– prekursor nauki i dydaktyki w rachunkowo Ăci oraz jego wybrani nast Úpcy.

(1)

* Agnieszka Kozïowska – mgr, Katedra RachunkowoĂci, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (UEP), Polska. https://orcid.org/0000-0002-0637-3612.

Adres do korespondencji: Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, aleja NiepodlegïoĂci 10, 61-875bPoznañ, Polska: e-mail: agnieszka.kozlowska@ue.poznan.pl.

Benedetto Cotrugli

– prekursor nauki i dydaktyki w rachunkowo Ăci oraz jego wybrani nast Úpcy.

Droga podwójnego zapisu z ziemi w ïoskiej do Polski

Agnieszka Koz ïowska

^*

W artykule skoncentrowano siÚ na aspektach historycznych i przedstawieniu wybranych postaci, które miaïy kluczowy wpïyw na przeniesienie zasady podwójnego zapisu z Wïoch do Polski. Przedstawia on historiÚ upowszechnienia reguïy podwójnego zapisu i tym samym prezentuje wkïad Benedetta Cotrugliego w naukÚ i edukacjÚ w rachunkowoĂci. Dzieïo Cotrugliego stanowiïo kompendium wiedzy kupieckiej niezbÚdnej do prowadzenia ksiÈg rachunkowych oraz podstawÚ dla nauki i edukacji w tej dziedzinie. Dokonaï on bowiem pierwszego teoretycznego opisu zasad podwójnej ksiÚgowoĂci, wyprzedzajÈc o przeszïo 20blat prace Luci Paciolego, który skodyfikowaï zasady prowadzenia ksiÈg rachunkowych w swoim dziele Summa de arithmetica, geometria, proportioni et proportionalita, wydanym w Wenecji wb 1491b roku. Wb artykule podjÚto jednoczeĂnie próbÚ przedstawienia znaczenia gïównego dzieïa Cotrugliego KsiÚga o sztuce handlu dla historii rachunkowoĂci w Polsce, a takĝe Ambrogio Lerici, jako pierwszego Wïocha, który zajmowaï siÚ rozpowszechnianiem zasad podwójnego zapisu wbGdañsku.

Sïowa kluczowe: historia rachunkowoĂci, Benedetto Cotrugli, zasada podwójnego zapisu, badania historyczne.

Nadesïany: 13.11.18 | Zaakceptowany do druku: 29.05.19

Benedetto Cotrugli – a precursor of science and didactics in accounting and his chosen successors. The double-entry bookkeeping system’s journey

from the Italian land to Poland

The article focuses on historical aspects and the presentation of selected persons, who have had a key impact on reaching the principle of double-entry from Italy to Poland. It presents the history of the prevalence of the double-entry rule and thus Benedetto Cotrugli’s contribu- tion to science and education in accounting. Cotrugli’s work was a compendium of merchant knowledge necessary to keep accounting books and the same time a basis for science and education in this field. It was Benedetto Cotrugli who made the first theoretical description of the rules of double accounting, exceeding by over 20 years the work of Luca Pacioli, who codi-

Studia i Materiaïy, 1/2019 (30): 80– 89 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW https://doi.org/10.7172/1733-9758.2019.30.7

(2)

1. Wst Úp

Historia rachunkowoĂci jako obszar badawczy jest niekiedy spychana na margi- nes badañ naukowych. A przecieĝ stanowi próbÚ wyjaĂnienia teraěniejszoĂci przez odwoïanie siÚ do przeszïych wydarzeñ. Tym samym peïne zrozumienie rachunkowoĂci jest moĝliwe tylko przez poznanie jej historii (Banaszkiewicz, 2013, s. 1).

Wedïug W. Byszewskiego (1912, s.b 11–12) „kto zna tylko wspóïczesny stan jakiejĂ sprawy naukowej, zna tylko obraz bez gïÚbi, bez zasadniczych podstaw, dopiero historyczne poznanie nauki, poznanie dróg rozwoju, które jÈ do dzisiejszego stanu doprowadziïy, pozwala siÚ naleĝy- cie orientowaÊ, pozwala pojÈÊ rzeczywisty organizm wiedzy”. CiÈgïoĂÊ historyczna czy korzystanie z wielowiekowych doĂwiadczeñ majÈ zatem duĝe znaczenie dla rozwoju ibpraktyki rachunkowoĂci.

Niniejszy artykuï ma charakter prze- glÈdowy. Jego celem jest przedstawienie sylwetki Benedetto Cotrugli, pierwszego, wedïug badaczy historii rachunkowoĂci, ilustratora koncepcji podwójnego zapisu oraz próba powiÈzania wpïywu jego dzieïa na rozwój nauki o rachunkowoĂci i dydaktyki w Polsce. W artykule podjÚto próbÚ przedstawienia ïañcucha ïÈczÈcego doro- bek B.b Cotrugli z pojawieniem siÚ w Pol- sce metody podwójnego zapisu. W tym celu przedstawiono sylwetki kontynuato- rów jego dzieïa: Luci Pacioliego, uzna- nego powszechnie za ojca rachunkowo- Ăci podwójnej w Ăwietle dzisiejszej nauki i Ambrogio Lerici, który jako pierwszy Wïoch nauczaï o metodzie wïoskiej w Pol- sce.

2. Pierwotny spór o podwójn È rachunkowo ĂÊ – czy faktycznie narodzi ïa siÚ we Wïoszech?

Naleĝy wspomnieÊ, ĝe wynalezienie podwójnego zapisu przez Wïocha – nie- waĝne czy przez LucÚ Paciolego, czy teĝ kogoĂ innego – byïo kwestionowane przez zagranicznych badaczy historii rachunko- woĂci, zwïaszcza w XIX wieku. Kilku niemieckich uczonych próbowaïo przypisaÊ Niemcowi zaszczyt wymyĂlenia metody ksiÚgowania z podwójnym zapisem. WĂród najbardziej autorytatywnych wyróĝniaï siÚ Telschown, który okoïo 1860 r. twier- dziï, ĝe kilka niemieckich domów komer- cyjnych stosowaïo tÚ ksiÚgowoĂÊ juĝ od 1376b roku (Telschown, 1862; za: Frego- nese, 2016, s.b 47). Jednak A. Lindwurm (1869) ib E.L.b Jaeger (1876), jedni z czo- ïowych badaczy historii ĂledzÈcy rozwój rachunkowoĂci poza póïwyspem wïoskim, nie zgadzajÈ siÚ z Telschownem. ZwracajÈ oni uwagÚ, ĝe dokumenty pochodzÈce zbdomu kupieckiego Fuggera, na które on siÚ powoïuje, sÈ zbiorem pism wedïug daty, ale na pewno nie wystÚpujÈ w formie zapisu podwójnego. Sam Lindwurm byï jednym ze zwolenników tezy, ĝe metoda podwój- nego zapisu zrodziïa siÚ we Wïoszech (za:

Fregonese, 2016, s. 47). Udowodniono, ĝe reprodukowane rejestry niektórych domów handlowych Vicke Geldhersen von Ulm Ruland Hamburg nie stosujÈ wb gruncie rzeczy podwójnego zapisu – jest to nadin- terpretacja. „[…] Wïosi wynaleěli system ksiÚgowy, którego zaletÈ jest to, ĝe nie moĝe byÊ kwestionowany, jeĝeli ma byÊ podziwiany, bardziej proste i bezpieczne podstawy, i ïatwoĂÊ zastosowania […]”

fied the principles of bookkeeping in his work Summa de arithmetica, geometria, proportioni et proportionalita, published in Venice in 1491. Due to the fact that the article also attempts to present the meaning of Cotrugli’s book (Book on the Art of Trade), already written in 1458, for the history of accountancy in Poland, it also refers to Ambrogio Lerici, as the first Italian who dealt with dissemination of the double-entry rules in Gdañsk.

Keywords: history of accounting, Benedetto Cotrugli, double entry rule, historical research.

Submitted: 13.11.18 | Accepted: 29.05.19

JEL: B10, N10

(3)

(Lindwurm, 1869; Gitti, 1878; za: Frego- nese, 2016, s. 47).

Z kolei uczeni francuscy, w tym Geo- rge Perrot, a przed nim i Simon Stevin, juĝ wb1636 r. twierdzili, ĝe metoda podwójnego zapisu byïa znana zarówno Rzymianom, jak i staroĝytnym Grekom (Perrot, 1873; Ste- vin, 1634; za: Fregonese, 2016, s. 47). Fabio Besta udowodniï jednak, ĝe takich oĂwiad- czeñ nie moĝna zaakceptowaÊ. Po pierwsze, ïaciñskie i greckie dokumenty nie sÈ wystar- czajÈco dokïadne, aby uzasadniÊ te roszcze- nia, nie wyjaĂniajÈ równieĝ dlaczego w róĝ- nych wïoskich archiwach pañstwowych nie ma wczeĂniejszych zapisów zb XIV wieku dokumentujÈcych ksiÚgowanie podwójne –bnadal rejestrowane byïo tylko odtwarza- nie. JeĂli metoda ta byïa znana wbstaroĝyt- noĂci, powinny takowe istnieÊ¹.

PodsumowujÈc, wedïug F. Besta ibV.bAlfieri podwójna rachunkowoĂÊ naro- dziïa siÚ na terenie Wïoch, prawdopodobnie w Wenecji, w bardziej niĝ jakiekolwiek inne rozwiniÚtym handlowo i ekonomicznie mieĂcie (Besta, 1916, s. 345–346 i Alfieri, 1994, s. 63–64). Wystarczy zauwaĝyÊ, ĝe same techniczne zapisy ksiÚgowe majÈ ĂciĂle wïoski charakter (Fregonese, 2016, s.b47).

WaĝnÈ przesïankÈ, ĂwiadczÈcÈ o wïo- skim pochodzeniu metody ksiÚgowania podwójnego, jest teĝ jÚzyk, którym posïu- guje siÚ m.in. Pacioli. Przyjmuje siÚ, ĝe wb Summie dominuje dialekt toskañski zbzapoĝyczeniami pojÚÊ weneckich (Pogo- dziñska-Mizdrak, 2007). Istota metody wïo- skiej sprowadzaïa siÚ do zasady, zgodnie z którÈ zapisy ksiÚgowe byïy dokonywane w dwóch ksiÚgach, a mianowicie w dzien- niku (giornale) ibw ksiÚdze gïównej (grande libro). Dziennik miaï postaÊ oprawionej ksiÚgi, z ponumerowanymi stronicami, przy czym kaĝda stronica byïa w odpowiedni sposób porubrykowana. Zadanie ksiÚgo- wego wyposaĝonego w dziennik polegaïo na dokonywaniu chronologicznych zapi- sów w postaci tzw.b sentencji, stanowiÈcej zwiÚzïy opis zdarzenia wszystkich operacji gospodarczych. Z dziennika zapisy prze- noszono codziennie, pozycja po pozycji, do ksiÚgi gïównej, w której znajdowaïy siÚ konta majÈtkowe, kapitaïowe i wynikowe.

Metoda ta sprawdzaïa siÚ tylko wb przy- padku maïych przedsiÚbiorstw, utrzymujÈ- cych kontakty handlowe z niewielkÈ grupÈ dostawców i odbiorców (Niemski, 1947, s.b157).

3. Metoda podwójnego zapisu – kto upubliczni ï jÈ jako pierwszy?

KsiÚgowoĂÊ towarzyszy ludzkoĂci od okoïo 6000 lat, jednak poczÈtków metody bilansowej, która staïa siÚ podstawowÈ metodÈ zapisu dla caïej rachunkowoĂci historycy rachunkowoĂci dopatrujÈ siÚ we wprowadzeniu dwustronnego ukïadu konta z przeciwstawnymi zapisami zwanymi

„weneckimi” w koñcu XIII wieku (Hen- driksen, 2002, s. 1–2).

Przyjmuje siÚ, ĝe w okresie od XII do XIV wieku uksztaïtowaïy siÚ zasady wspóï- czesnej rachunkowoĂci opartej na podwój- nym zapisie w zamkniÚtym zespole kont.

Jej narodziny wiÈĝÈ siÚ z kolei z zastoso- waniem ewidencji naleĝnoĂci i zobowiÈzañ.

Jak wiadomo, uĝyczanie wïasnych pieniÚ- dzy lub teĝ rzeczy na zasadzie poĝyczki powoduje, ĝe osoba poĝyczajÈca staje siÚ dïuĝnikiem i spoczywa na niej obowiÈzek zwrotu dïugu, natomiast osoba udzielajÈca poĝyczki, czyli wierzyciel, ma prawo doma- gaÊ siÚ zwrotu poĝyczonej sumy pieniÚĝ- nej. Aby fakt udzielenia poĝyczki nie ulegï zapomnieniu, oraz w celach kontrolnych, zaczÚto zapisywaÊ wszelkiego rodzaju ope- racje kredytowe (Kawa, 1987, s. 8).

RachunkowoĂÊ powstaïa i rozwijaïa siÚ w sprzyjajÈcych warunkach, na gruncie przygotowanym przez caïe wieki zdobywania wiedzy (Hendriksen, 2002, s. 51).

Gïównymi czynnikami, które zdaniem A.Ch. Littletona musiaïy wystÈpiÊ, aby powstaïa podwójna ksiÚgowoĂÊ sÈ: sztuka pisania, arytmetyka, prywatna wïasnoĂÊ, pieniÈdz, kredyt, handel i kapitaï (azarowicz, 2011; Banaszkiewicz, 2013, s. 25).

WspóïczeĂnie naukowcy zajmujÈcy siÚ rachunkowoĂciÈ uwaĝajÈ, ĝe pierwsze dzieïo teoretyczne propagujÈce metodÚ podwójnego zapisu powstaïo na poczÈtku drugiej poïowy XV wieku. Zostaïo ono napisane przez pochodzÈcego z Dubrow- nika kupca, Benedetto Cotrugli, i nosiïo tytuï Della mercatura e del mercante per- fetto (O handlu i kupcu doskonaïym).

Jednak pierwszym wydanym (w 1494 r.) i uznawanym za kamieñ milowy w rozwoju rachunkowoĂci jest traktat napisany przez wïoskiego mnicha LucÚ Pacioliego pt. Summa de Arithmetica, Geometria, Pro- portioni e Proportionalita. Mimo ĝe jest to dzieïo z zakresu matematyki, to w czÚĂci De Computis et Scripturis autor zawarï szcze- góïowe rozwaĝania na temat prowadzenia

(4)

ksiÈg rachunkowych, sporzÈdzania bilansu i rachunku zysków i strat (Pïóciennik-Na- pieraïa, 2005, s. 158–159).

W polskiej literaturze przedmiotu opu- blikowano sporo artykuïów dotyczÈcych opisu sylwetki i dzieï L. Pacioliego, uzna- nego za ojca rachunkowoĂci, natomiast stosunkowo niewiele uwagi poĂwiÚcono do tej pory B. Cotrugli, uznanemu za pioniera podwójnego zapisu. Nasuwa siÚ pytanie, czy ponadwiekowa sïawa naleĝy siÚ wyïÈcznie L. Pacioliemu? Wydaje siÚ wysoce praw- dopodobne, ĝe Pacioli, piszÈc swój traktat, opieraï siÚ na wiedzy juĝ upowszechnionej, prawdopodobnie przez B. Cotrugli.

Wielu badaczy uwaĝa, ĝe podwójna ksiÚ- gowoĂÊ funkcjonowaïa wczeĂniej, Pa cioli zaĂ jÈ jedynie udokumentowaï. Uzasadnie- niem takiego stwierdzenia moĝe byÊ brak komentarzy i szerszych wyjaĂnieñ zasady podwójnej ksiÚgowoĂci w traktacie Pacio- liego. Autor skupiï siÚ w swoim dziele na przedstawieniu praktycznych zasad bizneso- wych. WskazywaÊ moĝe na to równieĝ tytuï Summa, sugerujÈcy zgromadzenie wiedzy juĝ wczeĂniej funkcjonujÈcej oraz fakt, ĝe ksiÚgowoĂÊ podwójna byïa uĝywana przez kupców weneckich kilka wieków wczeĂniej (Warson-bin-Hardono, 2013, s. 3).

Dla rozwaĝañ w kontekĂcie historii rachunkowoĂci w Polsce istotna jest rów- nieĝ postaÊ Ambrogio Lerici, którego dzieïo byïo prawie nieznane historykom wïoskiej ksiÚgowoĂci, poniewaĝ napisane zostaïo w jÚzyku niemieckim i wydane drukiem w Gdañsku. Dzieïo tego autora skïada siÚ z dwóch tomów i jest datowane na 1606–1610. Stanowi tym samym pierwsze dzieïo napisane w tym stuleciu przez Wïocha (choÊ w jÚzyku obcym) (Antinori, 2000, s. 72).

3.1. Benedetto Cotrugli (1458) – pierwszy ilustrator systemu ksiÚgowoĂci

podwójnego zapisu

System ksiÚgowoĂci podwójnej stop- niowo przyjmowaï siÚ na terenie Wïoch, po czym zaczÚto go równieĝ wprowadzaÊ wb caïej Europie. Przyczyniïy siÚ do tego opracowania naukowe na temat rachun- kowoĂci. Jako pierwszy zasady ksiÚgowo- Ăci opisaï w 1458 roku Benedetto Cotrugli w ksiÈĝce zatytuïowanej O handlu i kupcu doskonaïym (uczaj, 2003, s. 405). Praca ta ukazaïa siÚ drukiem dopiero w 1573broku, dlatego teĝ za pierwszego autora podrÚcz- nika rachunkowoĂci przyjÚto uwaĝaÊ LucÚ

Pacioliego, którego ksiÈĝka pod tytuïem Zasady arytmetyki, geometrii, proporcji ibpro- porcjonalnoĂci ukazaïa siÚ w 1494 roku.

Znajduje siÚ w niej miÚdzy innymi Traktat ob ksiÚgowoĂci podwójnej. Praca L. Pacio- liego powstaïa na podstawie obserwacji systemu ksiÚgowoĂci stosowanego w Wenecji i jak sam autor wyjaĂnia – nie moĝna go utoĝsamiaÊ z wynalazcÈ rachunkowoĂci (Kawa, 1994, s. 73).

Benedetto Cotrugli urodziï siÚ w miej- scowoĂci Ragusa w Dalmacji (aktualnie Dubrovnik w Chorwacji) w roku 1416.

Pochodziï z rodziny kupców. Ojciec Bene- detto – Jakub – byï powszechnie szanowa- nym przedsiÚbiorcÈ prowadzÈcym interesy zarówno na baïkañskim zapleczu Dubrow- nika – w BoĂni i Serbii, jak i w Italii i na Póï- wyspie Iberyjskim. Szczególnie intensywnÈ dziaïalnoĂÊ rozwijaï w królestwie Neapolu, gdzie osiadï na dïuĝszy czas, dzierĝawiÈc królewskie Solany w Apulii, ab z czasem takĝe królewskÈ mennicÚ.

Benedetto dzieciñstwo spÚdziï na Dubrowniku, gdzie ukoñczyï podstawowÈ edukacjÚ w publicznej szkole, dalszÈ eduka- cjÚ kontynuowaï zaĂ we Wïoszech. ¥mierÊ ojca w roku 1436 r. byïa najprawdopodob- niej przyczynÈ przerwania jego edukacji.

Benedetto nie miaï problemów z konty- nuacjÈ dziaïalnoĂci handlowej prowadzo- nej przez ojca, dziÚki poznawaniu krÚgów kupieckich od dziecka. PoczÈtkowo wiÚk- szoĂÊ swojego czasu spÚdzaï w Dubrow- niku, gdzie wykorzystujÈc kontakty ojca, prowadziï rozlegïe interesy handlowe na Baïkanach i w krajach basenu Morza ¥ród- ziemnego. Byï wïaĂcicielem statku, udzielaï poĝyczek i zajmowaï siÚ handlem. W wiÚk- szoĂci przypadków, dla ograniczenia ryzyka, wystÚpowaï jako udziaïowiec we wspólnych przedsiÚwziÚciach kilku kupców. NawiÈ- zaï kontakty z wybitnymi aragoñskimi kupcami zamieszkaïymi w Dubrowniku, m.in.b zb Janem Sparteriusem i Dario de Forio. W roku 1440 podróĝowaï na SycyliÚ i do póïnocnej Afryki w celach handlowych.

W latach 1444–1446 przebywaï w Barcelo- nie, gdzie prowadziï dziaïalnoĂÊ handlowÈ z dubrownickimi szlachcicami. MiÚdzy 1446 do 1451 rokiem Cotrugli przebywaï znów gïównie w Dubrowniku. Co najmniej od 1448 r. odbywaï kilkakrotnie podróĝe do Neapolu, gdzie nie tylko prowadziï coraz szersze interesy, lecz takĝe wyrobiï sobie stosunki na dworze króla Alfonsa (Spre- miÊ, 1997, s. 97). Byï plebejuszem, jednak

(5)

jako jednoczeĂnie zamoĝny i szanowany handlowiec bywaï zapraszany na posiedze- nia dubrownickiej Wielkiej Rady, przede wszystkim gdy dotyczyïy one spraw finan- sowych i gospodarczych (StipetÊ, Hrabek, ibBuzadziÊ, 1997, s. 12).

Istotne znaczenie dla rozwoju kariery handlowej miaï jego pobyt w Neapolu na przeïomie lat 1451–1452, gdzie przeprowa- dziï siÚ z rodzinÈ dziÚki dobrym stosunkom z królem Neapolu – Alfonsem. WbNeapolu peïniï funkcjÚ sÚdziego Wielkiego SÈdu, byï dyrektorem Mennicy w Neapolu i L’Aqu- ili, a w roku 1458 zostaï konsulem Raguzy wb Neapolu (Bonarek i Wróbel, 2007, s.b7–11).

Na dworze króla Neapolu Benedetto Cotrugli nawiÈzaï wiele kontaktów ze zna- nymi przedstawicielami epoki renesansu, takimi jak: Lorenco Valla, Bartolomeo Faz- zio, Antonio Becadelli, Gianozzo Manetti.

L. Valla byï neapolitañskim filozofem, humanistÈ i historykiem i jest uwaĝany za jednego z najwybitniejszych filozofów rene- sansowych (Gierowski, 1986, s. 170–171).

B. Fazio byï humanistÈ, teoretykiem sztuki i kronikarzem artystów, A. Becadelli byï zbkolei wïoskim poetÈ, uczonym, dyplomatÈ i kronikarzem, a G. Manetti – filozofem ib tïumaczem Etyki Arystotelesa. Niektó- rzy badacze uwaĝajÈ, ĝe to wïaĂnie kontakt zb gronem znakomitych humanistów wyzwoliï u B. Cotrugli ambicje pisarskie, doĂÊ niespotykane u czïowieka jego profesji (Stipetic i Habek, 1998, s. 13).

Benedetto Cotrugli napisaï cztery dzieïa, z których do naszych czasów zachowaïy siÚ dwa (Bonarek i Wróbel, 2007, s. 14–15):

– O maïĝeñstwie (De uxore ducenda) –bprzed 1458 rokiem,

– O naturze kwiatów (Della natura dei fiori) – okoïo 1460 roku,

– O ĝegludze (De navigatione) – na przeïo- mie lat 1464 i 1465,

– KsiÚga o sztuce handlu (Il libro Dell arte di Mercatora) – w 1458 roku.

Tematyka dzieï jest róĝnorodna i dotyczy ekonomii, socjologii, botaniki oraz nawi- gacji. RóĝnorodnoĂÊ tematyki jego prac wynika z jego wszechstronnego wyksztaï- cenia, pomimo iĝ nie zdobyï ĝadnego stop- nia naukowego, posiadaï wiedzÚ zakresu filozofii i teologii oraz z praktyki handlowej (ZiÚtowska, 2014, s. 184).

Najsïynniejszym dzieïem jest KsiÚga o sztuce handlu, którÈ napisaï w mieĂcie Castel Serpico (dziĂ Sorbo Sepico), nie-

daleko Avellino, gdzie schroniï siÚ przed plagÈ zarazy, która rozprzestrzeniaïa siÚ wbneapolitañskim mieĂcie. Data zakoñcze- nia pisania dzieïa to 25 sierpnia 1458 roku (Tucci, 1990, s. 12–13). Niestety, wersja oryginalna nie zachowaïa siÚ do dzisiejszych czasów, datÚ ukoñczenia dzieïa doku- mentujÈ jedynie kopie. W czasach gdy ĝyï B.bCotrugli druk nie byï jeszcze powszechnie znany, a ksiÈĝki byïy pisane i kopiowane w formie rÚkopisu. Do dziĂ zachowaïy siÚ trzy wersje rÚkopisów:

– wersja przechowywana w mieĂcie Valetta na Malcie, w Bibliotece Narodowej Malty, kopia ta zostaïa wydana wb Neapolu w 1475 roku przez Marino de Ragusa;

– wersja przechowywana w Bibliotece Narodowej we Florencji i wydana 17b marca w 1484 roku przez Giovanni de Matteo di Giovanni Strozzi;

– wersja niekompletna, która koñczy siÚ na osiemnastym rozdziale i nie jest datowana, zakïada siÚ jednak, ĝe zostaïa napisana w XV wieku, przechowywana w Bibliotece Marucelliana we Florencji.

Najciekawsza jest wersja przechowywana na Malcie, poniewaĝ zawiera zaïÈcznik, wb którym zostaïa opisana reguïa podwój- nego zapisu. RÚkopis zostaï znaleziony dopiero pod koniec lat osiemdziesiÈtych XX wieku.

Pierwszymi badaczkami historii rachun- kowoĂci, które zajÚïy siÚ szczegóïowÈ ana- lizÈ tekstu dzieïa B. Cotrugli, byïy Holen- derki Johanna Postma i Anne J. van der Helm. Badania zostaïy przeprowadzone wb1998 roku (Postma i Van der Helm, 1998, s. 166).

PoczÈtkowo badania w rzeczywistoĂci odnosiïy siÚ przede wszystkim do wersji drukowanej z 1573 r., zatytuïowanej O han- dlu i kupcu doskonaïym (Della Mercatura ebdel mercante perfetto), w której odniesie- nia do rachunkowoĂci sÈ stosunkowo nie- wielkie. W tomie tym ograniczajÈ siÚ one do rozdziaïu trzynastego, zatytuïowanego PorzÈdek zapisu pism kupieckich oraz do rozdziaïu dziewiÚtnastego, zatytuïowanego Saldo naleĝy robiÊ co siedem lat z pierw- szej ksiÚgi. W wydaniu dzieïa z roku 1573 opis ksiÚgowoĂci odnosi siÚ do rejestrów kupieckich i do niewielu podwójnych zapi- sów ksiÚgowych i nie wchodzi w szczegóïy techniki zapisu podwójnego, jak zrobiï to Pacioli w Traktacie o ksiÚgowoĂci podwójnej (Privitera, 2003, s. 124).

(6)

Wersja drukowana z 1573 roku zostaïa wydana w Wenecji przez Franceso Patrizi na podstawie rÚkopisu, który zostaï dostar- czony do drukarni przez Giovanni Giu- seppi, kupca z Ragusy.

Formuïa traktatu odnosi siÚ do aspek- tów technicznych i etycznych dziaïalnoĂci kupieckiej. Celem dzieïa byïo usystematy- zowanie wiedzy na temat wymiany towa- rowo-pieniÚĝnej w przystÚpnej formie, która uïatwiaïaby osobom rozpoczynajÈ- cym dziaïalnoĂÊ handlowÈ rozwiÈzywanie róĝnych praktycznych dylematów (Bonarek i Wróbel, 2007, s. 17 i 19). Traktat zostaï napisany w formie czterech ksiÈg. W pierwszej z nich B. Cotrugli opisuje techniczne aspekty dziaïalnoĂci kupieckiej. WyjaĂnia genezÚ handlu, przedstawia historiÚ jego rozwoju oraz korzyĂci, jakie przynosi dzia- ïalnoĂÊ kupiecka. Zostaïy tam opisane takie zagadnienia, jak: wybór wïaĂciwego miejsca dla prowadzenia dziaïalnoĂci handlowej, rodzaje wymiany, jak barter, kredyt, weksle oraz zasady prowadzenia ksiÈg handlowych i rodzaje dziaïalnoĂci handlowej (specjali- zacje kupców). OdrÚbny rozdziaï pierwszej ksiÚgi zostaï poĂwiÚcony opisowi czynnoĂci, które sÈ zakazane w dziaïalnoĂci kupieckiej – Cotrugli wymienia tu nadmierne upijanie siÚ, gry hazardowe, obracanie siÚ w zïym towarzystwie, obĝarstwo, przemyt oraz alchemiÚ zwiÈzanÈ w tamtym czasie zbwytwarzaniem trucizn. W ksiÚdze drugiej zostaï opisany problem poboĝnoĂci kupca.

Autor wspomina w tej czÚĂci o zbawczym znaczeniu uczestniczenia w mszy ĂwiÚtej, regularnej modlitwy oraz jaïmuĝny (Bona- rek i Wróbel, 2007, s. 16 i 17). W trzeciej ksiÚdze przedstawiono przymioty osobiste kupca, które musi on posiadaÊ, aby móc siebie tak nazwaÊ, w czwartej zaĂ opisano praktyczne zagadnienia zwiÈzane z gospo- darowaniem pieniÚdzmi i majÈtkiem oraz ksztaïtowaniem relacji w rodzinie – wybo- rem ĝony oraz wychowaniem i uposaĝeniem dzieci. Ostatni, dziesiÈty rozdziaï czwartej ksiÚgi zostaï poĂwiÚcony zagadnieniu zakoñczenia dziaïalnoĂci kupieckiej i przy- gotowaniu siÚ kupca na moment Ămierci poprzez oczyszczenie sumienia, oddanie tego co zostaïo nieuczciwie pozyskane oraz codzienne czytanie Pisma ¥wiÚtego (Bona- rek i Wróbel, 2007, s. 17, 168).

Z powodu póěnej publikacji B. Cotru- gli dla historyków rachunkowoĂci pozostaï

wbcieniu, podczas gdy wiele zasïug przypi- sano dzieïu Luci Paciolego pt. Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Pro- portionalita. Wspomniany jednak wczeĂniej, znajdujÈcy siÚ na Malcie, rÚkopis zawiera obszerny zaïÈcznik zawierajÈcy inwentarz majÈtku i dwieĂcie szeĂÊdziesiÈt szeĂÊ wpi- sów do KsiÚgi gïównej z Neapolu, które rzucajÈ caïkowicie nowe Ăwiatïo na zakres pracy B. Cotrugli’ego. Wskazuje on prowadzenie ksiÈg w sposób wenecki, tak jak to po nim czyni Pacioli.

Wedïug Stefano Coronella, jeĂli szukamy pierwszego, który zidentyfikowaï zasady podwójnego zapisu, to nie moĝe nim byÊ B. Cotrugli ani tym bardziej L.bPacioli, natomiast jeĂli szukamy pierwszego, który próbowaï rozpowszechniÊ wiedzÚ obpodwójnym zapisie, to byï to bez wÈtpie- nia Cotrugli (Coronella, 2015, s. 63)

Dzieïo B. Cotrugli zwróciïo uwagÚ badaczy ze wzglÚdu na jak dotÈd najwczeĂniej- szy w dziejach teoretyczny opis stosowania wb ksiÚgach rachunkowych reguïy podwój- nego zapisu. PoczÈtki jej stosowania nie sÈ dokïadnie znane. Przypuszczalnie powstaïa ona w jednym z miast wïoskich w wieku XIV i rozprzestrzeniïa siÚ na inne oĂrodki handlowe wschodniego Adriatyku. Jej zastosowanie odnaleěÊ moĝna w ksiÚgach handlowych dubrownickiej rodziny kup- ców Kabužiciów prowadzonych w latach 1426– 1433, a wydanych w 1999 roku w Bel- gradzie przez D. KovaÊeviÊa-KojiÊa (Bona- rek i Wróbel, 2007, s. 18 i 78–79).

W literaturze polskiej w 2007 r. zostaïa wydana ksiÈĝka zpt. KsiÚga o sztuce handlu autorstwa Piotra Wróbla i Jacka Bonarka.

KsiÈĝka ta jest tïumaczeniem dzieïa Bene- detto Cotrugli, opartym na podstawie tzw.b rÚkopisu wydanego w 1990 r. przez U. Tucciego. UwzglÚdnione w nim zostaïy równieĝ teksty wydañ chorwackich z 1985 ib1989 r., oraz tekst rÚkopisu maltañskiego.

KsiÈĝka jest opatrzona cennym opracowa- niem naukowym (Bonarek i Wróbel, 2007, s. 32).

PostaÊ B. Cotrugli w literaturze polskiej nie jest caïkowicie nieznana. PrzywoïujÈ jÈ miÚdzy innymi I. ZiÚtowska, która poza charakterystykÈ autora przedstawia opis dzieïa KsiÚga o sztuce handlu. Do innych naukowców, którzy przywoïujÈ postaÊ B.bCotrugli naleĝÈ: M. Kawa, M. Turzyñski, E. Mikulska, T. Bïach.

(7)

3.2. Luca Pacioli – pierwszy oficjalny dokumentalista systemu podwójnej ksiÚgowoĂci

Dzieïo Luci Pacioli, zatytuïowane Summa de Arithmetica, Geometria, Pro- portioni et Proportionalita wydrukowano 20 listopada 1494 r., w Wenecji, w oficynie Paganiniego w nakïadzie okoïo 300 egzem- plarzy (Sangster, 2007).

Tractatus XI de Computis et Scripturis, bÚdÈcy czÚĂciÈ skïadajÈcego siÚ z dwóch ksiÈg dzieïa Summa de Arithmetica, Geo- metria, Proportioni et Proportionalita, jest powszechnie uznawany za fundament rachunkowoĂci. Na jego treĂÊ bez wÈt- pienia wpïyw miaïo ĝycie jego autora, wszechstronnie wyksztaïconego czïowieka renesansu, ab jednoczeĂnie nauczyciela ibzakonnika (franciszkanina), jak stwierdzili m.in. Mieczysïaw Dobija i Marcin JÚdrzej- czyk (Dobija i JÚdrzejczyk, 2011, s. 46).

Dzieïo to powstawaïo wraz ze zdoby- waniem przez Pacioliego wyksztaïcenia ib poszerzaniem wiedzy z zakresu praktyki kupieckiej. Proces tworzenia ksiÚgi byï dïugi i mozolny, ale zaowocowaï stworze- niem kompleksowej encyklopedii o aryt- metyce, geometrii, proporcji i proporcjo- nalnoĂci, bÚdÈcej kompendium wiedzy dla uczniów matematyki, bankierów i kupców.

Warto zwróciÊ uwagÚ, ĝe w ĝyciorysach zarówno Benedetto Cotrugli, jak i Luci Paciolego wystÚpujÈ te same miejsca pobytu – miasto Neapol oraz pañstwo Chorwacja.

Pacioli nauczaï na uniwersytecie w Peru- gii, nastÚpnie w Neapolu, Rzymie, Flo- rencji, Pizie, Bolonii i Zarze w Chorwacji (Pogodziñska-Mizdrak, 2007a, s. 11–12).

W 1489 r., przebywajÈc w Rzymie, wygïa- szaï odczyty w sïynnej Akademii Sapienza, potem zaĂ udaï siÚ do Neapolu, gdzie przez trzy lata uczyï geometrii Euklidesa (Kawa, 1994, s. 90).

Johanna Postma, przygotowujÈc artykuï o wydaniu manuskryptu Luci Pacioliego wb1996 r. Tractatus mathematicus ad disci- pulos perusinos (1478, Perugia), odkryïa, ĝe pierwsza czÚĂÊ rozdziaïu Tariffa mercan- tesca jest identyczna z zapisami Cotrugli (KsiÚga I, Rozdziaï 11 De cambi). Ponie- waĝ Pacioli napisaï swój traktat w 1478 r.

(abwiÚc przed najstarszÈ znanÈ kopiÈ Cotru- gli Strozziego z 1484 r.), mogïo to oznaczaÊ, ĝe miaï do dyspozycji albo starsze wydanie rÚkopisu Cotrugliego, albo tekst, którego uĝyï zarówno on, jak i Cotrugli (Postma, Van der Helm, 2000, s. 1–2).

Jakkolwiek wspóïczeĂnie uwaĝa siÚ traktat L. Pacioliego za jedno z najwaĝniejszych dzieï wyznaczajÈcych kamieñ milowy dla rozwoju teorii rachunkowoĂci, jednak roz- waĝania w nim zawarte majÈ charakter praktyczny. Ich celem byïo zaspokojenie potrzeb czytelnika zwiÈzanych z ewidencjÈ operacji gospodarczych i prowadzeniem ksiÈg rachunkowych. Realizacji zamierzeñ autora podporzÈdkowana jest struktura rozprawy, obejmujÈca przedstawienie celów i zakresu zastosowania praktyk ksiÚgowych, opis postÚpowania w zakresie sprawozdaw- czoĂci finansowej oraz zaprezentowanie przykïadów zastosowañ (Dobija i JÚdrzej- czyk, 2011, s. 46–51). Przy czym L. Pacioli nie miaï doĂwiadczenia handlowego, tym bardziej uzasadnione jest zatem przypusz- czenie, ĝe tworzÈc swój traktat, korzystaï zbwiedzy praktyków, do jakich bez wÈtpie- nia zaliczaï siÚ Cotrugli.

3.3. Ambrogio Lerici – Wïoch w Gdañsku Wydanie drukiem w 1494 r. w Wenecji traktatu Luci Pacioliego byïo przeïomem w historii rachunkowoĂci. Zapisane w nim zasady prowadzenia ksiÈg rachunkowych przyczyniïy siÚ do dalszego rozwoju i spo- pularyzowania tej wiedzy we Wïoszech, Europie i na Ăwiecie. Dzieïo Pacioliego wb krótkim czasie zdobyïo duĝÈ popular- noĂÊ i sïawÚ oraz staïo siÚ ěródïem dalszych badañ oraz publikacji.

Jednym z popularyzatorów stosowania podwójnego zapisu na terenach dzisiejszej Polski byï Ambrogio Lerici. Do 1999broku A. Lerici pozostawaï autorem caïkowicie nieznanym równieĝ w rodzinnych Wïoszech, bÚdÈc jednoczeĂnie pierwszym Wïochem, który pisaï o rachunkowoĂci podwójnej wb XVII wieku. Jego dzieïo zostaïo opublikowane w jÚzyku niemieckim w mieĂcie Danzica, czyli w Gdañsku (dziĂ polskim, ale w tamtym czasie pruskim), dlatego teĝ nie byïo wykazywane we wïoskich bibliogra- fiach, ĝadna wïoska biblioteka nie dyspo- nowaïa bowiem egzemplarzem jego pracy.

Dopiero w XX wieku niektórzy historycy ksiÚgowoĂci – oczywiĂcie nie Wïosi – zaczÚli zajmowaÊ siÚ jego pracÈ, ograniczajÈc siÚ do pierwszego tomu z 1606br. i nie wiedzÈc o istnieniu drugiego tomu, opublikowanego w 1610 roku.

Ambrogio Lericiego Wïochy poznaïy dziÚki Carlo Antinoriemu, który przybliĝyï jego postaÊ na PiÈtym Zjeědzie Narodo- wego Towarzystwa Historii RachunkowoĂci

(8)

Wïoskiej i ogïosiï jednoczeĂnie odnalezie- nie takĝe drugiego tomu – dzieïo Lericiego byïo wiÚc kompletne. C. Antinori wydru- kowaï oba tomy po przetïumaczeniu ich na jÚzyk wïoski, dziÚki czemu praca staïa siÚ w peïni dostÚpna dla naukowców w tej dziedzinie, równieĝ we Wïoszech².

Ambrogio Lerici, urodzony w Genui okoïo 1543 r., zapisany przez rodziców do szkoïy handlowej, ukoñczyï studia i zaczÈï wykonywaÊ zawód ksiÚgowego, prowa- dzÈc ksiÚgi rachunkowe róĝnych kupców.

Towarzyszyï niektórym kupcom podczas podróĝy zagranicznych. W 1575 roku, wb wieku trzydziestu dwóch lat, przeniósï siÚ do Gdañska, gdzie szybko zatrudniï siÚ jako nauczyciel i ksiÚgowy, biorÈc pod uwagÚ, ĝe w mieĂcie hanzeatyckim prak- tyka prowadzenia ksiÈg rachunkowych byïa wciÈĝ jeszcze stosunkowo zacofana. Profe- sjonalny ksiÚgowy byï niezbÚdny szczegól- nie miejscowym kupcom, którzy nie znali metody podwójnego zapisu.

Liczne notatki, które sporzÈdzaï wbciÈgu ponad trzydziestu lat dziaïalnoĂci w tym mieĂcie (a które zachowane zostaïy przez jego licznych uczniów), daïy poczÈtek ksiÚdze, w której A. Lerici przedstawiï zasady prowadzenia ksiÈg rachunkowych we „wïoskim stylu” (Antinori, 2000, s. 67).

Pierwszy tom jego traktatu skïada siÚ z sie- demdziesiÚciu stron i zasïuguje na uwagÚ ze wzglÚdu na przejrzystoĂÊ, z jakÈ autor przedstawia prowadzenie Dziennika oraz KsiÚgi Gïównej, a takĝe uczy, jako jeden z pierwszych, aby prowadziÊ KsiÚgÚ Towa- rów (lub magazynu) analitycznie, wedïug C. Antinori – w doskonaïy sposób (Anti- nori, 2000, s. 67). Na drugi tom skïadajÈ siÚ osiemdziesiÈt dwie karty, co stanowi abso- lutny rekord, poniewaĝ ĝaden autor przed Lericim nigdy nie napisaï tak obszernej pracy na temat metody podwójnego zapisu na potrzeby handlu zagranicznego, jednak – co najistotniejsze – w sposób niezwykle jasny i racjonalny (Antinori, 2000, s. 72).

W literaturze polskiej postaÊ Ambrogio Lerici nie jest znana i opisywana, choÊ jego wkïad w naukÚ i dydaktykÚ w dziedzinie rachunkowoĂci zasïuguje na uwagÚ.

4. Zako ñczenie

Najstarsza istniejÈca kopia KsiÚgi ob sztuce handlu z 1475 roku jest przecho- wywana w Bibliotece Narodowej Malty (Bonarek i Wróbel, 2007, s. 18). Orygi-

nalny rÚkopis jest datowany na rok 1458.

W manuskrypcie znajduje siÚ dodatek, wb którym zostaïa opisana reguïa podwój- nego zapisu. Opis reguïy znajduje siÚ wb XIII rozdziale pierwszej ksiÚgi traktatu zatytuïowanym O porzÈdnym prowadzeniu ksiÈg rachunkowych. Benedetto Cotrugli tym samym bez wÈtpienia dokonaï pierwszego teoretycznego opisu zasad podwójnej ksiÚgowoĂci, wyprzedzajÈc o przeszïo 20 lat prace Luci Paciolego, który skodyfikowaï zasady prowadzenia ksiÈg rachunkowych wb swoim dziele Summa de arithmetica, geometria, proportioni et proportionalita, wydanym w Wenecji w 1491 roku. Jego nastÚpcÈ byï Ambrogio Lerici, który kon- tynuowaï ĂcieĝkÚ naukowÈ i edukacyjnÈ wb dziedzinie rachunkowoĂci poza grani- cami Wïoch, na terenie Gdañska. Z duĝym prawdopodobieñstwem moĝna przyjÈÊ, ĝe to Lericiemu zawdziÚczamy upowszechnie- nie techniki rachunkowoĂci podwójnej na terenie dzisiejszych ziem polskich. Fakt, ĝe w ĂwiadomoĂci powszechnej funkcjonuje wciÈĝ nieomalĝe wyïÈcznie Luca Pacioli, jako „ojciec” wspóïczesnej rachunkowoĂci, moĝna wyjaĂniÊ m.in. wynalezieniem ibupo- wszechnieniem druku.

Wynalezienie druku staïo siÚ nowÈ metodÈ przenoszenia myĂli, idei, wiado- moĂci, wzorów, nauki. Nowa rzeczywistoĂÊ piĂmiennicza pozwoliïa zastÈpiÊ Ărednio- wieczny uniwersalizm uniwersalizmem renesansowym. Wynalazek od razu wzbu- dziï kontrowersje, a wykorzystali go gïów- nie naukowcy w szerzeniu nowych idei.

Znaczenie ksiÈĝki drukowanej w rozwoju nauki trudno przeceniÊ. Za sprawÈ wyna- lezienia druku narodziïo siÚ spoïeczeñstwo ludzi typograficznych: myĂlÈcych racjonal- nie, nawykïych do zdobywania i gromadze- nia wiedzy, otwartych na rozwój technolo- giczny, zafascynowanych ideÈ postÚpu.

PatrzÈc z perspektywy technologicznych moĝliwoĂci publikacji dzieï autorstwa najwybitniejszych postaci zwiÈzanych z histo- riÈ nowoĝytnej rachunkowoĂci: B.bCotrugli ibL. Pacioli oraz porównujÈc czas powstania wybitnych ich dzieï, uprawniony staje siÚ wniosek, ĝe B. Cotrugli nie miaï technicznych moĝliwoĂci opublikowania swojego dzieïa na wiÚkszÈ skalÚ. Cotrugli tworzyï bowiem w czasach manuskryptów. PostÚp technologii w renesansie nastÚpowaï szybko i tym samym dawaï moĝliwoĂci nie tylko szybkiej publikacji, lecz takĝe upowszechnienia treĂci dzieïa na znacznie wiÚkszÈ

(9)

skalÚ. Dzieïo L. Pacioli powstaïo w 1494br., w Wenecji, zaledwie kilka lat po zainsta- lowaniu pierwszych maszyn drukarskich.

Porównanie dat nie budzi jednak wÈtpliwo- Ăci, ĝe pierwszym znanym nam wspóïczeĂnie autorem, objaĂniajÈcym metodÚ ksiÚgowo- Ăci podwójnej, byï kupiec z Dubrovnika, nie zaĂ Pacioli, wykïadowca uniwersytecki, przyjaciel papieĝa Juliusza II, postaÊ znana i powaĝana. Pozycja Luca Paciolego oraz bardziej przychylna dla rozpowszechniania wszelkich idei epoka, wbjakiej przyszïo mu ĝyÊ przyczyniïy siÚ do uznania go za „ojca”

podwójnego zapisu³. Swoista rozpoznawal- noĂÊ Paciolego równieĝ zapewne zadziaïaïa na jego korzyĂÊ – zachowaïo siÚ bowiem znacznie wiÚcej dokumentów dotyczÈcych tej postaci, nie tylko jej dzieïa, podczas gdy Cotrugli przez caïe swoje ĝycie pozosta- waï osobÈ anonimowÈ. Niniejszy artykuï pozwala na przypomnienie wkïadu wbnaukÚ o podwójnej rachunkowoĂci Benedetta Cotrugliego, podobnie jak znaczenia jego dzieïa KsiÚga ob sztuce handlu, napisanego juĝ w 1458 r., dla historii rachunkowoĂci.

JednoczeĂnie najnowsze odkrycia histo- riograficzne pozwalajÈ w miarÚ dokïad- nie okreĂliÊ datÚ i okolicznoĂci, wbktórych podwójna ksiÚgowoĂÊ wïoska – ab tym samym myĂl Cotrugliego i Paciolego – upo- wszechniona zostaïa na terenach dzisiejszej Polski.

Jak podaje Maïa encyklopedia rachun- kowoĂci (1964, s. 203), umiejÚtnoĂÊ pro- wadzenia ksiÈg handlowych przenikaïa do Polski zarówno bezpoĂrednio z miast póï- nocnych Wïoch, jak i z miast niemieckich.

KsiÚgi handlowe byïy poczÈtkowo prowadzone w jÚzyku niemieckim i rzadziej wïoskim. Od XVI wieku coraz czÚĂciej pojawiaïy siÚ ksiÚgi prowadzone po polsku (wbmiarÚ polonizowania siÚ rodzin kupców niemieckich i wïoskich). Najcenniejsze ksiÚgi handlowe zachowaïy siÚ w Archi- wum Gdañskim (24 egzemplarze) (Jaruga i Kabalski, 2012, s. 48). GïównÈ rolÚ w rozwoju rachunkowoĂci kupieckiej w dawnej Polsce odegraï Gdañsk, miasto, do którego przybyï Wïoch A. Lerici, aby rozpowszech- niÊ tu sposób prowadzenia ksiÈg „na sposób wïoski”, a wiÚc z wykorzystaniem podwój- nego zapisu. Tym samym rozpropagowaï on w póïnocno-wschodniej Europie dokonania B. Cotrugli i L. Pacioliego, jednoczeĂnie dajÈc wïasny wkïad w naukÚ oraz edukacjÚ w tej dziedzinie.

Przypisy

1 Moĝna byïo by co prawda zaryzykowaÊ tezÚ, ĝe metoda podwójnego zapisu byïa znana staro- ĝytnym, a nastÚpnie niejako „utracona” i zapo- mniana w wiekach Ărednich. Gdyby uznaÊ to za fakt – na który nie posiadamy dziĂ ĝadnych przekonujÈcych dowodów – to i tak naleĝaïo by przyjÈÊ, ĝe w epoce renesansu, ewentualnie bardzo póěnego Ăredniowiecza, na póïwyspie wïoskim nastÈpiïo nie tyle jej ponowne odkrycie, ile raczej wynalezienie „od nowa”.

2 Dwa tomy zostaïy przetïumaczone na jÚzyk wïoski przez Stefano Beretta i opublikowane zbcennym komentarzem Carlo Antinoriego pod nastÚpujÈcymi tytuïami: tom I: PiÚkna forma ksiÚgowania zgodnie z prawdziwÈ wïoskÈ zasadÈ sporzÈdzona w sposób roboczy i dostosowana do pruskiego handlu przez Ambrogio Lerici z Genui;

tom II: Druga czÚĂÊ ksiÚgowoĂci wedïug prawdzi- wej wïoskiej zasady zostaïa opracowana w sposób roboczy i dostosowana do pruskiego handlu przez Ambrogio Lerici z Genui. Obydwa tomy zostaïy wydane z inicjatywy Krajowej Rady KsiÚgowych i Ekspertów Handlowych, w Parmie przez Gra- fiche STEP w 2003 r. (za: Hernandez-Esteve, 2006, s. 198).

3 Sam Pacioli odĝegnywaï siÚ od stwierdzeñ, iĝ wynalazï coĂ nowego.

Bibliografia

Alfieri, V. (1994). La partita doppia applicata alle antiche scritture delle antiche aziende mercantili vene- ziane. Roma: Edizioni Studium.

Antinori, C. (2000). Ambrogio Lerici, ragioniere Genovese attivo a Danzica nella seconda meta del secolo XVI. In La Ragioneria verso il terzo mil- lennio tra continuita e rinnovamento (s. 65–72).

Vb Connnvegno nazionale della Societa Italiana di Storia della Ragioneria, Bergamo, 8–9 ottobre 1999. Padua: Cedam.

Banaszkiewicz, A. (2013). Techniki prowadzenia ksiÈg rachunkowych w ujÚciu historycznym. Coper- nican Journal of Finance & Accounting, 2(1), https://

doi.org/10.12775/CJFA.2013.002.

Besta, F. (1916). La ragioneria, seconda edizione riveduta ed ampliata con il concorso dei professori Vittorio Alfieri, Carlo Ghidiglia, Pietro Rigobon.

Parte Prima. Milano: Vallardi.

Bïach, T. (2012). Stosunki Republiki Raguzañskiej z Imperium Osmañskim w XV i XVI wieku. W:

K. Tarczyñska, A. Twardowska (red.), PoznaÊ Baï- kany. Historia – polityka – kultura – jÚzyki (s. 13–24).

Toruñ: Instytut Filologii Sïowiñskiej UMK.

Bonarek, J. i Wróbel, P. (2007). Benedykt Cotruglio i jego dzieïo. W: Benedykt Cotruglio: KsiÚga o sztuce handlu. Kraków: Towarzystwo wydawnicze „Histo- ria Iagiellonica”.

(10)

Byszewski, W. (1912). Krótki rys rachunkowoĂci (buchalterji). Warszawa: Gebethner i Wolff.

Coronella, S. (2015). Storia della ragioneria Italiana.

Milano: Epoche, domini e idee, Franco Angeli s.r.l.

Dobija, M. i JÚdrzejczyk, M. (2011). Szkice z historii rachunkowoĂci. Kraków: PTE.

Fregonese F., (2016), Relatore: prof.ssa Mio, Ch.

Storia della Ragioneria: il contesto veneziano ed il millenario distretto del vetro di Murano, Corso di Laurea Magistrale in Economia e gestione delle aziende, Matricola: 8346, Universita Ca’Foscari, Venezia.

Gierowski, J.A. (1986). Historia Wïoch. Wrocïaw:

Zakïad Narodowy im. Ossoliñskich.

Gitti, V. (1878). Trattato dei computi e delle scritture di Luca Paciolo. Torino: Camilla e Bertolero.

Hendriksen, E.A. i Van Breda, M.F. (2002). Teoria rachunkowoĂci. Warszawa: PWN.

Hernández-Esteve, E. (2006). Carlo Antinori: un grande ricercatore, un grande uomo. Ricordi per- sonali. Grandes figuras de la historia de la conta- bilidad. Revista Española de Historia de la Contabi- lidad. Spanish Journal of Accounting History, 3(5), 193–199. https://doi.org/10.26784/issn.1886-1881.

v3i5.194.

Jaeger, E.L. (1876). Lucas Pacioli und Simon Stevin nebst einigen jungeren schrifstellen uber buchhaltung, Stuttgart.

Jaruga, A., i Kabalski, P. (2012). Od niemieckich ksiÈg handlowych do MiÚdzynarodowych Stan- dardów RachunkowoĂci. Zarys historii regulacji rachunkowoĂci w Polsce. W: I. Sobañska, P. Kabalski (red.), Wspóïczesne nurty badawcze w rachunkowoĂci.

ódě: Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.

Kawa, M. (1987). Geneza podwójnego zapisu ksiÚ- gowego. Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, 13.

Kawa, M. (1994a). Autodynamizm rachunkowoĂci.

Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, 28.

Kawa, M. (1994b). 500-lecie wydania drukiem pierwszej rozprawy o ksiÚgowoĂci podwójnej.

Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, 28.

azarowicz, E. (2011). Historia powstania ksiÚgo- woĂci podwójnej i rachunku kosztów. Warszawa:

Oficyna Wydawnicza Szkoïy Gïównej Handlowej w Warszawie.

Lindwurm, A. (1869). Die Handelsbetriebslehre und die Entwicklung des Welthandels. Der Handel, 1, bd., Stuttgart und Leipzig.

uczaj, J. (2003). Ewolucja rachunkowoĂci w Pol- sce w warunkach globalizacji. W: S. Sojak (red.), Historia, wspóïczesnoĂÊ i perspektywy rachunkowoĂci w Polsce. Toruñ: Wydawnictwo Uniwersytetu Miko- ïaja Kopernika.

Mikulska, E. (2011). Benedykt Cortuglio jego ĝywot i dzieïa. Gospodarowanie, Finansowanie i ZarzÈdza-

nie w XXI. Koïo Naukowe Finansów i ZarzÈdzania, Uniwersytet Szczeciñski.

Niemski, K. (1947). Teoria i technika ksiÚgowoĂci przedsiÚbiorstw. Warszawa: KsiÈĝka.

Perrot, G. (1873). Demosthene et ses contempo- raines. Revue des deux mondes, 6, 407–439.

Pïóciennik-Napieraïa, J. (2005). Funkcje rachun- kowoĂci w standardach edukacyjnych. Zeszyty Teo- retyczne RachunkowoĂci, 26.

Pogodziñska-Mizdrak, E. (2007a). Luca Pacioli –bĝycie i twórczoĂÊ (1445–1517). W: L. Pacioli, Trac- tatus XI de Computis et Scripturis. Summa de Arith- metica, Geometria, Proportioni et Proportionalita (tïum. R. Sadowski, K. Dereszowska, K. Mydlarz).

Warszawa: SKwP.

Pogodziñska-Mizdrak, E. (2007b). PoczÈtek daï Luca Pacioli i jego traktat De Computis et Sriptu- ris. W: T. Cebrowska, A. Kowalik, R. StÚpieñ (red.), RachunkowoĂÊ wczoraj, dziĂ, jutro. Warszawa: SKwP.

Postma, J. i Van der Helm, A. (1998). Rewriting the History of Accounting? Asia Pacific Journal of Accounting, 5(1). https://doi.org/10.1080/10293574.

1998.10510535.

Privitera, C. (2003). Origine ed evoluzione del pen- siero ragionieristico. Milano: Giuffe.

Sangster, A. (2007). The printing of Pacioli’s Summa in 1494: how many copies were printed?

Accounting Historians Journal, 34(1). https://doi.

org/10.2308/0148-4184.34.1.125.

SpremiÊ, J. i Zager, Z. (1997). Kotruljevic first described the system of double entry bookkeeping.

Paper for the 20^th Annual Congress of European Accounting Association, Graz.

Stevin, S. (1634). Memoires Mathematiques. Traduz- ione di F. Taning.

StipetiÊ, V., Habek, M. i BuzadziÊ, M. (1998). Bene- dikt Kortuljevic (Benedetto Cortugli) of Dubrovnik on double-entry bookkeeping in the year 1458- befor L.b Pacioli. Paper for the 21^st Annual Congress of The European Accounting Association, Antwerp.

Telschown, W. (1862). Theorie und Praxis der Kaufmannischen Buchfuhrung. Leipzig: Breitkopf

& Härtel.

Tucci, U. (1990). Benedetto Cortugli raguseo. Il libro dell’arte della Mercatora. Venezia: Arsenale.

Turzyñski, M. (2013). O Ăredniowiecznej moralno- Ăci kupieckiej i etyce zawodowej rachunkowoĂci:

perspektywa teorii spoïecznej Michaela Foucaulta.

Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĂci, 73(129). War- szawa: SKwP.

Warsono-bin-Hardono, S. (2013). Solving the mystery of double entry bookkeeping. Pozyskano 02.11.2018 z: http://ssrn.com/abstract=2339864.

https://doi.org/10.2139/ssrn.2339864.