"Sejm warszawski w 1649/50 roku", Łucja Częścik, Wrocław 1978 : [recenzja]

L u cja C z ę ś c i к , S e jm w a r s z a w s k i w 1649/50 r o k u , Z a k ła d N a ­ r o d o w y im . O sso liń sk ich — W y d a w n ictw o , W rocław 1978, s. 171.

M on ografię Ł u c ji C z ę ś c i к „ S ejm w a r sz a w s k i w 1649/50 ro k u ” o k r e ślić b y ch y b a n a le ż a ło m ia n em r e la c ji p isa n ej p rzez c zło w ie k a , k tó r y n ie z b y t, a p rzy n a j­

m n iej n ie za w sze, je s t św ia d o m y p rzy czy n p r z e d sta w ia n y ch w y d a r z e ń , ch ociaż 0 ty c h o sta tn ic h w ie le sły sz a ł.

B a za ręk o p iśm ien n a p racy, o g ó ln ie raczej sk rom n a, o b ejm u je je d n a k k ilk a d ia r iu sz y sejm o w y ch . S p ośród in s tr u k c ji se jm ik o w y c h a u tork a zeb ra ła k ilk a n a śc ie 1 rzeczo w o je referu je: p ro szo w ick ą , śred zk ą, o p a to w sk ą , d ia riu sz z e r w a n e g o s e j­

m ik u g e n era ln eg o w G rud ziąd zu . Z ab rak ło, n ie s te ty , in str u k c ji lite w s k ic h , k tó ry ch a ż p ię ć — b rześcia ń sk a (k. 502), g ro d zień sk a (k. 531), tro ck a (k. 498), w ile ń s k a (k. 522), w o łk o w y sk a (k. 527) — zn a jd u je się w r ę k o p isie n r 360 B ib lio te k i P A N w K ra k o w ie. P o n a d to w ia d o m o , że w ob rad ach se jm ik u n o w o g ro d zk ieg o b r a ł u d z ia ł J a n u sz R a d z iw iłł1, m ożn a za tem p rzyp u szczać, że p r zeb ieg a ły on e zg o d n ie z jeg o ż y c z e n ie m . P o w sz e c h n ie n a czoło w y s u w a ła się k w e stia n ie d a w n o za w a r ty c h p a k ­ tó w Zborow skich. D o m in o w a ła n ie u fn o ść , ob a w a , n ie c h ę ć . S z la ch ta b rześcia ń sk a , która stw ie r d z a ła , że „ D ek la ra cję ła s k i k r ó le w sk ie j” ob m y ślo n o w o d p o w ied zi n a su p lik ę w o jsk a zap orosk iego i ta k „ ja k i czas i sta tu s R zeczy p o sp o litej potrzeb o­

w a ł”, n a k a z y w a ła p osłom sta ra ć się , „ab y t e ta m w o jsk o ta k o rd y n o w a n e b y ło , ż eb y n ie n a zgubę n a szą , a le n a ob ro n ę z o sta w a ło ”. W ątpiono jed n a k ch y b a , czy je s t to m o żliw e, sk oro w y ra ża n o za ra zem o p in ię, że „pilno o b m y śleć p otrzeb a, ja ­ k ob y se c u r ita s od tam tej ś c i a n y --- u sta n o w ić ”. S z la ch ta g ro d zień sk a w ręcz żąd ała zm ia n y p o sta n o w ień a g d y b y ok a za ło s ię to n ie m o ż liw e — w z n o w ie n ia d zia ła ń zb rojn ych . „ Jeżeli b y ta re b e liz u ją c a c o llu v ie s ch ło p sk a n ie ch cia ła się n a m o d era tią ta k srom otn ych p u n k tó w p ociągn ąć, raczej p e r s e c u tio n e m b e lli m ają, a n iż e li n a ta k srom otn ego p o zw a la ć p o k o ju k o n d y c je ”. M etro p o licie k ijo w s k ie m u o d m a w ia n o m ie jsc a w sen a cie, p y ta n o , za czy ją radą a b ez zgod y s ta n ó w p ak ta z o sta ły za w a rte, ch cian o w ie d z ie ć , k to p o n o si w in ę , że k ró l z ta k m a ły m w o jsk ie m r u sz y ł p r zeciw ta k p otężn em u ? J e sz c z e ostrzej w y stą p iła sz la c h ta trock a, k tóra n a k a z y w a ła p ytać „kto ta k w ie lk ie g o zb u rzen ia R zeczy p o sp o litej b y ł p o w o d em ” i żąd ała, „aby ta k ich K a ty lin ó w dobra k o n fisk o w a n o i u szk o d zo n y m tą w o jn ą n a grod zon o”. N a u w a g ę z a słu g iw a ło p rzy p o m n ien ie d a w n eg o p o stu la tu W ielk ieg o K s ię stw a L ite w sk ie g o , a m ia n o w ic ie u tw o rzen ia sk a rb u p u b liczn eg o , do k tó reg o w p ły w a ć m ia ły dochody z czo p o w eg o oraz p o g łó w n eg o ży d o w sk ie g o . S zla ch ta w ile ń s k a ch ciała, ab y p o sło w ie b ąd ź n ie p o z w o lili n a u tw o rzen ia 40 ty s . w o jsk a zap orosk iego, bądź p rz y c z y n ili s ię do p ro p orcjon aln ego p o w ię k sz e n ia lic z e b n o śc i o d d zia łó w k w a rcia n y ch . Z arazem żą d a ła u tw o rzen ia w o jsk a k w a r c ia n e g o w L itw ie , a to zarów n o dla szy b szeg o s ta w ie n ia op oru n ie p r z y ja c ie lo w i, ja k i ć w ic z e n ia m ło ­ d zieży w rzem io śle rycersk im . S z la ch ta w o łk o w y sk a u zn a ją c, że p o sp o lite ru szen ie je s t o sta tn im ra tu n k iem O jczy zn y d o m agała się, „aby k a żd y słu żb ę ziem sk ą

w ie r n ie o d p r a w o w a ł”. '

P o w sz e c h n ie d om agan o s ię z a w a r c ia p ok oju ze S z w e c ją , p rzy c zy m se jm ik tr o c k i sz e d ł ta k d alek o, ż e n a k a z y w a ł p o sło m p rzy p o m n ien ie „ o b ie tn ic e P a ń sk ie j, że te g o ty tu łu p r o p te r b o n u m zrzec s ię p rzyob iecać ra c z y ł”. W k w e s t ii u k ła d ó w z ch a n em i o b ieca n y ch p o d a ru n k ó w stw ierd zo n o , że je s t to sp r a w a obch od ząca K oron ę, k tóra W ielk ieg o K s ię s tw a n o n o b lig a tu r . Z k ilk u sp r a w d ro b n y ch w sp ó ln e b y ło żą d a n ie o tw a rcia m e n n icy a ta k ż e prośb a za lu d źm i z a słu ż o n y m i d la O jczyz­

n y , z w ła szcza za J a n u szem R a d z iw iłłe m . K w e s tii w y z n a n io w e j n ie podnoszono.

i A G A D , A r c h iw u m H a d z iw iiłó w [ c y t. d L le j: A R I dz. V I, n r 38, m a t e r i a ł y n i e o p r a c o ­ w a n e .

W y ją tek sta n o w ił se jm ik w ile ń s k i — te n dom agał s ię , żeb y „ s k r y p t ---P P D y sy ­ d en tó w , k tó ry p rzy k o ro n a cji b y ł p rezen to w a n y , a b y n ie b y ł p r z y ję ty ”.

K o n stru k cja m o n o g ra fii n a le ż y do ty p o w y c h — ś tw o r z y ją sześć ro zd zia łó w , z k tó r y c h p ie r w sz y o m a w ia sy tu a c ję R zeczy p o sp o litej w d o b ie Z b orow a, d ru gi k a m p a n ię p rzed sejm ow ą, cz te r y n a stę p n e p o św ię c o n e z o sta ły sa m em u sejm o w i.

Za cech ę szczególn ą uzn ać n a le ż y , że je ś li w ro zd zia le p ie r w sz y m a u to rk a raczej r e fe r u je p an u jące w h isto rio g ra fii o p in ie n iż tw o rzy w ła sn y obraz w y d a rzeń (n ie je s t to zresztą b łęd em ) to w n a stę p n y m w sp iera w ła sn e w y w o d y ob cym i p rącam i, co b y ło b y za letą , g d y b y czy n iła to p op raw n ie.

N a s. 25 przyp. 14 p o w o łu ją c się n a u sta len ia H . O l s z e w s k i e g o tw ierd zi, że „ k o n su lta cja z radą se n a tu b y ła n ieo d zo w n a z p u n k tu w id z e n ia p ra w a ”. T ak, le c z w w y p a d k u se jm u n a d z w y c z a jn e g o i to w ła śn ie p isze c y to w a n y autor! W w y ­ p a d k u se jm ó w o r d y n a ry jn y ch , a ta k im b y ł sejm rok u 1649/1650, z a się g a n ie zdania se n a tu p o zo sta w a ło ty lk o p o w sz e c h n ie p ra k ty k o w a n y m z w y cza jem .

Co n a jm n iej d y sk u sy jn e w y d a je się stw ie r d z e n ie na s. 49/50: „Jan K a zi­

m ierz --- pod w p ły w e m O sso liń sk ieg o , c h ę tn ie z a stę p o w a ł se jm n a ra d a m i se n a ­ tu ”. D ołączon y p rzyp is o d sy ła do p racy W ł. C z a p l i ń s k i e g o , „ W ła d y sła w IV i jeg o czasy", W arszaw a 1972, s. 108, 149. N a p ierw szej z p o d a n y ch stro n P ro feso r o m a w ia sejm e le k c y jn y 1632 rok u , n a d rugiej sejm k o ro n a cy jn y 1633. B y ć m oże, a u tork a m ia ła n a m y ś li m o n o g ra fię se jm ó w 1652 rok u , w k tó rej W ła d y sła w C za­

p liń sk i w sp o m in a z w o ła n ą p rzez k ró la w czerw cu 1649 rok u k o n w o k a cję? J e śli ta k , id z ie w s w y c h w n io sk a c h zb yt d alek o. „P rób ow ał je z w o ły w a ć i p óźn iej — p isz e C za p liń sk i — jed n a k te n sposób z a ła tw ia n ia sp r a w w y w o ły w a ł zd ecy d o w a n e n ie z a d o w o le n ie s z la c h ty ” (s. 32). Z byt d alek o ró w n ież, p rzy n a jm n iej w ś w ie tle p rzed sta w io n y ch d o w o d ó w , id zie a u tork a, k ied y g ło si, że ro zło żo n e w P ru sa ch od ­ d zia ły cu d zo ziem sk ie „ sta n o w ić m ia ły e w e n tu a ln e o p a rcie zb ro jn e k ró la w zw ią z­

k u ze sp o d ziew a n y m i ze stro n y sz la c h ty tu m u lta m i w ty m o k r e s ie ” (s. 26). W rześ­

n io w y lis t rezy d en ta p ru sk ieg o A d ersb a ch a w y d a je s ię t u zb y t sła b y m św ia d e c ­ tw e m , zresztą p isze on n ie o sta c jo n u ją c y c h w P ru sa ch , le c z sp ro w a d zo n y ch pod W a rszaw ę.

B eztro sk ę w id a ć w k o r z y sta n iu z m a te r ia łó w ręk o p iśm ien n y ch . P isz ą c , że k r ó lo w a otrzy m a ła od J a n u sza R a d z iw iłła 20 ty s . z ł a k ró l r u b in o w e p ę tlic e , a u to r­

k a tw ie r d z i, że b y ła to za p ła ta za n a d a n ie sta ro stw a b o r y so w sk ie g o . S w ó j w y w ó d (s. 112) w sp ie r a lis te m M ik o ła ja P r a ż m o w sk ie g o do L w a (!) S a p ie h y , k tó r y to lis t zn a jd o w a ć s ię m a w r ę k o p isie B O Z n r 1241, s. 187. W r z e c z y w isto śc i je s t to zn a j­

d u ją c y się w ręk o p isie BO Z n r 1217, k. 186v list G em b ick ieg o p isa n y do K a z im ie ­ rza L eon a S a p ieh y , w k tó r y m a u to r n ie łą czy fa k tu p o d a ru n k ó w z n ad an iem . S k ą d in ą d zresztą w ia d o m o , że B o r y só w oraz d od atk ow o 30 ty s . z ł b y ło ceną, jak ą R a d z iw iłł m ia ł otrzym ać za p rzefo rso w a n ie w izb ie p o se lsk ie j op atrzen ia L u d w ik i M arii w w y m a g a n ej p rzez n ią w y so k o ści. T ak n o tu je pod d atą 3 sty czn ia 1650 r.

A lb r y c h t S ta n isła w R a d z iw iłł. J e ś li au tork a u zn ała p o g lą d k a n c le r z a za m y ln y , n a le ż a ło te g o d o w ieść, a p rzy n a jm n iej to za sy g n a lizo w a ć.

C zęść za sa d n icza — op is w y d a rzeń , k tó ry ch w id o w n ią b y ł se jm , przedstaw iony;

z o sta ł w u k ła d zie ch ro n o lo g iczn y m . P o w s ta ł ob raz k la r o w n y , m im o to , a ra czej — rzecz ty lk o p ozorn ie p a ra d o k sa ln a — z te g o p o w o d u n a le ż y m ie ć do a u to rk i p r e te n sje . M ia n o w icie is to tn e w y d a rzen ia , k tó re u k a za ła , p o d a n e z o sta ły bądź b e z k om en tarza, b ąd ź sfo rm u ło w a n e w sposób jed n o zn a czn y , św ia d c z ą c y ja k b y k w e stia jest ja sn a i o sta te c z n ie ro zstrzy g n ięta . I ta k np. au to rk a d w u k ro tn ie p isze o żą d a n iu L itw in ó w o b sad zen ia w a k u ją c e g o b isk u p stw a w ile ń s k ie g o (s. 76, 82).

W r z e c z y w isto śc i b isk u p stw o b y ło od d an e w sty czn iu (praw da, ż e ju ż po zak oń ­

cz e n iu obrad n a d eszło b r ev e p a p ie s k ie 2); L itw in i, m ia n o w ic ie s e jm ik i tr o c k i i w i­

le ń sk i, n a k a z y w a li prosić, a b y b isk u p n o m in a t w ile ń s k i o trzy m a ł ta k ż e p rob ostw o tro ck ie, n a p rzeszk od zie czem u sta ła zasad a in c o m p a tib ilita tis .

O d stęp stw o u sp r a w ie d liw io n e b y ć m ia ło zn iszczen iem dóbr b isk u p ich w w y ­ n ik u w o jn y — „w w ię k sz e j czę śc i od sw a w o ln e j r e b e lii k o z a c k i e j --- a o sta tek p rzez sta n ie i częste sta cje ż o łn ie r sk ie ” 3. P od ob n ie n a s. 115: „ W iśn io w ieck i i J a n u sz R a d z iw iłł w p r o w a d z ili sw o je o d d zia ły w o jsk a n a s a lę ”. C zy m ożn a n a ty m p o­

przestać? P o zo sta w ić b ez k o m en tarza ta k ja w n e — je ś li m ia ło m ie jsc e — p o g w a ł­

ce n ie sejm u ? M ów iąc o J a n u szu R a d z iw ille god zi się zresztą w sp o m n ieć, że au tork a n a s. 74 u w aża, iż „ u siln ie z a b ie g a ł” o od d an ie m u b u ła w y w ie lk ie j jeszcze za ż y c ia d zierżącego ją J a n u sza K iszk i, co — n a w ia se m m ó w ią c — sta n o w iło b y e w e n e m e n t za słu g u ją cy na o b szern iejsze o m ó w ien ie, n a s. 111 zaś, że „ o czek iw a ł n a w d zięczn o ść k ró la w p o sta ci w ie lk ie j b u ła w y po sto ją cy m n a d gro b em J. K isz ­ c e ”. W is to c ie tru d n e p o ło żen ie h etm a n a w ie lk ie g o w y n ik a ło n ie z in tr y g sio strzeń ­ ca, le c z z w ła sn e j ch ciw o ści. Za n ie w n ie s ie n ie do sk arb u p ie n ię d z y z o sta ł sk a za n y n a in fa m ię , Jan K a zim ierz w str z y m a ł p u b lik o w a n ie d ek retu , le c z g roził, że w in ­ n eg o o sła n ia ć n ie b ęd zie. 15 listo p a d a 1649 r. p od k an clerzy lite w s k i K a zim ierz L eon S a p ie h a w y k o n u ją c p o le c e n ie króla, p is a ł do h etm an a, że g d y b y n ie u c z y n ił zadość o b o w ią zk o m „ ted y p rzyszłob y JK M (czego B oże u ch ow aj) i w o je w ó d z tw o i b u ła w ę k o m u in sz e m u od d a ć” 4.

Z e sta w ia ją c w y so k o ść p ob orów w K o ro n ie au tork a n ie p od aje a n a lo g iczn eg o w y k a z u dla L itw y , m im o że w y so k o ść k w o t u ch w a lo n y ch n a se jm ie 1649/50 roku i w y p ła c o n y c h je s t znana. W yk azu je ją „P od ym n e W X L w e d łu g u c h w a ły sejm u w a ln e g o w a r sz a w sk ie g o A . 1649” 5, oraz „ P ercep ta g łó w n a n a g en era ln ą zap łatę p ię c iu ć w ie r c i w o jsk u W X L ” 6. Z arazem sp rostow ać n a leży tw ie r d z e n ie , że „ L itw i­

n i u c h w a lili 4 p o d y m n e” (s. 136). W r z e c z y w isto śc i u c h w a lili 5, p rzy czym p ią te za trzy m a n e być m ia ło w p o w ia ta c h i w y d a n e n a żą d a n ie k o m isa rzy w y z n a c z o n y c h do z a p ła ty żo łd u ch o rą g w io m . „A g d y b y i te p ią te p od y m n e n a z a tr z y m a n ie [w o j­

sk a] n ie w y sta r c z y ło , d a jem y W ielm o żn em u h etm a n o w i p o ln em u z k o m isa rza m i a sek u ro w a ć to w o jsk o fid e p u b lic a , ż e ic h za p ła ta z n a jp ie r w sz e g o se jm u d ojść b ęd zie p o w in n a ” 7.

L ic z n y sto su n k o w o w y k a z p o słó w , p rzed e w s z y stk im je d n a k p o słó w k oron n ych , k tó r y c h au to rk a w y m ie n ia p on ad 70, u zu p ełn ić m ożn a n a z w isk a m i p o słó w lit e w ­ sk ich . N ie w ia d o m o , ja k ie se jm ik i r e p rezen to w a li w y m ie n ie n i w k o n sty tu c ji „K o­

m isja do za p ła ty p iech o cie s m o le ń sk ie j” : M atiasz F r ą c k ie w ic z R a d zy m iń sk i chorąży n ow ogrod zk i, H iero n im C iech a n o w icz sęd zia sm o leń sk i, te n sam , k tó ry m ia ł o fero ­ w a ć k r ó lo w i 35 ty s . zł za w a k u ją c e w o je w ó d z tw o w it e b s k ie 8, J a n A n to n i C hrapo­

w ic k i, P io tr W ła d y sła w K a m iń sk i i M ich a ł N e w e ls k i ło w c z y p ło ck i. P o sła m i b rzes­

k im i b y li W ła d y sła w L e sz c z y ń sk i p od k om orzy b rzesk i i J a n K a ro l K o p eć, g r o -

* A G A D , B O Z , r k p s 1Я7, к. 1Я7: J a n D o w g ia łło Z a w isz a d o K a z im ie r z a L e o n a S a p ie h y , 23 s ty c z n ia 1650, W a rs z a w a : „ k s . b is k u p o w i n a s z e m u w ile ń s k ie m u w p rz e s z łą s o b o tę b r e w e --- z R z y m u p rz y s z ło ” . B r e v e p r z e c h o w y w a n e w W iln ie o p a tr z o n e j e s t d a t ą R z y m 8 g r u d n ia 1849 (B ib l. A k a d e m ii N a u k w W iln ie , T 6 V K F — 317).

s B ib l. p a n K r a k ó w , r k p s 360, k . 498: i n s t r u k c j a w o je w ó d z tw a tr o c k ie g o p o sło m n a s e jm , W ła d y s ła w o w i W o łło w iczo w i i S a m u e lo w i L a c k ie m u .

* B ib l. P A N K ra k ó w , r k p s 354, k . 269.

* A G A D , A R d z . V I, 11-50, s . 1: „ P o d y m n e W X L w e d łu g u c h w a ły s e jm u w a ln e g o w a r ­ s z a w s k ie g o A . 1649 n a z a p ła tę w o js k u J K M z e w s z y s tk ic h w o je w ó d z tw , z ie m i p o w ia tó w w y ­ d a n e a p rz e z P P P o b o rc ó w D u c h o w n y c h i Ś w ie c k ic h , t a k i e p rz e z Ż y d ó w z w ia d o m o ś c ią n a ­ sz ą k o m is a r s k ą 1 z u c z y n ie n ia p r z e d n a m i z u p e łn e j lic z b y d o s k a r b u R z e c z y p o s p o lite j w n ie ­ s io n e i p r z e z n a s k o m is a rz ó w d o s ta te c z n ie z w e r y f ik o w a n e ” , 23 lip c a 1650, W iln o .

* A G A D , A R dz. V I, 11-50, h . 15: „ P e r c e p t a g łó w n a n a g e n e r a ln ą z a p ła tę p ię c iu ć w ie rc i w o js k u W X L ” , 8 s ie r p n ia 1650, to ż A G A D , A R d z . V I, n r 36, m a t e r i a ł y n i e o p r a c o w a n e .

7 V olum ina lepu m t. IV , s . 145, S e c u r ita s p r a n i e W X L .

e A G A D , B O Z , r k p s 1217, k . 189: P rażm iiW S ki d o n ie w ia d o m e g o , 26 s ty c z n ia 1650, W a r­

s z a w a : „ z a w o je w ó d z tw o w ite b s k ie p . C ie c h a n o w ie c k i d a w a ł 35 ooo” .

d zień sk im i: K o n sta n ty A le x a n d r o w ic z p isarz ziem sk i g ro d zień sk i i K rzy szto f B u - c h o w ie c k i starosta filip o w sk i, trock im i: W ła d y sła w W o łło w icz p isarz p o ln y lite w s k i i S a m u e l L ack i sta ro ścic żm u d zk i, w ile ń sk im i: W in cen ty K o rw in G ą sie w sk i sto ln ik lite w s k i i M ikołaj P a c sta ro sta k r z y c z e w sk i (autorka w y m ie n ia K azim ierza F ilip a O b u ch ow icza oraz K rzy szto fa P aca), w o łk o w y sk im i: Jan T ryzn a sta ro sta w o łk o - w y s k i i S ta n isła w T ryzna p o d sta ro ści w o łk o w y sk i.

Z osobna zw rócić n a le ż y u w a g ę, że a u tork a w sk rzesza zm arłego w roku 1633 L w a S a p ie h ę i k aże m u b yć p o d k a n clerzem lite w sk im — p on ad to w y stę p u ją K a ­ zim ierz S ap ieh a, L eon S a p ieh a , a w in d e k sie K a zim ierz L e w S a p ieh a . Za drobne p rzeo czen ie uznać n a le ż y zw rot „dw aj k a n clerze lite w s c y ” (s. 115 n.), zam iast — d w aj p ieczę ta rze lite w sc y .

R ek a p itu lu ją c — u czy n io n e za strzeżen ia obrazują jed n ą ty lk o stron ę m on o­

gra fii. Tę gorszą. N ie od d ają w k ła d u p racy au tork i, n ie k ie d y o ry g in a ln o ści. M im o to sta n o w ić m u szą o o c e n ie ca ło ści — p a r s p ro to to .

H e n r y k W isn er

W ła d y sła w Z a j e w s k i , J ó z e f W y b ic k i, P a ń stw o w e W y d a w n ictw o

„W iedza P o w sz e c h n a ”, W arszaw a 1977, s. 301, ilu str.

Z n an y b ad acz ep o k i n a p o leo ń sk iej i p o n a p o leo ń sk iej (szczeg ó ln ie p o w sta n ia listo p a d o w eg o ) — W ła d y sła w Z a j e w s k i — ob d arzył c z y te ln ik ó w n o w ą , solid n ą m o n o g ra fią sta n o w ią cą zn a czn e ro zszerzen ie d o ty ch cza so w eg o ob szaru jeg o d o cie­

k ań . J e st n ią sta ra n n ie n a p isa n a b io g r a fią zn an ego d zia ła cza n iep o d leg ło ścio w eg o , rzeczn ik a refo rm o k resu sta n isła w o w sk ie g o i p ie r w sz y c h d z ie s ię c io le c i porozb io- ro w y c h — J ó zefa W y b ick ieg o (1747— 1822). S ta n o w i ona p ierw szą teg o ty p u n a u ­ k o w ą i p ełn ą , a zarazem p rzy stęp n ą , b io g r a fię te g o sy m p a ty czn eg o , n ie s ły c h a n ie a k ty w n e g o P om orzan in a, jed n eg o z w y b itn y c h i w p ew n y m se n s ie ty p o w y c h przed ­ s t a w ic ie li p o lsk ieg o O św iecen ia . N a p o d sta w ie szero k iej i żm u d n ej k w eren d y w śr ó d rozp roszon ych szczą tk ó w m a te r ia łó w ręk o p iśm ien n y ch w a r c h iw a c h i zb io ­ ra ch b ib lio te c z n y c h oraz d zięk i p ełn iejszej lu b c a łk o w ic ie n o w ej in terp reta cji z n a n y c h ju ż m a te r ia łó w a u to r p r z e d sta w ił n ie ty lk o in te r e su ją c ą s y lw e tk ę sw ego b o h a tera , a le sfo rm u ło w a ł ta k że n ie je d n ą od m ien n ą op in ię, zw ła szcza n a te m a t za- w ik ła n y c h w ą tk ó w k o n fe d e r a c ji b a rsk iej i o k resu n a p o leo ń sk ieg o .

C ałość b io g r a fii za m k n ą ł Z a je w sk i w sześciu rozd ziałach . In teresu ją ca , p oto­

czy sta rela c ja o p och od zen iu , d z ie c iń stw ie , m ło d o ści i p o czą tk a ch p o lity czn ej k a ­ rie r y W yb ick iego za w a rta w d w ó ch p ie r w sz y c h rozd ziałach p o zw a la d o strzec w tej b io g r a fii n iek tó re e le m e n ty ty p o w e . Oto m am y do czy n ien ia z jeszcze jed n y m p rzy k ła d em k a riery rep rezen ta n ta śred n iozam ożn ej sz la c h ty u sc h y łk u szla ch eck iej R zeczy p o sp o litej. M ożna go uznać za s e lf m a d e m a n ’a p rzejścio w ej ep o k i czy raczej za czy n a ją ceg o się k r y z y su fe u d a liz m u , czło w ie k a , w k tó reg o p o g lą d a ch i p o sta w ie m o żem y odszu k ać zarów n o p rzeja w y m en ta ln o ści sta ro szla ch eck iej, ja k te ż zapo­

w ie d ź n o w y c h czasów . P o czą tk o w o p rzew a ża ły te p ierw sze. D o n ic h m ożem y z a li­

czyć z w ię ź le sch a ra k tery zo w a n e w k sią żce la ta n a u k i w k o le g iu m jezu ick im , p rak ­ ty k ę w są d o w n ic tw ie i p ły n n o ść w ię z i p olityczn ych : od z w ią z k ó w ze stro n n ictw em rep u b lik a ń sk im do zb liżen ia z F a m ilią w m o m en cie e le k c ji o sta tn ie g o króla i p o n o w n eg o zw ią zk u z op ozycją p r z e c iw k ró lo w i, C zartorysk im i R o sji w ok resie k o n fed era cji b a rsk iej. S z c z e g ó ło w e a n a liz y d zia ła ln o ści W yb ick iego w „ rew o lu cji b a r sk ie j” d ow odzą, że w ła śn ie w te d y i pod w p ły w e m k r y ty c z n y c h p rzem yśleń b ezp ośred n io po up adku k o n fe d e r a c ji n a stą p ił p ierw szy k ry zy s tr a d y c y jn y c h w a r ­ to ści w u m y śle m łod ego W y b ick ieg o , w k tó ry m w y ra źn ie d o m in o w a ł dorobek o św ie -