Motywy fa ïszowania sprawozdañ finansowych a zasady etyczne

(1)

* Marek Sylwestrzak – mgr, Wydziaï Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra BankowoĂci, Finansów i RachunkowoĂci.

** Anna Biaïek-Jaworska – dr, Wydziaï Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra BankowoĂci, Finansów i RachunkowoĂci.

*** Krzysztof Opolski – prof. dr hab., Wydziaï Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra BankowoĂci, Finansów i RachunkowoĂci.

Adres do korespondencji: Wydziaï Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Dïuga 44/50, 00-241 Warszawa; e-mail: msylwestrzak@wne.uw.edu.pl.

Studia i Materiaïy, 1/2018 (27), cz. 2: 79– 89 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2018.27.7

Motywy fa ïszowania sprawozdañ finansowych a zasady etyczne

Marek Sylwestrzak

^*

, Anna Bia ïek-Jaworska

^**

, Krzysztof Opolski

^***

Celem artykuïu jest wskazanie motywów faïszowania sprawozdañ finansowych oraz wpïywu etyki zawodowej na wykrywanie i zapobieganie temu zjawisku w przedsiÚbiorstwach. Przedsta- wiono gïówne przesïanki manipulowania danymi przez kadrÚ zarzÈdzajÈcÈ. Opisano równieĝ znaczenie etyki zawodowej w detekcji oszustw finansowych wraz z zaprezentowaniem, które czynniki majÈ najwiÚksze znaczenie w wykrywaniu zjawiska. SzczególnÈ uwagÚ zwrócono na wpïyw demaskatorów na ujawnienia omawianego procederu oraz wskazano rolÚ wskaěników jakoĂciowych wyniku finansowego w wykrywaniu oszustw finansowych.

Sïowa kluczowe: faïszowanie sprawozdañ finansowych, etyka zawodowa, motywy faïszo- wania.

Nadesïany: 02.11.17 | Zaakceptowany do druku: 16.01.18

Motives for Financial Statement Fraud and Professional Ethics This paper aims to present the motives of financial statement fraud and the impact of professional ethics on the detection and prevention of this phenomenon in business. We present the main reasons for data manipulation by management staff. The importance of professional ethics in detecting financial fraud is also described. Particular attention is paid to the factors that are most important in detecting this phenomenon. In the article, attention has been paid to the influence of whistleblowers and the role of qualitative indicators of earnings on the disclosure of the discussed procedure.

Keywords: financial statement fraud, professional ethics, premises of falsification.

Submitted: 02.11.17 | Accepted: 16.01.18

JEL: G32, M40

(2)

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego artykuïu jest ukazanie motywów faïszowania sprawozdañ finansowych oraz roli etyki zawodowej i audytu wewnÚtrznego w zapobieganiu temu zjawisku. W gospodarce rynkowej inwestorzy i kredytodawcy zgïaszajÈ zapotrzebowanie na wiarygodne, wysokiej jakoĂci informacje finansowe w celu ograniczenia ryzyka podejmowanych decyzji gospodarczych.

Z tego wzglÚdu przyglÈdamy siÚ równieĝ wskaěnikom jakoĂci wyniku finansowego pod kÈtem moĝliwoĂci identyfikacji faïszo- wania informacji.

SprawozdawczoĂÊ finansowa jest inte- gralnÈ czÚĂciÈ rachunkowoĂci, którÈ moĝna okreĂliÊ jako proces komunikowania informacji finansowych oczekiwanych przez jej odbiorców. Przedstawia ona skutki zda- rzeñ gospodarczych w przedsiÚbiorstwie wb danym okresie oraz ich wpïyw na sytu- acjÚ finansowÈ i wyniki jednostki. Efektem koñcowym procesu sÈ sprawozdania finansowe, które majÈ przede wszystkim charak- ter retrospektywny i ukazujÈ efekty dziaïañ w przeszïoĂci, ale sÈ takĝe wykorzystywane do prognozowania przyszïej sytuacji ekonomicznej i wartoĂci spóïki oraz stano- wiÈ podstawÚ do podejmowania decyzji inwestycyjnych przez interesariuszy. Tylko w oparciu o rzetelne dane ze sprawoz- dañ finansowych mogÈ byÊ podjÚte trafne decyzje o lokowaniu kapitaïu czy udzieleniu kredytu itp.

PostÚpujÈce procesy globalizacji przy- wiÈzujÈ coraz wiÚkszÈ wagÚ do jakoĂci informacji finansowych generowanych przez sprawozdania finansowe i ich uĝy- tecznoĂci decyzyjnej. Rynki kapitaïowe najczÚĂciej korzystajÈ z informacji finansowych w celu ustalenia ceny rynkowej dla notowanych papierów wartoĂciowych, a inwestorzy uzasadniajÈ na ich podstawie swoje decyzje zwiÈzane z zakupem, sprzedaĝÈ lub utrzymaniem tych papierów.

Gïównym celem sprawozdañ finansowych jest zaspokojenie potrzeb informacyjnych odbiorców, wbszczególnoĂci zewnÚtrznych, tj. inwestorów, kredytodawców, kontra- hentów, organów podatkowych i agend rzÈdowych oraz spoïecznoĂci lokalnej. Jed- nak potrzeby informacyjne poszczególnych grup odbiorców nie sÈ jednolite, gdyĝ inwestorzy liczÈ na uzyskanie ponadprzeciÚtnej stopy zwrotu z zaangaĝowanego kapitaïu, klienci oczekujÈ jak najkorzystniejszej rela-

cji jakoĂci do ceny, kontrahenci liczÈ na budowanie dïugotrwaïych relacji handlo- wych, kadra zarzÈdzajÈca i pracownicy na bezpieczeñstwo zatrudnienia oraz zapew- nienie odpowiedniego poziomu wynagrodzenia, a wierzyciele na terminowÈ spïatÚ dïugu wraz zbodsetkami.

W warunkach globalizacji rynków ib zmian w gospodarce wzrasta odpowie- dzialnoĂÊ za wiarygodnoĂÊ informacji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych ze wzglÚdu na nadarzajÈce siÚ okazje do ïamania zasad etycznych. Przy- padki faïszowania sprawozdañ finansowych zachwiaïy zaufaniem inwestorów co do przejrzystoĂci i wiarygodnoĂci informacji w nich zawartych. Praktyki kreatywnej czy agresywnej rachunkowoĂci, wygïadza- nia zysków lub znieksztaïcania istotnych informacji finansowych sÈ niepokojÈcym zjawiskiem, którego wiÚkszoĂÊ odbiorców sprawozdañ finansowych nie jest w stanie wykryÊ, gdyĝ nie znajÈ technik manipulowania zyskiem i ich wpïywu na poszczególne pozycje finansowe. Kadra zarzÈdzajÈca przedsiÚbiorstwem moĝe dokonywaÊ manipulacji finansowych w celu ukazania lepszej sytuacji finansowej spóïki niĝ w rzeczywi- stoĂci, gdyĝ jakoĂÊ sprawozdañ finansowych zaleĝy przede wszystkim od postÚpowa- nia zgodnego z zasadami rachunkowoĂci ibetykÈ zawodowÈ.

WiarygodnoĂÊ sprawozdania finansowego odnosi siÚ do trzech dziedzin – rachunkowoĂci, analizy ekonomiczno- finansowej oraz badania sprawozdania finansowego. Rzetelnie prowadzone ksiÚgi rachunkowe sÈ gwarancjÈ sporzÈdzenia sprawozdania wedïug zasad rachunkowych, prawidïowa analiza ekonomiczno-finansowa odpowiada za ocenÚ sytuacji finansowej przedsiÚbiorstwa i osiÈgniÚÊ jednostki, a badanie sprawozdania jest podstawÈ opinii o rzetelnoĂci obrazu prowadzonej dziaïalnoĂci. Badanie sprawozdania ma podstawowe znaczenie dla jakoĂci informacji finansowych w nim prezentowanych, gdyĝ ocenia i weryfikuje owe informacje z punktu widzenia zgodnoĂci z przyjÚtymi zasadami rachunkowoĂci, przepisami prawa i stanem faktycznym. CzynnoĂci zwiÈzane zb badaniem sprawozdañ finansowych peï- niÈ kluczowÈ rolÚ wbzapewnieniu wiarygod- noĂci informacji finansowych oraz samych sprawozdañ, stÈd waĝne jest etyczne zachowanie audytora w zmniejszaniu skutków manipulowania danymi finansowymi, gdyĝ

(3)

niweluje bïÚdy w wykrywaniu i zapobieganiu negatywnym praktykom ksiÚgowym.

Artykuï wskazuje rolÚ etyki zawodowej ibaudytu wewnÚtrznego w zapobieganiu faï- szowaniu sprawozdañ finansowych. W drugiej czÚĂci artykuïu zostaïy przedstawione motywy manipulacji finansowych, w czÚĂci trzeciej znaczenie etyki zawodowej dla jej ograniczenia. W czÚĂci czwartej przeana- lizowano rolÚ wskaěników jakoĂciowych wyniku finansowego w wykrywaniu oszustw finansowych poprzez badanie wskaěnika jakoĂci wyniku finansowego zaproponowa- nego przez Dechow i Dicheva (2002) oraz wskaěników z badania Grove’a i Cooka (2004) na próbie amerykañskich spóïek zblat 2000–2007.

2. Motywy faïszowania sprawozdañ finansowych

Stosowanie przez przedsiÚbiorstwa manipulacji finansowych powoduje naru- szenie zasad rachunkowoĂci, co wpïywa na rzetelnoĂÊ i uĝytecznoĂÊ informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych, wpro- wadzajÈc w bïÈd, a w niektórych wypadkach dezinformujÈc potencjalnych uĝytkowni- ków zewnÚtrznych. Obraz przedstawiony przez spóïkÚ jest znieksztaïcony, przez co informacja staje siÚ bezwartoĂciowa, gdyĝ nie pozwala prawidïowo interpretowaÊ sytuacji ekonomicznej przedsiÚbiorstwa.

NajistotniejszÈ przyczynÈ faïszowania sprawozdañ finansowych jest zwiÚksze- nie ceny akcji spóïki na skutek zwiÚk- szenia wyniku finansowego, gdyĝ wedïug Summersa i Sweeneya (1998) czïonkowie zarzÈdu czÚĂciej sprzedajÈ posiadane przez siebie akcje spóïki przy zawyĝonych cenach oraz chcÈ speïniÊ oczekiwania inwestorów wobec wyników finansowych, prognozo- wanych przez analityków finansowych. Jak zaobserwowali Givoly i Hayn (2002), inwestorzy sprawdzajÈ wskaěnik ceny rynkowej do zysku lub wskaěnik ceny rynkowej do wartoĂci ksiÚgowej nawet wówczas, gdy wbprzedsiÚbiorstwie nie zaszïy ĝadne funda- mentalne zmiany, ale na rynku pojawiïy siÚ nowe informacje dotyczÈce spóïki. Dlatego kadra menedĝerska jest bardziej skïonna do mniejszego konserwatyzmu w rachun- kowoĂci zwiÈzanego z brakiem zachowa- nia ostroĝnoĂci przy rozpoznaniu i wycenie przychodów i aktywów. DziÚki wiÚkszej swobodzie w ksztaïtowaniu informacji finansowych spóïka moĝe uniknÈÊ wystÈ-

pienia „wzrostów i spadków” w osiÈganiu zysków poprzez zmniejszanie i „zatrzy- mywanie” zysków w latach koniunktury, a wykorzystaniu ich w latach dekoniunktury, co powoduje asymetriÚ ujawniania zdarzeñ gospodarczych. Zmiany poziomu cen akcji sÈ bardziej skorelowane ze „zïymi wiadomoĂciami” niĝ z dobrymi, gdyĝ – jak zauwaĝa Basu (1997) – „zïe wiadomoĂci”

znajdujÈ odzwierciedlenie w zmianie ceny akcji znacznie szybciej niĝ „dobre wiado- moĂci”. Wedïug Givoly’ego i Hayn (2002) inwestorzy szybciej reagujÈ na „zïe wiado- moĂci”, dlatego sÈ one rzadziej ujawniane przez kierownictwo podmiotu lub nastÚpuje pewne opóěnienie w informowaniu inwe- storów, zwïaszcza w przypadku ogïasza- nia okresowych wyników spóïki. Wb takim wypadku inwestorzy powinni zachowaÊ ostroĝnoĂÊ przy ocenie przydatnoĂci wskaě- ników rynkowych, uwzglÚdniajÈc takĝe inne grupy wskaěników, oraz mieÊ na uwadze jakoĂÊ oraz czas podawania informacji finansowych przez spóïkÚ.

InnÈ przyczynÈ faïszowania sprawozdañ finansowych jest chÚÊ maksymalizowania przez kadrÚ zarzÈdzajÈcÈ spóïki cenÈ jej akcji, która jest najwÚĝszym oraz najbardziej powszechnym spoĂród celów maksymalizacji wartoĂci podmiotu, gdyĝ jest ona (Damodaran, 2007):

– najbardziej widocznÈ ze wszystkich miar sïuĝÈcych ocenie wyników spóïki gieïdo- wej, podlegajÈcÈ nieustannym zmianom po pojawieniu siÚ nowych informacji na rynku,

– odzwierciedleniem dïugookresowych efektów decyzji osób zarzÈdzajÈcych, ukazujÈcym wpïyw na wartoĂÊ podmiotu oraz opartym na wszystkich dostÚpnych na rynku informacjach,

– miarÈ bogactwa akcjonariuszy, któ- rzy mogÈ sprzedaÊ posiadane akcje wbdowolnym momencie.

Fudenberg i Tirole (1995) wskazali, ĝe kadra zarzÈdzajÈca byïa premiowana albo zwalniana w zaleĝnoĂci od obecnych, a nie przeszïych wyników. Zastosowa- nie faïszowania sprawozdañ finansowych wpïywaïo zatem na ocenÚ bieĝÈcych wyni- ków przedsiÚbiorstwa. Trueman i Titman (1988) stwierdzili, ĝe wysoka zmiennoĂÊ wyniku finansowego zwiÚksza prawdopo- dobieñstwo bankructwa, a w konsekwencji równieĝ znajduje odzwierciedlenie wbwyĝ- szych kosztach kredytu, a manipulowanie danymi finansowymi prowadzi do mini-

(4)

malizacji tych kosztów. Wedïug Goela i Thakora (2003), oprócz zmniejszenia zmiennoĂci strumienia zysków, spóïki sto- sujÈ niedozwolone techniki rachunkowe, aby zniechÚciÊ spekulantów do pozyskiwa- nia informacji o spóïce i manipulowania cenÈ jej akcji. Kadra menedĝerska, która jest zwiÈzana dïugoletnimi kontraktami, czÚĂciej dokonuje faïszowania sprawoz- dañ finansowych niĝ w przypadku umów krótkoterminowych, dlatego powinna byÊ wynagradzana w postaci opcji na akcje za wyniki w dïugim okresie. Natomiast sïabsze wyniki finansowe w krótkim okresie mogÈ byÊ przyczynÈ ingerencji wïaĂcicieli lub rady nadzorczej w decyzje podejmowane przez kadrÚ zarzÈdzajÈcÈ, co moĝe utrudniÊ reali- zacjÚ przyjÚtej strategii spóïki. MoĝliwoĂÊ ukrycia niekorzystnego wyniku finansowego dziÚki jego wygïadzaniu jest dla zarzÈdu moĝliwÈ zachÚtÈ do intensywnej pracy majÈcej poprawiÊ kondycjÚ spóïki, co moĝe przynieĂÊ korzyĂci wïaĂcicielom. Zbdrugiej strony, jeĝeli ksztaïtowanie wyniku staje siÚ zjawiskiem powszechnym, moĝe mieÊ negatywne skutki dla akcjonariuszy, gdyĝ kadra zarzÈdzajÈca bÚdzie gïównie tworzyïa nieprawdziwy obraz sytuacji ekonomicznej spóïki, zaniedbujÈc jej rzeczywistÈ sytuacjÚ (Wójtowicz, 2010).

Clatworthy i Jones (2003) wykazali, ĝe zarzÈdzajÈcy raportujÈ zyski przed opodat- kowaniem, wykorzystujÈc narracjÚ spra- wozdañ finansowych najlepiej odpowiada- jÈcÈ ich wïasnym interesom, a zïe wieĂci przypisujÈ czynnikom zewnÚtrznym.

Yekini, Wisniewski i Millo (2016), uĝy- wajÈc sïownika 85 wyrazów o negatywnej konotacji Henry’ego (2008) do pomiaru czÚstotliwoĂci wystÚpowania ich w jakoĂcio- wej czÚĂci rocznego sprawozdania finansowego, wykazali, ĝe wiÚkszoĂÊ miar reakcji rynku na ujawniane informacje jest ujemnie skorelowana z ich czÚstoĂciÈ wystÚpowa- nia. Jednak korelacje nie sÈ statystycznie istotne. Oznacza to, ĝe wyrazy o pozytywnej konotacji majÈ wyĝszÈ moc objaĂniajÈcÈ, abw przypadku zïych wiadomoĂci wpïyw na notowania akcji odbywa siÚ za poĂrednic- twem ujawnionych informacji niĝ narracjÚ, ze wzglÚdu na motywacjÚ kadry zarzÈdzajÈ- cej opartej na systemie wynagrodzeñ i pre- mii. Zdaniem Davis i Tama-Sweet (2012) zarzÈdzajÈcy raczej stosujÈ pesymistycznÈ narracjÚ w dodatkowych materiaïach ob niĝszym wpïywie na cenÚ akcji zamiast w raportach finansowych. Z tego wzglÚdu

mniejszy wpïyw na rynek negatywnej nar- racji moĝe ĂwiadczyÊ o racjonalnoĂci inwe- storów.

Jak wskazuje Piosik (2016), faïszowanie danych finansowych poprzez wygïadzanie wyników jest dodatnio skorelowane z niĝ- szÈ rentownoĂciÈ, branĝÈ oraz jej ryzykiem, stosowaniem opcji menedĝerskich, wiÚkszÈ kapitalizacjÈ przedsiÚbiorstwa, udziaïem inwestorów instytucjonalnych oraz zadïu- ĝeniem. Do podstawowych przyczyn stosowania wygïadzania wyników naleĝÈ zmiany zarzÈdu, planowane zmiany wïasnoĂciowe, restrukturyzacja, a nawet samo zaraporto- wanie ujemnego wyniku finansowego netto.

Boděce motywujÈce do ksztaïtowania wyniku finansowego moĝna podzieliÊ na trzy grupy (Piosik, 2016):

– wynikajÈce z prywatnych korzyĂci osób zarzÈdzajÈcych przedsiÚbiorstwem, np. wynagrodzenia, premie, transakcje akcjami, przejÚcia menedĝerskie czy utrzymanie stanowisk,

– zwiÈzane z korzyĂciami dla przedsiÚ- biorstwa, które wynikajÈ z istnienia róĝ- nych grup interesariuszy, tj. wïaĂcicieli, agend rzÈdowych i regulatorów, kredy- todawców, analityków, odbiorców oraz dostawców,

– rekurencyjne, czyli sposoby, które wb poprzednich latach zostaïy wykorzy- stane do ksztaïtowania wyników finansowych.

Jak zauwaĝa Klimczak (2014), przyjÚcie szeĂciu poniĝszych zaïoĝeñ doprowadziïoby do peïnej przejrzystoĂci ujawnianych informacji w sprawozdaniach finansowych:

– brak dodatkowych kosztów przy ujaw- nianiu informacji,

– inwestorzy przedsiÚbiorstwa sÈ Ăwia- domi, ĝe kadra zarzÈdzajÈca posiada prywatne informacje,

– kierownictwo przedsiÚbiorstwa potrafi przewidzieÊ zachowanie inwestorów po ujawnieniu informacji,

– zarzÈd dÈĝy do maksymalizacji cen akcji, – inwestorzy oceniajÈ ujawnienie prywat-

nych informacji jako wiarygodne, – zarzÈd przedsiÚbiorstwa nie moĝe zobo-

wiÈzaÊ siÚ ex ante do stosowania wybra- nych reguï ujawniania informacji.

Rozwój przedsiÚbiorstw oraz rozlegïoĂÊ ich struktur organizacyjnych ma znaczny wpïyw na zwiÚkszenie ryzyka gospodar- czego oraz stopnia zaawansowania stoso- wanych metod finansowych i ksiÚgowych.

ZarzÈd moĝe chcieÊ faïszowaÊ ksiÚgi

(5)

rachunkowe w celu otrzymania wyĝszego wynagrodzenia, które jest zaleĝne od wielkoĂci wyników wypracowanych przez spóïkÚ. InnÈ przyczynÈ moĝe byÊ ukrycie nieodpowiednich decyzji – fuzji czy przejÚÊ, co bÚdzie powiÈzane z wykazaniem wyĝ- szej wartoĂci przedsiÚbiorstwa niĝ w rze- czywistoĂci, abinwestorom bÚdÈ przekazane lepsze informacje o sytuacji ekonomicznej podmiotu. Z drugiej strony pogorszenie faktycznego wyniku ma miejsce, gdy ist- nieje potrzeba wykazania wzrostu w kolej- nym okresie. Ponadto do faïszowania spra- wozdañ finansowych dochodzi takĝe, gdy spóïce grozi kryzys zwiÈzany z utratÈ wypïa- calnoĂci lub rentownoĂci (WÈsowski, 2002).

3. Znaczenie etyki zawodowej w ograniczaniu skutków manipulacji finansowych

Spóïki preferujÈ zgïaszanie stabilnego zysku zamiast wykazywania niestabilnych wyników z szeregiem gwaïtownych wzro- stów i spadków. Podmioty stosujÈ wygïa- dzanie zysków poprzez zawyĝanie poziomu rezerw na zobowiÈzania w stosunku do wartoĂci aktywów w latach koniunktury, aby w okresie dekoniunktury je rozwiÈzaÊ, ab tym samym polepszyÊ wynik finansowy wb porównaniu do rzeczywistej sytuacji ekonomicznej (Bora i Saha, 2016). Jednak odbiorcy sprawozdañ finansowych powinni mieÊ prawo do informacji o naruszeniu zasad rachunkowych oraz o wygïadzaniu zysków przez spóïki.

Jak zaznaczajÈ Vladu i Cuzdriorean (2013), od ksiÚgowych oczekuje siÚ stosowania zasad moralnoĂci oraz standardów etycznych przy opracowywaniu sprawozdañ finansowych. Zawód ksiÚgowego postrze- gany jest jako zawód zaufania publicznego, a wykonujÈca go osoba speïnia waĝnÈ rolÚ w spoïeczeñstwie. Specyfika wiedzy i umiejÚtnoĂci sprawia, ĝe zawód ksiÚgo- wego mogÈ wykonywaÊ osoby o okreĂlo- nych predyspozycjach, a wyniki ich pracy sïuĝÈ odbiorcom sprawozdañ finansowych w swoich analizach i decyzjach. Jednakĝe decyzje ksiÚgowego sÈ obarczone ryzykiem etycznym, czyli ryzykiem niepowo- dzenia wbosiÈganiu oczekiwanych standar- dów zachowañ etycznych bÚdÈcych czÚĂciÈ ustaleñ w zasadach rachunkowoĂci, kryte- riów ustalonych w kodeksie etycznym czy misji spóïki. Ryzyko etyczne moĝe takĝe wynikaÊ z niekompetencji technicznych czy

etycznych (Wszelaki, 2016). O ile pierw- sza kategoria jest powiÈzana z brakiem odpowiedniej wiedzy oraz umiejÚtnoĂci, to druga wynika z nieumiejÚtnoĂci oparcia siÚ ĝÈdaniom kierownictwa spóïki czy wïa- Ăcicielom do zmiany pozycji finansowych.

Faïszowanie sprawozdañ finansowych jest dziaïaniem zleconym przez kierownictwo spóïki wraz zb dziaïajÈcym na jego zlece- nie gïównym ksiÚgowym, który bez wiedzy ibudziaïu zarzÈdu sam nie manipulowaïby danymi finansowymi, gdyĝ nie miaïby ku temu odpowiednich boděców. Jednak czïonkowie kadry menedĝerskiej oraz ksiÚ- gowi, którzy sprzeciwiajÈ siÚ stosowaniu kreatywnych technik ksiÚgowych, mogÈ byÊ naraĝeni na dziaïania odwetowe ze strony pozostaïej czÚĂci zarzÈdu zaangaĝowanej wbproceder, które doprowadzÈ do zrujno- wania ich reputacji zawodowej (Rajput, 2014).

Ocena jakoĂci sprawozdania finansowego jest jednym z szeĂciu etapów wb analizie sprawozdawczoĂci finansowej.

Wbramach oceny dokonuje siÚ weryfikacji, czy sprawozdanie finansowe zostaïo sporzÈ- dzone zgodnie z zasadami rachunkowoĂci obowiÈzujÈcymi w danym kraju oraz czy wybór przepisów rachunkowych nie byï podyktowany zwiÚkszeniem rentownoĂci lub obniĝeniem ryzyka dziaïalnoĂci niĝ wskazywaïaby rzeczywista sytuacja (Wah- len, Baginski i Bradshaw, 2010). Biegli rewidenci jako osoby uprawnione do badania i oceny sprawozdañ finansowych zwiÚk- szajÈ ich wiarygodnoĂÊ oraz zawartych wbnich informacji finansowych. Audytorzy mogÈ przeciwdziaïaÊ zjawisku faïszowania sprawozdañ finansowych, gdyĝ posiadajÈ niezbÚdnÈ wiedzÚ w zakresie zasad rachun- kowoĂci oraz standardów audytu, ale jeĝeli nie bÚdÈ przestrzegaÊ etyki zawodowej, to ich praca nie przyniesie ĝadnych korzyĂci dla wykrywania manipulacji finansowych (Al Momamani i Obeidat, 2013). Równieĝ Vladu i Cuzdriorean (2013) podkreĂlajÈ, ĝe celem pracy audytora jest walka z oszu- stwami finansowymi oraz brakiem zasad etycznych osób sporzÈdzajÈcych sprawozdania finansowe.

Jak zauwaĝa Helms (2011), biegïy rewident powinien mieÊ dostÚp do wszystkich zapisów ksiÚgowych dokonanych w ciÈgu roku obrotowego w spóïce, aby wybraÊ i przetestowaÊ ich próbkÚ w celu wykrycia faïszowania sprawozdañ finansowych.

Jeĝeli kierownictwo jednostki stosuje

(6)

manipulacje finansowe poprzez nieracjo- nalne zaïoĝenia w odniesieniu do wartoĂci szacunkowych, audytor moĝe wykryÊ nad- uĝycie poprzez przejrzenie wartoĂci szacunkowych i wykonanie retrospektywnego przeglÈdu zaïoĝeñ. Ponadto zaïoĝenia i szacunki jednostki moĝna porównaÊ do zaïo- ĝeñ i szacunków innych przedsiÚbiorstw z branĝy, aby wykryÊ tego rodzaju zjawiska.

W celu ograniczenia ryzyka wystÈpienia stosowania kreatywnych technik finansowych przez kadrÚ zarzÈdzajÈcÈ spóïki

naleĝaïoby wzmocniÊ audyt wewnÚtrzny poprzez utworzenie infolinii demaskatorów (whistleblowersów)¹, dÈĝyÊ do powstania niezaleĝnego od przedsiÚbiorstwa komi- tetu audytu oraz objÈÊ kontrolÈ transakcje powyĝej kwot ustalonych przez niezaleĝnÈ komisjÚ. Jak wskazujÈ dane Association of Certified Fraud Examiners (ACFE, 2016) nadal najczÚstszym sposobem ujawniania oszustw finansowych jest informacja anonimowa pochodzÈca najczÚĂciej od pracowni- ków spóïki (tabele 1 i 2).

Tabela 1. Metoda wykrycia oszustwa finansowego (odsetek przypadków)

Metoda wykrycia oszustwa 2010 2012 2014 2016

Informacje poufne 40,2 43,3 42,2 39,1

Audyt (wewnÚtrzny i zewnÚtrzny) 18,5 17,7 17,1 20,3

Kontrola przez zarzÈd 15,4 14,6 16,0 13,4

Przypadek 8,3 7,0 6,8 5,6

Uzgodnienia kont 6,1 4,8 6,6 5,5

Sprawdzenie dokumentów 5,2 4,1 4,2 3,8

Inna 6,3 8,5 5,1 12,3

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie ACFE (2010, 2012, 2014, 2016).

Tabela 2. ½ródïo informacji poufnej przy wykrywaniu oszustw finansowych (w %)

Informacja poufna uzyskana od: 2010 2012 2014 2016

Pracownika 49,2 50,9 49,0 51,5

Kontrahenta 29,9 31,1 31,2 27,7

Anonimowa 13,4 12,4 14,6 14,0

Akcjonariusza 3,7 2,3 4,3 2,7

Konkurencji 2,5 1,5 1,5 1,6

Inne 1,3 11,6 6,5 12,6

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie ACFE (2010, 2012, 2014, 2016)

ChoÊ audyt wewnÚtrzny oraz systemy ochrony sÈ coraz skuteczniejsze w wykrywaniu oszustw finansowych, to nadal pozo- stajÈ w tyle za innowacjami biznesowymi, gdzie granica miÚdzy rentownÈ innowacjÈ a faïszowaniem danych jest czÚsto nie- zbyt wyraěna, a jej przekroczenie najlepiej dostrzegajÈ pracownicy powiÈzani ze spóïkÈ (Rogowski, 2007). Naleĝy takĝe zwróciÊ uwagÚ, ĝe czÚĂÊ informacji pouf- nych pochodzi z anonimowych ěródeï, gdyĝ organy sÈdowe ograniczajÈ przedsiÚ- biorstwa do wprowadzania takich mecha-

nizmów, a podmioty wolÈ nie traciÊ ěródeï informacji.

Ponadto jednostki bardziej koncentrujÈ siÚ na wïasnych interesach niĝ innych, a to moĝe prowadziÊ do faïszowania sprawoz- dañ finansowych (Abernethy, Bouwens ibVan Lent, 2012).

Standardy profesjonalnej praktyki audytu wewnÚtrznego stanowiÈ swoiste remedium na nierzetelnoĂÊ sprawozdañ finansowych. Zgodnie z definicjÈ Insty- tutu Audytorów WewnÚtrznych audyt wewnÚtrzny polega na systematycznej

(7)

ib dokonywanej w uporzÈdkowany sposób ocenie procesów: zarzÈdzania ryzykiem, kontroli i ïadu organizacyjnego, i przyczynia siÚ do poprawy ich dziaïania. Kodeks etyki nakazuje audytorom wewnÚtrz- nym ujawnianie wszystkich znanych im istotnych faktów, których nieujawnie- nie mogïyby znieksztaïciÊ sprawozdanie z badanej dziaïalnoĂci. Audytorzy wewnÚtrzni powinni kierowaÊ siÚ zasadami uczciwoĂci, starannoĂci, odpowiedzial- noĂci, obiektywizmem i bezstronnoĂciÈ oceny, a przekazywane przez nich informacje muszÈ byÊ dokïadne, obiektywne, jasne, zwiÚzïe, konstruktywne, kompletne oraz dostarczone na czas.

Kabalski i Grzesiak (2017), analizujÈc funkcje audytu wewnÚtrznego w ujÚciu metaforycznym, obok nawigatora, anioïa stróĝa i mÚdrca, wskazujÈ na rolÚ poli- cjanta, zwiÈzanÈ z wykrywaniem oszustw i zapobieganiem im dziÚki zniechÚceniu do popeïniania wykroczeñ. Roussy i Bri- vot (2016) akcentujÈ rolÚ straĝnika (watch- dog) zwiÈzanÈ z obserwowaniem procesów organizacji i ostrzeganiem, gdy coĂ dziaïa nie tak, jak powinno. Raporty z audytu wewnÚtrznego stanowiÈ podstawÚ badania sprawozdania finansowego.

Gdy audytor wewnÚtrzny podejrzewa nieprawidïowoĂci, moĝe zleciÊ przeprowadzenie dochodzenia w sprawie oszustwa zwiÈzanego z rozbudowanymi procedu- rami weryfikacyjnymi i zgromadzeniem informacji o szczegóïach ujawnionego oszustwa (Sawicka, Stronczek i Marcinkowska, 2016).

Zgodnie z MiÚdzynarodowymi standar- dami praktyki zawodowej audytu wewnÚtrz- nego audytorzy wewnÚtrzni powinni dziaïaÊ z naleĝytÈ starannoĂciÈ zawodowÈ, rozwa- ĝajÈc „prawdopodobieñstwo wystÈpienia istotnych bïÚdów, oszustw lub niezgod- noĂci i innych zagroĝeñ” (Standard 2210.

A2). Audytor wewnÚtrzny musi oceniaÊ skutecznoĂÊ i przyczyniaÊ siÚ do uspraw- nienia procesów zarzÈdzania ryzykiem (Standard 2120), jego obowiÈzkiem jest miÚdzy innymi ocena moĝliwoĂci wystÈpie- nia oszustwa i sposobu zarzÈdzania jego ryzykiem w jednostce (Standard 2120.A2).

Po kaĝdym zadaniu audytowym ma on obowiÈzek skïadaÊ kierownictwu okresowe sprawozdania na temat wykonanych audy- tów wraz z informacjÈ obejmujÈcÈ miÚdzy innymi zagadnienia dotyczÈce ryzyka oszustwa (Standard 2060).

GwarancjÈ rzetelnoĂci jest niepodda- wanie siÚ presji faïszowania sprawozdañ finansowych, która czÚsto jest narzucana przez osoby kierujÈce przedsiÚbiorstwem (Fijaïkowska, 2014). Natomiast, obok etyki zawodowej, waĝnym elementem sÈ szacunki ksiÚgowe opierajÈce siÚ na zaïo- ĝeniach oraz osÈdach, które wpïywajÈ na wartoĂci przedstawione w sprawozdaniu finansowym, a w dalszej kolejnoĂci na decyzje gospodarcze odbiorców. Dopóki opie- rajÈ siÚ one na etycznym postÚpowaniu, nie stanowiÈ zagroĝenia w formie manipulowania zyskiem (Vladu i Cuzdriorean, 2013).

Jednak, jak stwierdza Zack (2012), stosowanie kreatywnych technik ksiÚgowych pozostawia Ălad w ksiÚgach rachunkowych, lecz jego znalezienie jest niezwykle skom- plikowane ze wzglÚdu na iloĂÊ informacji zamieszczonych w sprawozdaniach finansowych spóïek.

4. Wskaěniki wspomagajÈce wykrywanie faïszowania sprawozdañ finansowych

Ecker, Francis, Kim, Olsson i Schipper (2006) zwrócili uwagÚ, ĝe jakoĂÊ wyniku finansowego zaleĝy od jakoĂci róĝnic memoriaïowych, definiowanej jako miara ryzyka informacyjnego zaleĝna od prze- szïych, bieĝÈcych oraz przyszïych prze- pïywów pieniÚĝnych. Porównanie spóïek faïszujÈcych dane finansowe w latach 2000 – 2007 na podstawie oskarĝeñ SEC zb przepisu 10(b)-5 ze spóïkami kontrolnymi pozwala zauwaĝyÊ istotne róĝnice wielkoĂci bieĝÈcych róĝnic memoriaïowych, przeszïych oraz teraěniejszych przepïywów pieniÚĝnych oraz wielkoĂci rzeczowych aktywów trwaïych (tabelab3). JakoĂÊ wyniku finansowego w oparciu ob róĝnice memo- riaïowe oszacowano zgodnie z modelem (Dechow i Dichev, 2002):

TCA_i,t = ¿0 + ¿1 CFO_i,t–1 +

+ ¿2 CFOi,t + ¿3 CFOi,t+1 + (1)

+ ¿₄ DRevi,t + ¿₄ DPPEi,t + v_i,t,

gdzie:

CFO – przepïywy Ărodków pieniÚĝnych wbroku t – 1, t i t + 1,

Rev – przychody netto ze sprzedaĝy, PPE – rzeczowe aktywa trwaïe brutto, TCA – róĝnice memoriaïowe ustalone zgodnie ze wzorem:

(8)

TCA_j,t = DCAj,t – DCLj,t – Dcashj,t + + DSTDEBTj,t – DEP_j,t, gdzie:

DCA – zmiana aktywów obrotowych miÚdzy rokiem t – 1 a t,

DCL – zmiana zobowiÈzañ bieĝÈcych miÚ- dzy rokiem t – 1 a t,

Dcash – zmiana Ărodków pieniÚĝnych miÚ- dzy rokiem t – 1 a t,

DSTDEBT – zmiana krótkoterminowego zadïuĝenia miÚdzy rokiem t – 1 a t,

DEP – amortyzacja.

Spóïki kontrolne zostaïy dobrane spo- Ăród spóïek z tej samej branĝy (tego samego kodu SIC) na podstawie minima- lizacji róĝnic w wielkoĂci aktywów ogó- ïem oraz dostÚpnoĂci danych finansowych wbtych samych latach, przy czym dla jednej spóïki manipulujÈcej danymi finansowymi dobrano co najwyĝej trzy spóïki niefaïszu- jÈce sprawozdañ.

Jednak przeprowadzenie testu Manna- Whitneya na równoĂÊ tendencji centralnych pomiÚdzy spóïkami z grupy faïszu- jÈcej i kontrolnej wskazaïo, ĝe wszystkie

Tabela 3. Statystyki opisowe dla wskaěników jakoĂciowych róĝnic memoriaïowych spóïek faïszujÈcych dane finansowe i kontrolnych w latach 2000–2007

Zmienna

Spóïki faïszujÈce Spóïki kontrolne Ărednia odchylenie

standardowe min max Ărednia odchylenie

standardowe min max BieĝÈce róĝnice

memoriaïowe 0,56 4,36 –15,16 50,56 0,00 3,79 –69,90 31,71 Przepïywy

pieniÚĝne w roku poprzednim

–1,41 13,55 –161,83 14,97 0,71 15,29 –48,67 317,38 Przepïywy

pieniÚĝne

w roku bieĝÈcym –0,93 11,64 –186,58 15,48 0,42 12,76 –36,64 284,00 Przepïywy

pieniÚĝne w roku

nastÚpnym –0,60 11,562 –186,58 24,93 –0,15 5,96 –37,8 61,59 Zmiana

przychodów netto

ze sprzedaĝy 1,64 6,52 –23,22 70,28 0,07 14,10 –223,99 168,11 Rzeczowe aktywa

trwaïe brutto 1,17 66,10 –196,78 1065,97 –0,38 28,99 –385,66 187,20 Róĝnice memoriaïowe TCA ustalono zgodnie ze wzorem:

TCA_j,t = DCA_j,t – DCL_j,t – Dcash_j,t + DSTDEBT_j,t – DEP_j,t,

gdzie:

D – zmiana miÚdzy rokiem t – 1 a t, CA – aktywa obrotowe,

CL – zobowiÈzania bieĝÈce, cash – Ărodki pieniÚĝne,

STDEBT – krótkoterminowe zadïuĝenie, DEP – amortyzacja.

½ródïo: opracowanie wïasne.

majÈ takie same Ărednie wartoĂci. Równieĝ przeprowadzona regresja nie wykazaïa zna- czÈcych róĝnic w prognozowaniu wielkoĂci bieĝÈcych róĝnic memoriaïowych zb wyko-

rzystaniem wskaěników jakoĂciowych, ale znacznie wyĝsze dopasowanie modelu moĝna zaobserwowaÊ dla spóïek faïszujÈ- cych sprawozdania finansowe (tabela 4).

(9)

Tabela 4. Modele jakoĂci róĝnic memoriaïowych dla spóïek faïszujÈcych dane finansowe i kontrolnych w latach 2000–2007

Model Spóïki faïszujÈce Spóïki kontrolne

Przepïywy pieniÚĝne w roku poprzednim 0,02 (0,01)**

0,26 (0,02)***

Przepïywy pieniÚĝne w roku bieĝÈcym –0,26 (0,01)***

–0,24 (0,03)***

Przepïywy pieniÚĝne w roku nastÚpnym 0,00 (0,01)

0,06 (0,02)***

Zmiana przychodów netto ze sprzedaĝy 0,14 (0,02)***

0,06 (0,01)***

Rzeczowe aktywa trwaïe brutto 0,03

(0,00)***

–0,01 (0,00)***

Staïa 0,09

(0,12)

–0,08 (0,13)

R² 81,8% 31,4%

Liczba obserwacji 279 559

½ródïo: opracowanie wïasne.

Grove i Cook (2004) wskazali, ĝe jednym ze wskaěników sïuĝÈcych do klasyfi- kacji spóïki jako faïszujÈcej sprawozdania finansowe sÈ róĝnice memoriaïowe.

BadajÈc sprawozdania finansowe, autorzy zaproponowali piÚÊ wskaěników, które mogÈ posïuĝyÊ wykrywaniu manipulowania danymi finansowymi. Wyniki dla analizo- wanych przez nas spóïek (ta sama próba co

w badaniu jakoĂci róĝnic memoriaïowych) wskazujÈ, ĝe spóïki faïszujÈce dane majÈ zdecydowanie wyĝszy wskaěnik naleĝnoĂci, rentownoĂci oraz przychodów ze sprze- daĝy, przy czym tylko dla dwóch ostatnich wskaěników test Manna-Whitneya wskazaï na róĝne wartoĂci tendencji centralnych (tabela 5).

Tabela 5. Wskaěniki iloĂciowe wraz z wartoĂciami krytycznymi wykorzystywane przy wykrywaniu faïszowania sprawozdañ finansowych oraz Ărednie wyniki dla spóïek faïszujÈcych dane finansowe ibkontrolnych w latach 2000–2007

Wskaěnik

WartoĂÊ indeksu ¥rednia wartoĂÊ dla spóïek brak

faïszowania moĝliwoĂÊ

faïszowania faïszujÈcych kontrolnych

NaleĝnoĂci 1,031 1,465 6,324 1,057

RentownoĂci 1,014 1,193 1,081 0,752

JakoĂci aktywów 1,039 1,254 1,451 1,715

Przychodów ze sprzedaĝy 1,134 1,607 1,209 1,157

Róĝnice memoriaïowe 0,018 0,031 –0,065 0,014

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Grove i Cook (2004).

(10)

5. Podsumowanie

Faïszowanie sprawozdañ finansowych moĝe prowadziÊ do powaĝnych konsekwencji dla spóïki. Pomimo faktu, ĝe jest to dziaïanie realizowane przez wïaĂcicieli przedsiÚbiorstwa lub kadrÚ zarzÈdzajÈcÈ, to w dïuĝszej perspektywie moĝe dopro- wadziÊ podmiot do bankructwa. Problem ten jest zwiÈzany z obiektywnÈ ocenÈ ope- racji gospodarczych, kiedy wynagrodzenie zarzÈdu oraz jego ocena sÈ uzaleĝnione od uzyskania przez spóïkÚ konkretnych wyników ekonomicznych. Równieĝ waĝnÈ przyczynÈ faïszowania sprawozdañ finansowych jest odniesienie okreĂlonych korzyĂci majÈtkowych lub utrzymanie zajmowanego stanowiska. Faïszowanie danych finansowych prowadzi do bïÚdnych decyzji inwestycyjnych odbiorców sprawozdañ poprzez nieoptymalne lokowanie kapitaïu, a w dïuĝ- szym horyzoncie czasowym moĝe przynieĂÊ znacznÈ stratÚ na inwestycji.

Waĝnym elementem w wykrywaniu ib zapobieganiu zjawiska ma etyczna postawa i postÚpowanie ksiÚgowych i bie- gïych rewidentów. Brak etyki oraz wartoĂci biznesowych pociÈga za sobÈ konsekwen- cje dïugoterminowe, które mogÈ wpïynÈÊ na wizerunek wykonywanego zawodu.

Zachowanie profesjonalizmu zawodu uzaleĝnione jest nie tylko od znajomoĂci przepisów prawnych, ale takĝe od Ăwiado- mego podejmowania decyzji zmierzajÈcych do wiernego i rzetelnego odzwierciedlania sytuacji ekonomicznej spóïki. W krótkiej perspektywie nieetyczne decyzje mogÈ byÊ intratne dla zainteresowanych stron, ale sÈ zagroĝeniem stabilnoĂci spóïki, mogÈ- cym przyczyniÊ siÚ do utraty zaufania do podmiotu, spraw sÈdowych czy nawet upa- dïoĂci.

Przeprowadzone analizy zwiÈzane zb jakoĂciÈ wyniku finansowego dla próby spóïek amerykañskich z lat 2000–2007 wykazaïy znaczÈce róĝnice wielkoĂci bie- ĝÈcych róĝnic memoriaïowych, przeszïych i teraěniejszych przepïywów pieniÚĝnych, a takĝe wielkoĂci rzeczowych aktywów trwaïych pomiÚdzy spóïkami faïszujÈcymi sprawozdania finansowe a kontrolnymi.

Ponadto analiza wskaěników iloĂciowych wykazaïa zdecydowanie wyĝsze wartoĂci dla wskaěnika naleĝnoĂci, rentownoĂci oraz przychodów ze sprzedaĝy w spóïkach mani- pulujÈcych danymi.

Przypisy

1 Demaskator (ang. whisteblower) – pracownik, byïy pracownik lub czïonek organizacji, szczegól- nie przedsiÚbiorstwa lub jednostki administracji publicznej, który zgïasza nieprawidïowoĂci do osób lub jednostek, które majÈ kompetencje (moc) i gotowoĂÊ podejmowania dziaïalnoĂci naprawczej. TakÈ nieprawidïowoĂciÈ moĝe byÊ ïamanie lub nieprzestrzeganie prawa, regulacji czy zasad lub zagraĝanie interesu publicznego, jak na przykïad: oszustwa finansowe, ïamanie praw dotyczÈcych bezpieczeñstwa i zdrowia oraz korupcja.

Bibliografia

Abernethy, M., Bouwens, J. i Van Lent, L. (2012).

Ethics, Performance Measure Choice, and Account- ing Manipulation. Tilburg University.

ACFE. (2010). Report to the Nations on Occupa- tional Fraud and Abuse. Global Fraud Study. Austin:

ACFE.

Al Momamani, M. i Obeidat, M. (2013). The Effect of Auditors’ Ethics on Their Detection of Creative Accounting Practices: A Field Study. Interna- tional Journal of Business and Management, 8(13), 118– 136. http://dx.doi.org/10.5539/ijbm.v8n13p118 Basu, S. (1997). The Conservatism Principle and the Asymmetric Timeliness of Earnings. Journal of Accounting and Economics, 24(1), 3–37.

Bora, J. i Saha, A. (2016). Creative Accounting in Financial Reporting and Its Ethical Perspective.

International Journal of Applied Research, 2(3), 735–737.

Clatworthy, M. i Jones, M. (2003). Financial Reporting of Good News and Bad News: Evidence from Accounting Narratives. Accounting and Busi- ness Research, 33(3), 171–185.

Damodaran, A. (2007). Finanse korporacyjne: teoria i praktyka. Warszawa: Helion.

Dechow, P. i Dichev, I. (2002). The Quality of Accruals and Earnings: The Role of Accrual Esti- mation Errors. The Accounting Review, 77(Supple- ment), 35–59.

Ecker, F., Francis, J., Kim, I., Olsson, P. i Schip- per, K. (2006). A Returns-based Represen- tation of Earnings Quality. The Accounting

(11)

Review, 81(4), 749–780. http://dx.doi.org/10.2308/

accr.2006.81.4.749

Fijaïkowska, J. (2014). Boděce dla kreowania informacji finansowo-ksiÚgowej a zasady etyczne w rachunkowoĂci. Studia Ekonomiczne, 180, 78–87.

Fudenberg, D. i Tirole, J. (1995). A Theory of Income and Dividend Smoothing Based on Incum- bency Rents. Journal of Political Economy, 103(1), 75–93. http://dx.doi.org/10.1086/261976

Givoly, D. i Hayn, C. (2002). Rising Conservatism:

Implications for Financial Analysis. Financial Ana- lysts Journal, 58(1), 56–74. http://dx.doi.org/10.2469/

faj.v58.n1.2510

Goel, A. i Thakor, A. (2003). Why Do Firms Smooth Earnings? The Journal of Business, 76(1), 151–192. http://dx.doi.org/10.1086/344117 Grove, H. i Cook, T. (2004). Lessons for Auditors:

Quantitative and Qualitative Red Flags. Journal of Forensic Accounting, 5(1), 131–146.

Helms, G. (2011). Detect and Prevent Financial Statement Fraud. Minnesota Society of Certified Public Accountants.

Henry, E. (2008). Are Investors Influenced by How Earnings Press Releases Are Written? Journal of Business Communication, 45(4), 363–407.

Kabalski, P. i Grzesiak, L. (2017). Funkcje audytu wewnÚtrznego w opinii polskich audytorów. Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĂci, 91(147), 9–20.

Klimczak, K. (2014). Wycena akcji a sprawozdaw- czoĂÊ finansowa. Warszawa: Wydawnictwo Poltex.

Piosik, A. (2016). Ksztaïtowanie wyniku finansowego przez podmioty sprawozdawcze w Polsce. Diagnoza dobrej i zïej praktyki w rachunkowoĂci. Katowice:

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego wbKatowicach.

Rajput, M. (2014). Creative Accounting: Some Aspects. International Journal of Business and Administration Research Review, 2(4), 193–199.

Rogowski, W. (2007). Whistleblowing: bohaterstwo, zdrada czy interes. PrzeglÈd Corporate Governance, 1(9), 23–41.

Roussy, M. i Brivot, M. (2016). Internal Audit Quality: A Polysemous Notion? Accounting, Audit- ing & Accountability Journal, 29(5), 714–738.

Sawicka, J., Stronczek, A. i Marcinkowska, E.

(2016). PrzestÚpstwa przeciwko wiarygodnoĂci dokumentów jako obszar zainteresowania audytu wewnÚtrznego. Studia i Prace. Kolegium ZarzÈdza- nia i Finansów. Zeszyt Naukowy, 152, 95–108.

Summers, S. i Sweeney, J. (1998). Fraudulently Misstated Financial Statements and Insider Trad- ing: An Empirical Analysis. Accounting Review, 73(1), 131–146.

The Institute of Internal Auditors. (2001). MiÚ- dzynarodowe Standardy Profesjonalnej Praktyki Audytu WewnÚtrznego. Pozyskano z http://www.

audyt.com/storage/pdf/standardy/standardy_kon- troli_finansowej2.pdf

Trueman, B. i Titman, S. (1988). An Explana- tion for Accounting Income Smoothing. Journal of Accounting Research, 26, 127–139. http://dx.doi.

org/10.2307/2491184

Vladu, A. i Cuzdriorean, D. (2013). Creative Accounting, Measurement and Behavior. Annales Universitatis Apulensis: Series Oeconomica, 15(1), 107–115.

Wahlen, J., Baginski, S. i Bradshaw, M. (2010).

Financial Reporting, Financial Statement Analy- sis, and Valuation: A Strategic Perspective. Mason:

South-Western Cengage Learning.

WÈsowski, W. (2002). Faïszowanie sprawozdañ finansowych. RachunkowoĂÊ, (11), 2–9.

Wójtowicz, P. (2010). WiarygodnoĂÊ sprawozdañ finansowych wobec aktywnego ksztaïtowania wyniku finansowego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.

Wszelaki, A. (2016). Znaczenie etyki zawodu ksiÚ- gowego w ksztaïtowaniu obrazu sytuacji finansowej przedsiÚbiorstwa. Studia Ekonomiczne, (287), 123–132.

Yekini, L., Wisniewski, T. i Millo, Y. (2016). Mar- ket Reaction to the Positiveness of Annual Report Narratives. The British Accounting Review, 48(4), 415–430.

Zack, G. (2012). Financial Statement Fraud: Strat- egies for Detection and Investigation. New Jersey:

John Wiley & Sons.