Psychologia polityczna. Pod redakcją Krystyny Skarżyńskiej. Poznań: Wydaw
nictwo Zysk i S-ka 1999, 239 s.
Dlaczego polityka powoduje tak wiele emocji wśród ludzi, co sprawia, iż jeden polityk budzi zaufanie społeczne, a inny nie? Jakie są przyczyny, dla których ludzie uczestniczą w wyborach prezydenckich, parlamentarnych, lokalnych? Jakimi kryteriami kierują się w swoich politycznych wyborach?
N a te, a także na wiele innych kwestii starają się odpowiedzieć autorzy prezentowanej przeze mnie książki. Jest to pierwszy (jak do tej pory) podręcznik wydany w Polsce, który przedstawia dorobek badawczy psycho
logii politycznej. Jak podkreślają autorzy we wstępie, psychologia polityczna jest stosunkowo m łodą dyscypliną naukową, która aspiruje do interdyscyp
linarnej dziedziny wiedzy. „Psychologia polityczna jest raczej efektem inter
dyscyplinarnego myślenia o człowieku niż tylko dziedziną psychologii, bada
jącą i wyjaśniającą psychologiczne aspekty polityki” (s. 7). Psychologia polityczna w założeniu autorów korzysta z dorobku socjologii, politologii, ekonomii, antropologii. Chciałbym więc przyjrzeć się bliżej perspektywie analizowanych zjawisk politycznych, a także założeniu o interdyscyplinarno
ści teoretycznej psychologii politycznej.
Analizy zawarte w prezentowanej pracy opierają się na badaniach em
pirycznych przeprowadzonych w USA i Europie Zachodniej, czyli w innej niż Polska sytuacji społeczno-politycznej. Jednakże autorzy do każdego tematu starają się podawać polskie dane empiryczne (oczywiście, jeśli istnieją). Książka składa się z trzech części. Pierwsza zatytułowana została „Aktorzy polityczni:
czym jest polityka dla jednostki”, druga „Mechanizmy politycznego funk
cjonowania”, część trzecia „Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze”.
W sumie praca składa się z dziewięciu artykułów napisanych przez pięciu autorów. Każdy artykuł zawiera obszerną bibliografię prac teoretycznych, a także materiałów empirycznych.
Badacze, których studia zamieszczono w Psychologii politycznej, analizują zjawiska polityczne z perspektywy dwóch podejść metodologicznych: idio- graficznego, czyli zorientowanego na opis zjawisk indywidualnych, jedno
stkowych i niepowtarzalnych, a także nomotetycznego, które nakierowane jest na wykrycie uniwersalnych reguł rządzących danym zjawiskiem. Jak zaznaczają autorzy, podejście idiograficzne dominuje w analizach przywództwa politycz
nego, zjawiska ekstremizmu politycznego czy też decyzji wyborczych. Podejście nomotetyczne wykorzystywane jest natomiast w badaniach zachowań wybor
czych ludzi i społecznego postrzegania, myślenia politycznego czy gotowości do przyjmowania określonych ideologii.
W części pierwszej autorzy koncentrują się „na ukazaniu, czym jest polityka dla jednostki, jak zaangażowanie polityczne oraz polityczne przekonania odnoszą się do osobistych motywów, zainteresowań i wartości oraz jak
132 RECENZJE
„odbijają się” w nich przekonania społecznie podzielane” (s. 14). Przed
miotem analiz w tej części są uwarunkowania aktywności i bierności politycz
nej, zjawisko autorytaryzmu, a także analizy dotyczące przywództwa poli
tycznego. W artykule Aktywność i bierność polityczna Krystyna Skarżyńska przedstawia problem partycypacji politycznej oraz motywy politycznego zaangażowania. A utorka zwraca uwagę na dwie grupy czynników, które (jej zdaniem) m ają wpływ na aktywność i bierność polityczną jednostki. Pierwsza grupa to właściwości psychologiczne, wyzwalające lub blokujące polityczną aktywność jednostki. Drugą grupę tworzą czynniki społeczne, wśród których A utorka podkreśla szczególną rolę socjalizacji politycznej, „której celem jest przygotowanie obywateli do powszechnego uczestnictwa w życiu politycz
nym” (s. 40). Jednym z głównych czynników społecznych aktywności lub bierności politycznej, według Autorki, jest miejsce jednostki w strukturze społecznej oraz zakres uczestnictwa jednostki w świecie instytucji i grup nieformalnych. Przytaczane przez Autorkę badania frekwencji wyborczej w Polsce w latach 90. wskazują na historyczno-społeczne i ekonomiczne uwarunkowania, wpływające na istnienie w Polsce obszarów o trwale wyso
kiej i trwale niskiej frekwencji wyborczej. Według Skarżyńskiej czynniki psychologiczne utrudniają lub stymulują udział w wyborach politycznych, natomiast czynniki społeczne określają prawdopodobieństwo udziału jedno
stki w wyborach.
W arte podkreślenia w tym miejscu jest to, iż na podobne przyczyny zachowań wyborczych zwracał uwagę Seymour Lipset w swojej książce Homo politicus - społeczne podstawy polityki (1998). Lipset analizował problem partycypacji politycznej w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej.
W śród czynników społecznych, mających wpływ na głosowanie lub bierność polityczną w tych krajach wymienił: wykształcenie, zawód, wiek, płeć, rasę czy miejsce zamieszkania (Lipset 1998).
N ad źródłami autorytaryzmu zastanawia się Krzysztof Korzeniowski w artykule Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje. Problem ten stanowi często przedmiot badań zarówno w psychologii społecznej, jak i socjologii polityki. Z a tradycyjny punkt wyjścia w tego typu analizach uważane są: opracowania Fromma za sprawą psychoanalitycznych analiz faszyzmu, a także skala F skonstruowana przez Adorna, służąca jako narzędzie do pomiaru tego zjawiska. Korzeniowski w swoim artykule przed
stawia koncepcje teoretyczne, a także badania empiryczne dotyczące zjawiska autorytaryzmu.
Chciałbym zwrócić uwagę na dwa interesujące aspekty, które po
ruszył autor. Po pierwsze kwestionuje on za przytoczonymi wynikami badań empirycznych przydatność tradycyjnego modelu (psychoanali
tycznej koncepcji Adorna) analizowania zjawiska autorytaryzmu, w szcze
gólności jeśli chodzi o uwarunkowania sytuacji społeczno-politycznej w Pols-
ce1. W przeciwieństwie do A doraa, który doszukuje się przyczyn autorytaryzmu w skutkach doświadczeń socjalizacyjnych we wczesnym dzieciństwie. A utor przedstawia koncepcję poznawczą („prywatna teoria rzeczywistości społecz
nej”), według której, autorytaryzm jest zespołem reguł „organizacji i prze
twarzania informacji warunkujących wartościowanie i opis rzeczywistości społecznej” (s. 54). A utor podkreśla dwa istotne aspekty „prywatnej teorii rzeczywistości społecznej” osoby autorytarnej - „osoba taka wydaje się sądzić po pierwsze, że stosunki ludzkie są zorganizowane hierarchicznie, i po drugie podporządkowanie się autorytetom jest niejako naturalną koniecznością” (s.
54). Drugim interesującym aspektem poruszonym przez A utora są badania empiryczne nad występowaniem zjawiska autorytaryzmu lewicowego. Według Korzeniowskiego pokazują one, „że istnieją ludzie, którzy żywią jednocześnie lewicowe, i prawicowe postawy autorytarne” (s. 68).
Sadzę, iż jest to interesujące z dwóch względów. Po pierwsze, do tej pory (w szczególności w literaturze socjologicznej) „pomijało” się badania nad moż
liwością występowania autorytaryzmu lewicowego ze względu na stosowanie koncepcji psychoanalitycznej badaczy wywodzących się ze szkoły frankfurckiej.
Po drugie, w dobie głębokich przemian społeczno-politycznych w krajach naszego regionu pojawiają się na scenie politycznej ugrupowania, których przywódcy i sympatycy stosują jednocześnie retorykę prawicowego oraz lewico
wego populizmu (Porozumienie Polskie Jana Łopuszańskiego czy Partia Naro- dowych-Bolszewików w Rosji) - co może stanowić, według mnie, ciekawy problem dla badaczy zajmujących się analizą kształtowania sceny politycznej.
Pierwszą część książki kończy artykuł Urszuli Jakubowskiej Polityczne przywództwo. A utorka przedstawia style przewodzenia politycznego, mechani
zmy stawania się politycznym przywódcą, a także teorie wyłaniania się politycznego przywódcy: teorie ducha czasów, wybitnej jednostki oraz teorie interakcyjne. Zdaniem Jakubowskiej teorie interakcyjne są najlepiej uzasad
nione teoretycznie i empirycznie. Przedstawiają one przywództwo polityczne jako rezultat wzajemnych relacji między przywódcą a jego zwolennikami.
Wydaje mi się, że A utorka pominęła w swojej analizie istotny czynnik, jaki m a wpływ na specyfikę przywództwa politycznego, a mianowicie uwarun
kowania kontekstowe wyznaczające społeczno-systemowe ramy, w których mogą poruszać się przywódcy. Na ten czynnik czy raczej grupę czynników wskazuje M argaret G. Herman w artykule Elementy przywództwa zamiesz
czonym w zbiorze prac pod redakcją Jerzego Szczupaczyńskiego Władza
1 W arto zwrócić uwagę na artykuł Ziemowita J. Pietrasia, Problemy patologii elit politycznych zamieszczony w opracowaniu Z zagadnień socjologii polityki (1996: 141). A utor porusza tam kwestie badań nad problemem patologii w polityce. Wskazując na badania z pogranicza psychopatologii i politologii dotyczące zjawiska osobowości paranoidalnej przeprowadzone przez Rutheforda. Jak podkreśla autor, badania te można odnieść do sytuacji przekształceń transformacyjnych w Europie Środkowo-W schodniej.
134 RECENZJE
i społeczeństwo. A utorka analizując przywództwo polityczne podkreśla, iż w tego typu analizach trzeba wziąć pod uwagę wiele czynników, począwszy od czynników psychologicznych więzi łączących przywódcę z jego zwolennikami, układu społecznego, w którym sprawowane jest przywództwo do „efektów konkretnych przypadków interakcji miedzy liderem, a podporządkowaną mu grupą” (Herman 1998: 298).
W drugiej części autorzy prezentują analizy dotyczące charakterystyki psychologicznych mechanizmów politycznego funkcjonowania. I tak: wpływ procesów psychologicznych na myślenie polityczne przedstawia w swoim artykule Janusz Reykowski. Problematykę ekstremizmu politycznego porusza Urszula Jakubowska. Rodzaje konfliktów politycznych oraz sposoby ich rozwiązywania analizuje w swoim drugim artykule Janusz Reykowski. Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych omawia Joanna Madrosz.
Natom iast artykuł Krzysztofa Korzeniowskiego dotyczy mechanizmów zacho
wań wyborczych. Janusz Reykowski w artykule Myślenie polityczne, który otwiera drugą część książki, pokazuje, jak procesy psychologiczne wpływają na formy politycznego myślenia oraz jakie czynniki mogą zakłócać jego poziom.
Reykowski podkreśla istotną wagę decentracji, czyli zdolności do ujmowania zjawisk z różnych punktów widzenia. A utor wśród czynników, które mogą wpływać na zdolność decentracji, wymienia wykształcenie, a także środowisko, w którym istnieje możliwość podejmowania różnych form aktywności, „formuło
wania i dyskutowania własnego i cudzego punktu widzenia” (s. 123). Zaskakują
ce, a jednocześnie interesujące, wyniki badań nad prawicowym ekstremizmem politycznym prezentuje w swoim artykule Ekstremizm polityczny Urszula Jakubowska. A utorka wymienia szereg czynników mikro- i makrospołecznych w pływ ających n a skrajne p o staw y polityczne. J a k u b o w sk a p rzed staw ia b a d a n ia socjologicznG-politologiczne, przeprowadzone w 1997 roku w krajach Europy Zachodniej, dotyczące radykalnych postaw politycznych, które wskazują na to, iż przyczyn ekstremizmu prawicowego „należy raczej upatrywać w realnej struktu
rze gospodarczej (nadmiernie rozbudowanym programie socjalnym, na który zazwyczaj przeznaczane są wysokie podatki i w ograniczaniu jednostkowej wolności ekonomicznej przez wielkie korporacje) niż irracjonalnych (będących bowiem projekcją własnej wrogości) uprzedzeń rasowych” (s. 162).
Sadzę, że można w tym miejscu zastanowić się, czy i w jakim stopniu zjawisko występowania ekstremizmu politycznego wpisuje się w nowy p a
radygmat nowych ruchów społecznych, przedstawiony przez Clausa Offego w artykule Nowe ruchy społeczne: przekraczanie granic polityki instytucjo
nalnej zamieszczonym w zbiorze prac pod redakcją Jerzego Szczupaczyń- skiego Władza i społeczeństwo. A utor wśród elementów nowego parady
gmatu, wokół którego konstytuują się nowe ruchy społeczne, wymienia:
autonomię jednostki i jej tożsamość jako opozycję wobec scentralizowanej kontroli, prawa jednostki czy niewyalienowane formy pracy (Offe 1995:
233). Przypomnieć należy zamieszki w Seattle i Pradze, podczas konferencji szefów najbogatszych państw świata. W czasie tych spotkań, przeciwko rosnącej roli w kształtowaniu polityki gospodarczej na świecie przez ponad
narodowe korporacje, protestowali zarówno ekstremiści prawicowi, jak i lewi
cowi.
Myślę, iż ten wątek warto poddać głębszej analizie przede wszystkim ze względu na badania przedstawione w artykule Urszuli Jakubowskiej dotyczące przyczyn prawicowego ekstremizmu politycznego.
W książce Krzysztofa Zagórskiego i Michała Strzeszewskiego Nowa rzeczywistość. Oceny i opinie 1989-1999, która oparta jest na badaniach przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej w ciągu ostatniej dekady, autorzy zamieszczają badania dotyczące stosunku Pofaków do polityków i systemu politycznego. Wyniki tych badań wskazują na niskie przekonanie Polaków o możliwości wpływu na sprawy kraju. Dlaczego więc ludzie udają się co roku do urn wyborczych? Problem ten analizuje Krzysztof Korzeniowski w swoim artykule Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wyborczych. Autor przedstawia trzy koncepcje wyjaśniające za
chowania wyborcze (model racjonalnego wyborcy, identyfikacji partyjnej oraz głosowania tematycznego). Jak jednak podkreśla Korzeniowski, za
chowania wyborcze należy wyjaśniać stosując trzy modele razem, czyli uwzględniając czynniki psychologiczne i jednocześnie szukając odpowiedzi na wyższym poziomie ogólności. W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na artykuł Samuela L. Popkina Spekulujący wyborca: komunikacja i perswazja w kampaniach prezydenckich zamieszczony w zbiorze prac Władza i spo
łeczeństwo. Popkin analizując zachowania wyborców podczas kampanii pre
zydenckich w USA, zwraca uwagę na szereg czynników, które mają wpływ na podjęcie decyzji o głosowaniu. A utor uważa, iż czynniki psychologiczne (np. identyfikacja emocjonalna z kandydatem, przełożenie problemów oso
bistych na sposób głosowania) oraz społeczne (np. opinie środowiska spo
łecznego, wpływ mediów) tworzą skróty poznawcze, które mają wpływ n a zachowania wyborców i ich decyzje podczas głosowania (Popkin 1998: 234).
Nie sposób omówić wszystkich wątków prezentowanej książki. Starałem się przedstawić te aspekty poruszanych problemów, które wpisywałyby się w zało
żenie autorów o interdyscyplinarności teoretycznej Psychologii politycznej.
Większość z przedstawionych w recenzowanej pracy analiz oraz badań em
pirycznych m a charakter czysto psychologiczny. Wynika to, jak podkreśla Urszula Jakubowska w ostatniej części Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze, z założeń teoriopoznawczych stosowanych w psychologii. Trzeba jednocześnie podkreślić, iż te problemy poruszane w niniejszym opracowaniu, które za punkt wyjścia obierają podejście nomotetyczne, mogą wnieść wiele interesujących hipotez i spostrzeżeń. W szczególności, gdy socjolodzy polityki i politolodzy uwzględnią perspektywę teoretyczną psychologii politycznej w ba
136 RECENZJE
daniu takich zjawisk jak partycypacja polityczna, zjawisko autorytaryzmu, patologie zjawisk politycznych czy też uwarunkowania zachowań wyborczych.
Nie sądzę, iż można traktować psychologię polityczną jako interdyscyp
linarną dziedzinę wiedzy sensu stricte z powodu tego, że autorzy w swoich analizach odwołują się także do czynników społecznych, determinujących określone zjawiska polityczne. W analizach socjologicznych i politologicznych można również spotkać się ze stosowaniem kategorii teoretycznych psychologii.
Nie jest to tożsame z założeniem o interdyscyplinarności teoretycznej tych dyscyplin naukowych. Dlatego też uważam, że prezentowaną pracę można traktować raczej jako głos w dyskusji nad kierunkiem rozwoju nauk społecz
nych oraz zasypywaniem często wyimaginowanych granic dzielących poszcze
gólne dyscypliny naukowe.
Literatura
Herman, M argaret G. 1998. Elementy przywództwa. W: J. Szczupaczyński (red. ) Władza i społeczeństwo 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Lipset, Seymour. 1998. Homo politicus. Społeczne podstawy polityki. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Offe, Claus. 1995. Nowe ruchy społeczne: przekraczanie granic polityki instytuc
jonalnej. W: J. Szczupaczyński (red. ) Władza i społeczeństwo. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Popkin, Samuel. 1998. Spekulujący wyborca: komunikacja i perswazja w kam
paniach prezydenckich. W: J. Szczupaczyński (red. ) 1998. Władza i społeczeń
stwo 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Szczupaczyński, Jerzy (red. ) 1995. Władza i społeczeństwo: antologia tekstów z zakresu socjologii polityki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Szczupaczyński, Jerzy (red. ) 1998. Władza i społeczeństwo 2. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zagórski, Krzyszof i Michał Strzeszewski. 2000. Nowa rzeczywistość. Oceny i opinie 1989-1999. Warszawa: Dialog.
Jarosław Nowak
