dołączono do tego zbioru p a p iery M arii R eich el, w y c h o w a w c z y n i dziieci H erc en a i w ie lo le tn ie j orga
n iza to rk i tajn ej k o resp o n d en cji W olnej D ru k arn i R o sy jsk iej. R ó w n o cześn ie jednak a r c h iw u m u leg ło c z ę śc io w e m u zubożeniu: sy n H ercen a od d al część k o resp o n d en cji rodzinom : S a ffie g o , .Proudhona, B la n ca i in n y c h . C zęść ty ch lis tó w tr a fiła n a stę p n ie ró żn y m i d rogam i do b ib lio te k w ło s k ic h i fra n cu sk ich , sk ąd na p o d sta w ie fo to k o p ii o p u b lik o w a n a zo sta ła w 64 tom ie w y d a w n ic tw a ,,L itiera tu rn o je N a s le d s tw o ”, część za g in ęła b ezp o w ro tn ie. P o dziś dzień n ie w ia d o m o , co się sta ło z alb u m em a u to g ra fó w , do k tó reg o H ercen w k le ja ł lis ty sw y c h zn a k o m itszy ch k o resp o n d en tó w . N iek tó re m a teria ły s y n H ercen a p r z e sy ła ł w darze B ib lio te c e R um iiancew a w M o sk w ie (dziś:
B ib lio te k a im . Leiniina). C a ło ści a rch iw u m o jca p rzek azać jed n ak n ie m ógł: zarów n o ze w zg lęd u na zn a jd u ją ce s ię w nim .inform acje d o ty czą ce ro sy jsk ieg o ru ch u r e w o lu c y jn e g o i em ig ra cji r o sy jsk ie j itp ., jak i z r a c ji o b fito ści d o k u m en tó w o ch arak terze in ty m n y m , d otyczących m . in. N a ta lii O gariow ej, M a lw id y v o n M ey sen b u g , r o dzin y Geoirgha H erw eg h a i in n ych .
W 1881 r. z A. A . H erc en em n a w ią z a ł k o n ta k t M ich ajło D ra h o m a n o w i u z y sk a ł zgod ę na c z ę śc io w e o p u b lik o w a n ie k o resp o n d en cji z w y d a w c ą „K o ło k o ła ”. W y n ik ie m ty ch starań b y ło o g ło s z e n ie dw óch n iezm iern ie in te r e su ją c y c h tom ów : lis tó w K a - w ie łin a i Iw an a T u rg ien iew a do H ercen a (G en ew a 189*2) oraz lis tó w B a k u n in a do H ercen a i O gariow a (G en ew a 1896). D ra h o m a n o w zm arł w ro k u 1895 w S o fii, gd zie b y ł p ro feso rem h isto r ii p o w szech n ej. Jed n a k że do L ozan n y — ja k - s ię ok azało p ó ź
n i e j —. w ró ciła ty lk o część p rzek azan ych D rabom ano w o w i m a te r ia łó w H e rc en o w - sk ich . C zęść ich z a g in ęła w K ijo w ie , dokąd zab rał je w 1916 r. zięć D rah om an ow a, I. Szyszm am ow , k ie d y .pełnił tam fu n k c ję am b asad ora B u łg a rii przy h etm a n ie S k oro- p ad sk im . L. M . D rahom am ow -Szyszm an.ow a p rzek a za ła w 1932 r. a rch iw u m sw ego ojca do W arszaw y, g d z ie n a jp ra w d o p o d o b n iej p o d z ie liło ono lo s w ie lu p o lsk ic h ręk o p isó w ; p a p iery H ercen a zaś o d sp rzed a ła tzw . R o sy jsk iem u Z agran iczn em u A r
ch iw u m H isto ry cz n e m u w P ra d ze. W 1'937 r. do A rch iw u m tego przek azan a została, z g o d n ie z w o lą zm arłej w Ш 6 r. N a ta lii H ercen, ogrom na W iększość p ozostających w jej ręk u p a p ie r ó w ojca. J e d y n ie k o resp o n d en cja nosząca ch a ra k ter osob isty w y łą c z o n a zo sta ła z teg o zbioru i tr a fiła do ręk o p iśm ien n y ch zb iorów B ib lio th è q u e N ation ale.
N a d ecy zji tej z a w a ż y ł zarów n o n e g a ty w n y sto su n ek p oto m k ó w H ercen a do p rzem ian za szły ch .w Rosjii, jak i m o ty w y n a tu r y o so b istej. P e rtra k ta cje w sp ra w ie z a k u p ien ia a rch iw u m H ercen a, k tóre z p o le c e n ia rząd u ra d ziec k ieg o w sz c z ą ł jeszcze M ich ał L em k e, n ie d ały r ezu lta tu . iNa te n stan rzeczy w y w a r ł za p ew n e w p ły w los p ierw szeg o p ełn eg o w y d a n ia d zieł He.rcena i h on o ra rió w za nie; d ek ret m ło d ej R e p u b lik i R a d zieck iej sta n o w ią c y , iż p u ścizn a k la s y k ó w k u ltu ry r o sy jsk ie j jest w ła sn o ś c ią n a ro d u o raz d ek ret o n a cjo n a liza cji b a n k ó w p r z e k r e ślił w s z e lk ie ro sz c z e n ia sp a d k o b iercó w H ercena do d och od ów z jego dzieł.
Ś m ie r ć M. L em k eg o , b rak k o n ta k tó w z p otom k am i H ercen a, do czego· p rzyczy-
766
B E C E N Z J Endały s ię 'też ó w czesn e p u b lik a cje, nad er jed n o stro n n ie o cen ia ją ce d zia ła ln o ść i r o lę H ercen a (SEC. L e w in , J. S tie k ło w i in .), sp r a w iły , iż p rzez baz mała· 30 la t a r c h iw u m to b y ło dla h is to r y k ó w r a d ziec k ich p ra k ty czn ie n ied o stęp n e. Do l'M5 r. b ad acze Mie o r ie n to w a li s ię n a w e t w z a w a rto ści te g o b e z cen n eg o zbioru. Bo raz o sta tn i k o r z y sta ł z n ie g o L em k e, k ie d y zn a jd o w a ło się jeszcze w .posiadaniu d zieci H ercen a. S p o r a d y czn e p u b lik a cje w eu ro p ejsk ich p ism a ch s la w isty c z n y c h , n a ła m a ch „ S o w riem ien - n y ch Z a p iso k ” n o siły c h a ra k ter p r zy czy n k ó w . W 1'945 r. rząd C zech o sło w a cji p rze
k a za ł w darze ra d ziec k iej A k a d em ii N au k c a ło ś ć R o sy jsk ieg o Z agran iczn ego A rch i
w u m H isto ry czn eg o , w k tó ry m zn a la zły s ię tak że p a p ie r y A lek sa n d ra H erc en a i M i
k o ła ja O ga rio w a . O b ecn ie a r c h iw u m to zn a jd u je slię c z ę śc io w o w C en traln ym [Pań
s tw o w y m A r c h iw u m R e w o lu c ji 'P aździernikow ej (CGAOIR), częścio w o w C en traln ym P a ń stw o w y m A rch iw u m L ite r a tu r y (OGAÍLI) w M o sk w ie. M a teria ły te z o sta ły op u b lik o w a n e p rzez „L itiera tu rn o je N a sle d s tw o ” w 'tomach 62—164, a n a stęp n ie w e s z ły do 30-tom iowego w y d a n ia d z ie ł H ercena.
W tok u p rac nad ty m i d o k u m en ta m i ok a za ło s ię , iż a rch iw u m p ra sk ie je s t izara- zem b o g a tsze i u b oższe o d teg o , z czym iswego czasu zap ozn ał s ię L em k e: zn a la zły s ię tu m a te r ia ły , k tóre h is to r y k o w i u d ostęp n ion o, a jed n o cześn ie b r a k o w a ło in n y ch , k tó re m ia ł o n w ręk u . Ich odznalezierm e u tru d n ia fa k t, iż w s w o im w y d a n iu L em k e n ie o d n o to w a ł, u k tó reg o z p o to m k ó w H erc en a sp o czy w a ją p o szczeg ó ln e r ęk o p isy .
D z ie je w y d a n ia sp u ścizn y H ercen a w 'Rosji rzu ca ją d o d a tk o w e ś w ia tło n a p o d e j
m o w a n e z różn ych str o n p rób y, a b y o d retu szo w a ć p o rtret a u to r a „R zeczy m in io n y ch i r o z m y ś la ń ”, u k ry w a ją c .to, co nde p a so w a ło do stw orzionego obrazu. P rzed
■r. 1Ш7 w a lc z y ła o to carsk a cen zu ra . ·Ρο 'R ew olucji 'P aździernikow ej d ek retem K o m isa ria tu L u d o w e g o 'O św iaty p od jęto d ecy zję o k o n ty n u o w a n iu e d y c ji d zieł H ercen a d oprow adzonej do 8 to m u , u zu p ełn io n o u su n ię te p rzez cen zu rę fra g m en ty , p rzy stą p io n o do druku n a k ła d u m a so w eg o . ÖPewne k o rek ty już w cza sie p rac p r z y g o to w a w c z y c h w p ro w a d za li sp a d k o b ie r c y H ercen a.
R ew o lu cja 1905 ro k u u czy n iła , jak w ia d o m o , n a zw isk o H ercen a „ le g a ln y m ” w R osji. W yd aw ca F. F. P a w i e n k o w o trzy m a ł ze z w o le n ie na druk d zieł H erc e
na w (Rosji, o co b e z sk u te c z n ie za b ieg a n o od d z iesięciu la t. 7 -to m o w e w y d a n ie , k tóre u k azało się w 1'atach 1'905'—1906, b yło jed n a k że zm a sa k ro w a n e p rzez cen zu rę i za w iera ło zn ik om ą cz ę ść p u śc iz n y tw ó r c z e j p isa rza i działacza. 'W m a rcu 1907 r.
w n u k H ercen a — M ik ołaj H erc en .zw rócił się w im ie n iu ro d zin y do M ich a ła L e m kego (1872—Ί9231), w y b itn e g o z n a w cy d z ie jó w r u ch u sp o łe c z n e g o w R o sji, z p ro p o zycją o b ję c ia r e d a k c ji p e łn e g o w y d a n ia d zieł H ercen a. Lemike p r z y stą p ił do p racy z p r a w d z iw y m p o św ię c e n ie m . O bszerna jeg o k o resp o n d en cja z p o to m k a m i H ercena n a św ie tla w sp osób in te r e su ją c y d zieje teg o w y d a n ia , o b jek cje w y su w a n e przez ro d zin ę li w y ja śn ia , d la c z e g o p ozostała w jej r ę k u c z ę ść k oresp on d en cji.
K o resp o n d en cja ro d zin n a H ercen a w w y d a n iu jeg o d zieł z a jm u je sp oro m iejsca . Już w e d y c ji Pawleinkow ia c a ły tom V II za jm u je ob szerna, d w u stro n n a k o r e sp o n d en cja z la t 1833— Ш38 z N a ta lią Z ach arin ą, n a stę p n ie żon ą H ercen a. W tra k cie p rzy g o to w a n ia d o d ruku w y d a n ia L em k ego sp r a w y u m ieszcza n ia p o szczeg ó ln y ch listó w , u su w a n ia z n ich n a z w isk b ą d ź p o szczeg ó ln y ch zdań, b y ły w ie lo k r o tn ie p rzed m io tem ro zm ó w i k o resp o n d en cji. W ą tp liw o ści b u d ziły n ie ty lk o sp r a w y d ra m atu o so b isteg o H erc en a zw ią za n eg o z m iło śc ią N a ta lii H e r c e n do H e r w e g h a (ogło
sz e n ie częścli „R zeczy m in io n y ch 1 r o z m y ś la ń ” tem u p o św ię c o n e j b y ło w s tr z y m y w a n e p r z e z w ie le la t w o b a w ie , iż w o d p o w ie d z i d zieci H e rw eg h a o p u b lik u ją in t y m ną k o resp o n d en cję N a ta lii i ic h ojca), a n a stęp n ie z n ie sn a sk a m i w ro d zin ie w y w o ła n y m i w e jśc ie m do miej N a ta lii O gariow ej. N a ta lia H erc en k a te g o r y c z n ie s p r z e c i
w iła s ię o p u b lik o w a n iu fr a g m e n tó w k o resp o n d en cji o jc a Z aw ierających n ie p o c h le b n e o p in ie .o 0'gariow ej n ie .tylko za jej życia, le c z p o jej śm ierci (w 1913 r.), u w a ża ła za n ie w ła ś c iw e p u b lik o w a n ie d an ych o n iep o ro zu m ien ia ch z M a lw id ą v o n M e y se n - bug. N ie p rzek azan o do druku s e r ii lis tó w H ercen a do s y n a , w k tó r y c h w y rzu ca ł m u
R E C E N Z J E
767
le n istw o , n ie w ła ś c iw y sto su n e k do p racy, lis tó w św ia d czą cy ch o n e g a ty w n y m s t o su n k u do m a łż e ń s tw a sy n a i t d . U w a ża n o , iż lis t y te m o g ą r z u c ić cdeń niie t y le ma ad resata, co n a jego potom ka, cieszą ceg o się p o w szech n y m sza cu n k iem p rofesora.
Z a n a lo g iczn y ch w z g lę d ó w us.uinięto z p ie r w sz e g o p e łn e g o w y d a n ia © m aw ianych 28 lis tó w do O lgi. W ią że s ię z n im i też je d y n y li s t do O lg i z n a le z io n y w k o le k c ji p ra sk iej, lis t za w ie r u sz o n y ta m ziapew ne p rzyp ad k ow o. S ą to b o w ie m lis t y ojca — ped agoga, o jca k a rcą ceg o córk ę z a s ła b e p r zy k ła d a n ie się do pracy, za ch ęca ją ce do le k tu r y , a p rzed e w s z y s tk im do n a u k i języ k a r o sy jsk ie g o , z a in tereso w a n ia spraw ai- m i sw e g o k raju ojczystego'. Lisity p isa n e z ser d e c z n ą trosk ą, tr a fia ją c e jed n ak że, co p o tw ie r d z iła p rzy szło ść, w p ró żn ię. J e ż e li ,ze sta r sz y m i d ziećm i H ercen zn a jd o w a ł w s p ó ln y języ k , to z m ło d szą O lgą, k o n ta k t b y ł tru d n y . W y ch o w a n a z dala o d dom u p rzez M a lw id ę vom M ey sen b u g ma s k u te k o stry ch k o n flik tó w z m acoch ą, O lga żyła w z u p e łn ie in n y m św ie c ie , imne m ia ła z a in tereso w a n ia , in n e p ra g n ien ia , H ercen b o le ś n ie to o d c z u w a ł i echa ty c h s p r a w p o b rzm iew a ją w jeg o listach : w ła ś n ie te c ierp k ie i tým b ard ziej g o rzk ie, że p r a w d ziw e, u w a g i H ercen a sp ra w iły , iż lis ty te, choć n ie z a w iera ły nic zd a w a ło b y się n iecen zu ra ln eg o , z ta k im op óźn ien iem u jrza ły św ia tło d zien n e. D la sa m ej O lg i M onod, która u sc h y łk u życia zu p ełn ie zap om n iała ję z y k a ojczystego', s ło w a ojca b y ły g o rzk im p ro ro ctw em ; d la jej d zieci m ia ły p o sm a k w y rzu tu . .W r. I860 H ercen z goryczą p is a ł do O gariow a (list r ó w n ie ż w y łą c z o n y p rzez rod zin n ą ce n z u r ę z p u b lik a c ji iLem kego): „O lga {stu k n ęło jej 18 lat) n ie m a z n a m i nic w sp ó ln eg o , n a b y ła ja k ich ś n i e m i e c k o - a r t i s t i s c h e , a ry sto k ra ty czn y ch p o g lą d ó w ” ; n a z y w a ł ją z iro n ią cu d zoziem k ą w ro d zin ie. D ziś s ą to już sp ra w y p rzeb rzm ia łe, O lga M onod zm a rła w 1063 r., w trzy la ta p o ju b ileu szu sw y c h se tn y c h urodzin.
DLa jej w n u k ó w i p r a w n u k ó w k w e s tie te n ie m a ją zn aczenia.
T rzeb a jed n a k p rzy zn a ć o b ie k ty w n ie , że c h o ć b ro n ią c „honoru r o d z in y ” d zieo i H ercena o d k ła d a ły p u b lik a cję w ie lu jeg o r ę k o p is ó w n a okres p ó źn iejszy , n ig d y je d n a k n ie k a le c z y ły jego r ę k o p isó w , n ie n is z c z y ły n iczego, co w y s z ło spod jego pióra, n ie p o d e jm o w a ły h a n ieb n y ch cz y ste k w arch iw u m , p r z e c iw n ie , z p o d ziw u god n ym p ie ty zm em p r z e c h o w y w a ły w sz y stk o , c o z jeg o im ie n ie m m ia ło ja k ik o lw ie k zw iązek . W ła śn ie A le k sa n d r o w i i (N atalii H ercen za w d zięcza m y tak p e łn ą d o k u m en ta cję, ta k b o g a ty zb iór r ę k o p is ó w H ercen a i O ganiow a.
S etn a r o czn ic a śm ie r c i A lek sa n d ra H erc en a sta ła s ię okazją w y d a n ia k o r e sp o n d en cji H ercen a z a r c h iw u m ro d zin n eg o . O prócz p u b lik a c ji p a ry sk iej la d a d zień u k a że s ię w G e n e w ie tom z a w ie r a ją c y m . im. a r c y c ie k a w ą k o resp o n d en cję z d ziałaczam i p o lsk im i, k tó rej d o tk liw y brak o d c z u w a ł każdy, k to in te r e s o w a ł się ta k w a żk im pro
b lem em , jafcim b y ł w ży ciu H e rc en a sto su n e k do k w e s tii p o ls k ie j. Z tejże ok azji o tw a r to na 15 la t p rzed term in em k o p ertę złożon ą w B ib lio th è q u e N a tio n a le p rzez w n u czk ę 'H ercena G erm a in e R ist-M om od ‘(w inna b y ła b y ć o tw o rzo n a d o p iero w 1985 roku). C zęść zn a jd u ją cy ch s ię tam r ę k o p is ó w ,znana już b y ła b ad aczom sk ą d in ą d , część u d ostęp n ion a z o sta n ie n ie b a w e m . A le i ta .publikacja n ie zak oń czy za p ew n e p o szu k iw a ń . W ie d z a o b o g a ctw ie m a te r ia łó w , ja k ie w o k ó ł H ercen a i O g a rio w a g ro m a d z iły się (nie zn a lezio n o np. dotąd a rch iw u m „K o ło k o ła ”), k aże sąd zić, że m iło ś n ik ó w ic h ta le n tu i c z y te ln ik ó w ic h d zieł p u b lic y sty c z n o -lite r a c k ic h o ra z ic h b oga
tej i jak że in te r e su ją c e j k o resp o n d en cji c z ek a jeszcze n iejed n a niespodziam ka.
W ik toria S l i w o w s k a
S e w e r y n Ż u r a w i o k i, M y š i e k o n o m i c z n o - p o l i t y c z n a w P olsce o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o , PW N , W arszaw a 1S7A, s. 286.
H isto ria m y ś li ek o n o m iczn ej D ru giej R zeczy p o sp o litej n ie m ia ła , jak, dotych czas, szczęścia d-о op ra co w a ń . B y ło ic h n ie w ie le ,i z r e g u ły g r z e sz y ły p o w ierzch o w n o ścią . K siążk a S. Ż u r a w i c k i e g o p o k a zu je, że z ła p assa tr w a n a d a l. W yd aje się , że
