Janusz Jasiński
Andrzej Wakar : historyk Warmii i
Mazur (1920-1995)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 323-325
N
E
K
R
O
L
O
G
I
A N D R Z E J W AKAR
H istoryk Warmii i Mazur
(1920— 1995)
U ro d z ił się 30 lis to p a d a 1920 r. w W arszaw ie w rodzinie p rofesorskiej. Jego ojciec, W łodzi m ierz W a k ar, d em o g ra f, sta ty sty k i e k o n o m i sta, in tereso w ał się ju ż przed I w ojną św iatow ą lu d n o ścią p o lsk ą w P ru sa ch W schodnich. A n d rzej W a k ar, ukończyw szy G im n azju m im. W . G ó rsk ieg o w 1938 r., im m atry k u lo w ał się na W ydziale H u m an isty c zn y m U niw ersytetu W a r szaw skiego. W czasie p o w sta n ia w arszaw skiego b ra ł czynny udział w o b ro n ie cywilnej m iasta. D o O lsztyna p rzybył n a p o c z ą tk u kw ietnia 1945 r., skąd w k ró tce udał się d o B artoszyc, by przez trzy la ta pełnić tam funkcję w icestarosty i przew odniczącego P rezydium P ow iatow ej R a dy N aro d o w ej. W latach 1948— 1951 był kie row nikiem W ydziału O gólno-O rganizacyjnego Z a rz ą d u M iejskiego w O lsztynie, a n astępnie, d o 1956 r., sekretarzem Z arz ą d u W ojew ódz kiego T o w arzy stw a W iedzy Pow szechnej.
W drugiej połow ie lat pięćdziesiątych i pierwszej połow ie sześćdziesiątych p raco w ał ja k o re d a k to r i d zien n ik arz w „W arm ii i M a z u ra c h ” o raz „ P an o ra m ie P ółn o cy ” . Przez pięć lat redagow ał „ K a le n d a rz dla W arm ii i M a z u r” . W 1967 r. p o w ierzono m u stanow isko d y re k to ra W ydaw nictw a „P ojezierze” , k tó re przez szereg lat łączył z funkcją re d a k to ra naczelnego. W 1988 r. przeszedł n a em eryturę.
P roblem em ludności polskiej n a W arm ii i M a zu rac h zainteresow ał się w okresie b artoszyckim , p o d wpływem J a n a B rzeszczyńskiego, przedw ojennego działacza ruchu polskiego w tym regionie.
N a te m at historii M a z u r i W arm ii pierw sze p ró b k i pisarskie W a k a ra ukazały się w połow ie la t pięćdziesiątych. D otyczyły one polskiego szkolnictw a, W ojciecha K ętrzy ń skiego, K rzy szto fa C elestyna M ro n g o w iu sza o raz k u ltu ry polskiej n a W arm ii i w P rusach K siążęcych w epoce O d ro d zen ia. W k ró tce p o tem ogłosił w spólnie z Bolesławem W olskim książeczkę o historii O lsztyna o raz d ru g ą, o polskości W arm ii i M azu r.
W 1962 r. ukończył zaocznie stu d ia historyczne na U niw ersytecie W arszaw skim , pisząc p rac ę m ag istersk ą po d kierunkiem p ro f. S tefan a K ieniew icza. Rzecz ta , za ty tu ło w a n a Przebudzenie narodowe W arm ii 1886— 1893, u k az ała się d rukiem w 1965 r. P o d staw o w e ź ró d ło do niej stanow iły zach o w an e w Polsce roczniki „G a ze ty O lsztyń skiej” . P óźniej, gdy O śro d ek B ad ań N au k o w y ch im. W . K ętrzyńskiego sprow adził ze L w ow a m ikrofilm y p o zo stały ch roczników , d o 1913 r., W a k a r i W ojciech W rzesiński m ogli o p u b lik o w a ć m o n o g rafię całego p ism a w stulecie jego p o w sta n ia — G azeta
O lsztyń sk a w latach 1886— 1939, (O lsztyn 1986). Z a pow yższe studium obaj au to rzy
K om unikaty
otrzym ali n a g ro d ę In sty tu tu Z achodniego. U zupełniw szy kw erendę, głów nie o la ta 1914— 1918, W a k a r zgłosił n ow ą wersję m on o g rafii p ism a ja k o dysertację d o k to rsk ą . P rom ow ał się w 1988 r. n a U niw ersytecie M ik o łaja K o p e rn ik a pod kierunkiem prof. S ław om ira K alem bki.
A ndrzej W a k a r w ydał w 1971 r. obszerną, bo liczącą p o n a d 400 stro n ic d ru k u , historię swego m ia sta pt. O lsztyn 1353— 1945. Z w racał tu uw agę przede w szystkim n a dzieje ludności polskiej, n a polskie organizacje, ja k rów nież n a rozwój przestrzenny m iasta. K siążk a n a p isa n a p rzystępnym językiem p o dziś dzień stanow i swego ro d za ju encyk lopedię daw nego O lsztyna. P o m im o pew nych b rak ó w w odniesieniu d o elem entu niem ieckiego, odegrała b ard z o w ażn ą rolę w kształtow aniu św iadom ości historycznej now ego społeczeństw a g ro d u n ad Ł y n ą. W a k a r był p o n a d to au to rem lub w spółautorem następujących m onografii pow iató w i m iast: giżyckiego, w ęgorzew skiego, b arto sz y ckiego, O lsztynka i K rynicy M orskiej.
N ależy też przy p o m n ieć książkę Bałw any chwaląc bez zakonu ż y l (1986). Jest to zbiór 32 szkiców zebranych z różnych okresów życia. N iem al w całości d o ty c zą W arm ii i M a zu r, chociaż je st w nich m ow a i o K aliningradzie. A u to r w zn ak o m ity sposób spopularyzow ał wiele w ątk ó w z dziejów naszego regionu, a jednocześnie zaprezentow ał w spaniałą erudycję historyczną.
D ał się także p o z n a ć ja k o n au k o w y ed y to r tekstów historycznych. W ym ieńm y tu zebrane p ism a W ojciecha K ętrzyńskiego (S zk ic e , wyd. I 1977, wyd. II 1984) oraz etnograficzne dzieło p isa rz a litew skiego, K ristijo n a sa D o n ela jtisa — P ory roku, (Olsztyn 1982). N a to m ia s t p ro w a d z o n a przez niego k ro n ik a m iejska O lsztyna z p o w o d u n iedo p rac o w a n ia w arsztatow ego m a d la n au k i znaczenie nieco m niejsze (K ronika O lsztyna
1945— 1950, O lsztyn 1972).
W środow isku hum anistycznym , a szczególnie historycznym i polonistycznym całej Polski, A ndrzej W a k a r wsławił się przede w szystkim zainicjow aną przez siebie i p ro w a d zo n ą z dużym ro zm achem serią w ydaw niczą „ L ite ra tu ra W arm ii i M a z u r w D aw nych W iekach” . S kładały się n a n ią n au k o w e edycje pism au to ró w pochodzących przew ażnie z W arm ii i P ru s K siążęcych lub zw iązanych z tym i obszaram i swą p ra c ą i zam ieszkaniem . W ym ieńm y p rzy k ła d o w o następujących au to ró w z okresu now ożytnego: D antyszek, K rom er, H ozjusz, S eklucjan, M urzynow ski, Leszczyński (król), a z X IX X X w.: Pietraszew ski, K ętrzyński, Barczew ski, K ajk a czy wreszcie M ałłek.
W ydaw nictw o „P ojezierze” w znaw iało także książki i zbiory arty k u łó w naukow ych b ądź publicystycznych odnoszących się d o P ru s W schodnich i krajów bałtyckich. Przypom nijm y k ilk a nazw isk: A lek san d e r B riickner (S ta ro żytn a Litw a. L u d y i bogi, I wyd. 1979, II wyd. 1984); W łodzim ierz W a k a r (Polski ko ryta rz, czy niem iecka enklawa, 1984), Stanisław S rokow ski (Z krainy Czarnego K rzyża, 1980). D uże znaczenie, nie tylko dla historyków , m a cykl a u to ró w p am iętn ik ó w w różny sposób pow iązanych z terytorium W arm ii i M azur: E m ilia S u kertow a-B iedraw ina, K lem ens F renszkow ski, O tylia G ro to - wa, M a ria Z ie n tara-M a lew sk a , W ładysław G ębik, Alojzy Śliwa, Paw eł Sow a, W łady sław a K n o sała, A dam U ziem bło i in.
In n ą inicjatyw ą A n d rz eja W a k a ra by ła seria „B io g rafie” . W latach 1971— 1988 u kazało się w tym cyklu 11 książek. P rzew ażnie dotyczyły one postaci działających w X IX -X X w. chociaż w y d an a zo stała tak że b ard z o p o cz y tn a bio g rafia o pryw atnym życiu K o p ern ik a.
W W ydaw nictw ie „P ojezierze” d ru k o w a li swe dzieła rów nież au to rz y spoza O lsztyna, ale od lat w spółpracujący z O lsztynem , by w ym ienić m .in.: M a ria n a B iskupa, W iesława Bieńkow skiego, W ładysław a C hojnack ieg o , Ja n u sza M ałłk a, W ojciecha W rzesińskiego, a w o statnich la tac h K a ro la G ó rsk ieg o i H en ry k a Barycza.
M ów iąc o seriach w ydaw niczych, nie m o ż n a p o m in ą ć k ilk u n astu m onografii m iast
i pow iatów . C hociaż z dzisiejszej perspektyw y trze b a zgłosić d o nich sp o ro zastrzeżeń, zw łaszcza d o części dotyczących o k resu Polski L udow ej, to je d n a k w y p ad a pow iedzieć, że spełniły one sw oistą rolę in te g racy jn ą w śród dzisiejszego społeczeństw a regionu. N ajpierw ro zbudzały za interesow anie tym i ziem iam i, z czasem w spółdziałały w tw orzeniu uczucio wych w ięzów z bliższą ojczyzną.
C hociaż A ndrzej W a k a r in tereso w ał się p rzede w szystkim p ro b le m a ty k ą ludności polskiej w P ru sa ch W schodnich, to przecież nie był ob o jętn y n a w artości n au k o w e i literackie a u to ró w niepolskich. P rzypom nijm y, że sam op raco w ał litew skie Pory roku, że w ydał w tłum aczeniu polskim k ilk a książek E rn s ta W iecherta oraz p o d ręc zn ik szkolny von R o ch o w a. P o d ją ł także k roki w celu o p u b lik o w a n ia w p olskim p rzekładzie Idei
polskości F e rd y n a n d a G re g o ro v iu sa. I o d w ro tn ie, m ało k to ju ż p am ięta, że w ydał
w „P ojezierzu” w ję zy k u b ia ło ru sk im Pana Tadeusza.
A ndrzej W a k a r w y d ru k o w a ł w „G ło sie O lsztyńskim ” , „P a n o ra m ie P ó łn o cy ” , „W arm ii i M a z u ra c h ” , „G azecie O lsztyńskiej” , „Słow ie n a W arm ii i M a z u ra c h ” i w innych pism ach kilkaset arty k u łó w p o p u lary zu jący ch dzieje W arm ii i M a zu r. N ic dziw nego, że w 1977 r. Z arzą d G łó w n y P olskiego T o w arzy stw a H isto ry czn eg o p rzyznał m u II n a g ro d ę za upow szechnianie historii regionu, a w 1989 r. W alne Z grom adzenie D elegatów P T H n a d a ło m u god n o ść cz ło n k a h o n o ro w e g o T o w arzy stw a. D odajm y, że przed nim zaszczytem tym w O ddziale O lsztyńskim P T H o b d a ro w a n o ty lk o b isk u p a J a n a O b łąk a (zm. 1988).
Z n aczenia A n d rz eja W a k a ra d la rozw oju środow iska historycznego O lsztyna — i szerzej — h um anisty czn eg o , nie sposób przecenić. N ie m a p raw ie żadnego liczącego się człow ieka p ió ra w śród ludzi n au k i, d ziennikarzy, pisarzy czy daw nych działaczy polskich, k tó ry by nie p u b lik o w a ł w je g o W ydaw nictw ie swych dzieł, esejów, publicystyki, utw orów literackich lub pam iętn ik ó w . W sp o m in am y dzieło je g o życia z d u ż ą w dzięcznością.
A ndrzej W a k a r przeszedł g łę b o k ą ew olucję polity czn ą i d u ch o w ą — od bliskiego zw iązania się z p a rtią k o m u n isty czn ą w m łodości, d o zdecydow anej opozycji w latach osiem dziesiątych, i od ta k typow ego w środow iskach lewicującej m łodzieży agnostycy- zm u d o całkow itego p o je d n a n ia się z Bogiem .
Z m arł 21 m a ja 1995 r., p o ch o w a n y z o stał n a cm en tarzu w O lsztynie p rzy ul. P oprzecznej.
Janusz Jasiński
