Roczniki Gospodarstwa Krajowego. R. 20, 1862, T. 47, poszyt [3]

(1)

O STOSUNKACH E M O K M H

W POLSCE W X V II i X V III wieku.

1. P rz e g lą d a ją c ustawy i rozporządzenia X V II wieku, odnoszące się do handlu i przem ysłu u nas, spostrzega

my coraz większe oddalanie się od zasad, które przewo

dniczyły ustawom i rozporządzeniom okresu poprzedza

jącego. Pobyt kupców cudzoziemskich zostaje upraw niony; w czem zresztą władze prawodawcze i rządzące okazują się konsekwentne; bo opuszczając handel i prze

m ysł krajowry, nie dając im żadnego poparcia i zachęty, poniżając je owszem i odpychając, wykluczając z wy

chowania publicznego wzgląd na potrzebę nauk ścisłych i sztuk tak bardzo z tamtemi związanych, nie pozostaje jak otworzyć wrota cudzoziemcom i to im szerzój, tem lepiśj. Jest to konieczna kara za grzech, nieodzowna

R o c z n ik i, m. C zerw iec 1 8 6 2 , 4 6

(2)

3 6 2 O S T O S U N K A C H EK O NO M ICZNYC H

doza trującego lekarstwa na rozmyślnie sprowadzoną chorobę.

Już na schyłku XVI wieku ustanowiono podatek od każdego cudzoziemca kupca na złp. 10 (1). U niw er

sał poborowy z r. 1628 mówi już wyraźnie o kupcach włoskich, niemieckich, francuzkicb, szkockich, greckich, perskich, moskiewskich, węgierskich , ormiańskich.

Stare konstytucye poszły w zapomnienie; prawdziwa wolność handlu zaczyna się rozsiadać. O tow arach za

kazanych nie masz mowy. Podatki płacą kupcy nie od wysokości zysków i rodzaju handlu ale hurtowo. W r o ku 1629 już nawet kupcy nie mający prawa miejskiego zyskują prawne uznanie, bo podciągnięci zostają pod opłatę podatku i wnosić mają złp. 20,000. Ale co wię

cej, w r. 1650 zawdzięczając królowi angielskiemu za przyjaźń i dobre chęci, które dziad jego w czasie wojny tureckiej dla Rzplitej oświadczył, włożono na kupców angielskie!i i szkockich będących w Polsce podatek na rzecz tegoż króla angielskiego po 10% od całego ich ma

jątku, a za to uwolniono ich na ten rok od podatku na rzecz Rzplitćj okrom ceł. Podatek ten dał 104,000 zł.

ówczesnych, co pokazuje iż m ajątek w handlu będący kupców angielskich i szkockich w Polsce, podług ich samych deklaracyj wynosił 1,040,000. Był to podatek na rzecz króla wygnańca, tem mniej politycznie dający się usprawiedliwić:— zresztą mógł on stanowić niebezpie

czny prejudykat dla wymagań innych dworów, a w ka

żdym razie szczepił w umysłach kupców cudzoziemskich fałszywe pojęcie o obowiązkach większych dla pierwo

tnej swojej ojczyzny, jak dla tej, która ich przybiera, o- tw iera pole zarobku i osłania swojemi prawami.

( I ) U n iw e rs a ł p o b . V o. 2. s. 1 3 3 8 ,

(3)

K onstytucya z r. 1676 nakazuje, aby niktnie ważył się po wina do Węgier jeździć, ani ze stanu duchownego ani ze świeckiego, ale sami Węgrowie aby je przywozili.

Niedosyó że prawa i urządzenia podkopują istnienieku- pcÓAv krajowych, przez opiekę daną kupcom cudzoziem

skim; nie dosyć że teraz dopiero biorą się do ścisłego wykonania dawniejszej ustawy, zakazującej mieszczanom posiadania dóbr ziemskich, niedosyć mówię na tem; rzu cają jeszcze ochydę na stan i zajęcie kupieckie. Konsty- tucya z r. 1633, o wywodzenia szlachectwa, powiada:

,, A jeźliby który szlachcic osiadłszy w mieście handlem się baw ił i szynkami miejskiemi i magistratus miejskie od- prawował, ten ma tracić praerogatmam nobilitatis, i kie- dyby sam albo potomstwo podczas takowych zabaw je go spłodzone, z miasta w tym wyszedłszy, jura nobilita

tis sobie chciało przywłaszczać i ziemskich dóbr n ab y wać, taki każdy za szlachcica miany być nie ma i dobra jego terrestria -jurę cailuco każdy szlachcic uprosić sobie może. W roku 1677 ponowiono powyższą konstytucyę w tych słowach: „Ponieważ wiele szlachty noviter k re owanej nietylko we Lwowie ale i po innych miastach tibutuntur praerogatwa nobilitatis, monopolie, szynki, handle i ópificia mechanica traktując: przeto zapobiega

jąc temu, prawo dawne 1633 reassum ujem y11 etc. (1)

(1 ) J e d n o z p is m z k o ń c a X V I I I w ieku m ów i z te g o p o w o d u :

„ B y ła to zap ew n e in try g a o só b m o ż n y c h p rz e c iw k o zasila ją ce j się p rz e

m y słem m iejsk im ubo g ió j sz la c h c ie , k tó r ć j n ie p o d le g ło ś ć w id o k o m ary-

sto k ra cy i d o g a d za ć n ie m o g ła . C h o c ia ż k o n s ty tu c y a 1 7 75 r. z n io sła

po części te u sta w ę , dozw alając szlac h cie p ro w a d z e n ia h a n d lu po m ia

sta c h , zakazu j e d n a k p rzy jm o w an ia p ra w a m iejsk ieg o n ie u ch y liła S p r a

w iedliw ość zaś ra d z i, a b y k to rów n y ch z m ie jsk ieg o p o ży cia d o s tę p u je

p o ży tk ó w , ró w n ic p ra w u m iejsk iem u i obow iązkom p rz ez z w ierzch n ią

w ła d z ę m u n icy p aln ą p rz e p isa n y m u le g a ł.'1

(4)

3 6 4 O S T O S U S K A Ć H EK O NOM lCZKYCH

Kornissya do oznaczenia stałej ceny na towary w r.

1643, przyszła do zawstydzającego dla prawodawców wyznania, powiada bowiem: „Przejrzawszy się w prze

szłych komissyach, które ad ćundem actum postanow io

ne były, że nigdy do skutku swego nie przyszły, ani Rzplitejnie przyniosły pożytku, tudzież i to uważając że merces exoticae, które u nas ani się rodzą, ani robione bywają, taxowaó się u nas nie mogą; dalej, że ró żne towary, które pochodzeniem i wyrobem bardzo mię

dzy sobą są różne, trudno pod taxę podpadać mają, do innego sposobu udaliśmy się.“ W strzym ana więc komis- sya rozwagą i doświadczeniem od powtórzenia błędu swoich poprzedników, wpada w błąd inny: przeprow a

dza ustaw ę, która nakazuje kupcom przysięgę na war

tość, a raczej przysięgę w ten sposób, że każdy z nich nad wartość towaru będzie b rał od kupującego, jeżeli sam jest incola czyli krajowiec siedm, jeżeli advena czyli cudzoziemiec pięć, jeżeli infidelis czyli niechrześcianin trzy od sta zysku. Nie jestże to dobrowolne a niebaczne oddanie całego handlu w ręce infidelium? Tak też się stało, jak to później zobaczemy.

Pierwsza taryfa celna jaką zamieszczają Volumina Leg. za Zygmunta III, niewiele różni się od poprzedniej, jaką spotkaliśmy w archiwum głównem. Te same przed

mioty handlu w niej wymienione, takie same cła, taki sam charakter fiscalny, to samo pomieszanie pod wzglę

dem wywozu i przywozu, ten sam brak oznaczenia za

sad co do wysokości cła od rozmaitych przedmiotów.

Za to instruktarz celny z r. 1629 jest dokładniejszy:

podciąga pod opłatę w yroby leśne, konopie, len czysty,

przędzę, nasiona oleiste, sól, piwo, miód pitny, wosk,

łój, woły, jałowice, mięso solone, konie, skóry wy p ra

wne i surowe, oznaczając cło ad yalorem w wysokości

(5)

dwóch groszy od złotego. Gwałtowne potrzeby Rzplitój przymusiły prawodawców pójść dalej w r. 1661 za smu

tnych czaó w Jan a Kazimierza. Ustanowione zostało cło generalne od wszelkiego wywozu i przywozu, rozcią

gające się do "wszystkiego co stan duchowny i świecki sprzedawał i kupował, a nawet do wszystkiego, co na potrzebę dworu królewskiego prowradzonem było: ku p cy opłacać je musieli oprócz ceł zwykłych. Rozciągało się cło takowe do wyrobów leśnych, płodów rolniczych, produktów' górniczych i fabrycznych. W ysokość jego była 3 ‘/3 od sta wartości.

Ta konstytucya któ ra cło powyższe stanowo, tak objaśnia dawme instruktarze celne: „Podług dawnego praw a 4 % płaciło się cła, z tych 2% dla króla, 2% dla Rzplitej od wprowadzonych towarów podług wraloru i taxy, tak też ma być i nadal. Wywożąc zaś za granicę także i do Prus, od tych płacić ma się czwarty grosz i na pobór wodny także i od wołów; a od innych tow a

rów w instruktarzu niespecyfikowanych ad taxam od grzywmy po groszu jednem u na czw?arty grosz— sub eo- dem rigore. Z osobna od wszystkich towarów i zbóż j a kiekolwiek za granicę wychodzą i wywożą, mimo zwy

czaju cło Kr. J. M. i czwTarty grosz ewekty, każdy kupiec od każdego sta, incola regni po złp. dwa, a cudzoziemiec i ju s cwitatis niemający po złp. cztery.

Cło nowo generalne przychodziło do tam tych i roz

ciągało się nawet do tego, co kto na swoją potrzebę do

mowy prowadził.

Mylilibyśmy się, gdybyśmy powiedzieli, że nie b y ło W owej epoce towarów zakazanych; ale te które u le

gały zakazowi były to nie takie, których wyrób w k ra

ju chciano podnieść, ale których użycie w widokach o-

graniczenia zbytku było wzbronione. Niewymieniamy

(6)

ich tutaj. Dla stosunków handlowych i przemysłu, p ra wo to było bez skutku. Sprowadzano zakazane tow ary potajemnie, a nie jedna k o n sty tu c ji skarży się, że o b y watele i starostowie pomagają kupcom fałdrować czyli przemycać towary, biorąc ich pod swoją opiekę. Zre

sztą prawa te, zdaje się że więcej w celu upokorzenia mieszczan były napisane.

Co do rozporządzeń mających na celu los przem y

słu i fabryk, nie spotykamy w zbiorze praw' żadnego ich śladu. Troskę o to poruczono obcym krajom. Starania pojedyncze prywatnych zastępowały jak w wielu in nych rzeczach opiekę państwa, ale z bardzo niedosta

tecznym skutkiem. I tak, spotykamy ślad, że w r. 1629 erygowmna była konfraternia pod tytułem św. Benona, która miała obowiązek ufundowania szpitala dla sierot ku wychowaniu i ćwiczeniu onych w rękodziełach.

W ypełniając ten obowiązek niegdy prymas Szembek wj^stawił szpital, a X. Rostkowski sufragan do tego szpitala przybudował cuchthaus z nadaniem wioski.

Fundacya ta przetrwała aż do epoki utworzenia kom pa

nii m anufaktur za Stanisława Augusta i tejże kompanii oddana została. Może tego rodzaju faktów dałoby się więcej odszukać, nie odjęłoby to przecież epoce ch ara

kteru obojętności dla wszystkiego, co handlu i przem y

słu dotyczy.. Duch narodu innym szedł prądem; oby

czaje i wyobrażenia w innym pchały go kierunku. By

ły to czasy zresztą z początku świetnych powodzeń o- ręża polskiego, późnićj od połowy siedmnastego stule

cia czasy wielkich klęsk przerywanych letargicznem u- śpieniem, a więc czasy nieprzyjazne, tak dobrze dla nauk i sżtuk, jak dla rolnictwa i przemysłu. Stan ten dotrwał do połowy ośmnastego wieku. O drugiej jęgo połowie, epoce przebudzenia, dalój powiemy.

3 6 6 O S T O S U N K A C H EK O NO M ICZNYC H

(7)

2. P o d w p ły w e m t a k ic h s to s u n k ó w i ta k ic h p r a w , m ia s ta n ie t y lk o n ie m o g ł y k w it n ą ć i w z r a s t a ć , a le n a w e t n a s to p ie d o t y c h c z a s o w e g o z n a c z e n ia s ię u t r z y m a ć . J a k o ż w s z y s c y n a s i s t a t y ś c i p o c z ą t e k w ie k u s ie d m n a s t e g o , a w ła ś c iw ie p e r y o d p a n o w a n ia Z y g m u n t a I I I , u w a ż a ją ja k o c z a s p o ja w ie n ia s ię p ie r w s z y c h w y r a ź n y c h z n a m io n u p a d k u m ia s t. D z iw n y z b ie g p r z y c z y n d z ia ła ją c y c h s z k o d liw ie n a s ta n ic h z g r o m a d z ił s ię w tej e p o c e . W i ę k s z a ic h c z ę ś ć i g łó w n e s ą p o lit y c z n e j n a t u r y , a m ia n o w i c ie s ła b n ię c ie w ła d z y c e n tr a ln e j; p o lit y c z n a p r z e w a g a s t a n u r y c e r s k ie g o w y s t ę p u ją c e g o n ie p r z y c h y ln ie d la m ie s z c z a ń s t w a , a z tą d s z e r e g p r a w i u r z ą d z e ń , o k t ó r y c h p o p r z e d n io w s p o m n ie liś m y . B e z s i ln o ś ć w ła d z y c e n t r a ln e j n ie m o g ła p o ło ż y ć te m u z łe m u t a m y . Z a te m p o s z e d ł b r a k z u p e łn y s k u t e c z n e j, ś w i a t ł e j o p ie k i, p o l i t y c z n e g o k ie r u n k u d la p r z e m y s łu m ie js c o w e g o i h a n d lu k r a jo w c ó w . N a te n r ó w n ie ż p e r y o d p r z y p a d a ją p r z y c z y n y ta k ż e p ie r w s z o r z ę d n e , a p o c z ę ś c i w t a m t y c h ź r ó d ło s w o je m a ją c e , p o c z ę ś c i o d m ie n n e g o p o c h o d z e n ia , t o j e s t : w z r o s t w p ły w u s t a r o s t ó w n a z a r z ą d m ia s t ; z w p ły w e m s t a r o s t ó w r o s n ą c a p r z e w a g a ż y d ó w ; w k o ń cu n ie t o le r a n c y a r e lig ijn a , k t ó r ą Z y g m u n t I I I , b e z s iln y d o d o b r e g o , a z n a jd u ją c y z a w s z e s ił ę i ś r o d k i d o b r o j e n ia , n a w s z y s t k ie s t r o n y r o z n ie c a ł, a k t ó r a b a r d z o d o t k l iw i e d a ła s ię u c z u ć w ie lu m ia s to m , m ie s z k a ń c a m i r ó ż n y c h w y z n a ń , w ię c e j j a k w s ie n a p e łn io n y m .

G o do s t a r o s t ó w , t a k m ó w i n ie r a z j u ż p o w o ł y w a n e p is m o , Z b ió r p r a w i d o w o d ó w : ( * ) ,,P e w n e p r a w e m w s k a -

(1 ) C zęść V , str. 5.

(8)

zane obowiązki względem miast, utorowały im drogę do gwałtownego wpływu w rządy tychże. Poszło zatem, iż ci prawem ustanowieni, praw, siły i pożytków miejskich dozorcy, zamiast przeszkodzenia uszczerbkom w obej

ściu miejskiem, nie publicznego, nie Rzplitej dobra, ale swego osobistego zysku szukając, przywłaszczali sobie propinacye, z praw zasadniczych mieszczanom samym należne, a zamiast dozierania aby nikt prawem miej

skiem nie zaszczycony, podatków publicznych nie wno

szący, nie używał korzyści z prawa municypalnego p ły nących, poosadzali grunta miastom pozajmowane luźnem i na zyski łakomem żydostwem, które się im chętnie z' m ajątku swego wyzuwać dopuszcza, byle im oszukać - stwem chrześcian wolno zostało odzyskiwać dobrowol

ne utraty. Żadnego więc pożytku kraj nie odniósł z p o wierzonego w dobrej wierze starostom dozoru miast i ich pożytków; szkody zaś z ich bezprawnego i gwał

townie przywłaszczonego zarządu wynikłe, upadkiem m iast i nędzą spodlonych mieszczan jawne, bez odsu

nięcia tej władzy nagrodzonemi zostać nie będą m°gły-“

Dalej dowodzi to pismo, że starostowie nigdy nie mieli prawem powierzonej władzy sądowćj nad miasta

mi. Sąd najwyższy królewski przez komissarzy z sze

ściu m iast sprawowany trw a ł do r. 1646. Inkorporacya ziem pruskich miasta tam tejsze od władzy starostów u- wolniła. Książęta Mazowieccy przyjęli prawo Chełm iń

skie, a jak Prus tak i Mazowsza statuta incorporationis najuroczyścićj zachowanie onego zabezpieczały. Konsty- tucya 1607 roku o swawoli ukrainnej postanowiła, aby ci mieszczanie i bojarowie którzy na gruntach starościń

skich zasiedli i do juryzdukcyi starostów należą, odby

wali służbę w ojennąpod komendą starostów i hetmanów

3 6 8 O S T O S U N K A C H EK O NO M ICZNYC H

(9)

i poddała miasta województw kijowskiego i podolskiego pod sąd starostów. Wojew. kijowskie nie przyjęło tej kon- stytucyi, oprócz miast Korsunia, Czechrynia, Steblowa, Danielowa, Bracławia, które też wkrótce potem upadły, bo starostowie tytułem juryzdykcyi nad niemi, własność ich zagarnęli dla siebie. Spostrzeżono ich upadek i w y

znaczono komisarzy r. 1609, którzy i swawolę kozaków i nadużycia starostów ukrócić mieli. Najwyraźniej m ia

sta królewskie od juryzdykcyi starostów oswobodzone zostały konst. 1611 i 1333 roku. Pomimo to starosto

wie różni, w różnych czasach raz przywłaszczonej nad miastami, a zawsze im zyskownej juryzdykcyi wypuścić z ręku swoich niechcieli. W zywały niejednokrotnie m iasta pomocy stanów, lecz te w składzie sejmowym zawierając między posłam i ziemskimi znaczną liczbę starostów, przez przeciąg blisko wieku skutecznego im wsparcia nie udzieliły.

Ze sm utną pamięcią starostów łączy się podeptanie paktów, jakie miały miasta z żydami. Skargi mieszczan w wielu lustracyach zawarte przekonywają, że żydzi pod tarczą zyskanej pieniędzmi opieki urzędu starościńskie

go, potrafili dojść w niektórych miastach do zupełnego samokupstwa wszystkich najważniejszych przedmiotów handlu. H istorya pojedynczych m iast ciekawych w tej mierze dostarczyłaby faktów. Zaciekłość sporów i pro- cessów ztąd nieraz wynikłych w zdumienie dziś w pro

wadza; ale pamiętać należy, że tu nie nienawiści rodowe lub religijne główną grały rolę. Żydzi pod osobnemi prawami zostający, uprzywilejowani pod względem p ro centów, zastawów i ceny sprzedażnej towarów, tam ą przepisów pod względem wolności handlowania byli u- trzymywani na równi z innymi kupcami. Gdy raz ta tam a

R o c z n ik i, m . C z e rw ie c 1 8 6 2 . 47

(10)

złamana została, kupcy ćhrześciańscy pozostawali w zbyt niekorzystnem położeniu. Ze żydzi ścieśnieni w wąz- kiem kółku zarobków usiłowali je rozszerzyć, to rzecz naturalna. To tłumaczy nam upór w tego rodzaju spo

rach, upor dla obu stron rujnujący. Przytaczam y K ra ków jako przykład.

Miasto to, co do stosunku z kupcami żydowskiemi miało takie przywileje: (1)

,,R. 1527. Żydom nie wolno w mieście Krakowie innych towarów sprzedawać, prócz zastawionych u sie

bie a niewykupionych.

( l ) W y ję te ze sp is u a lfa b ety c zn e g o p rz y w ile jó w m ia s ta K r a k o wa: rę k o p is m b ez d a ty i w y m ien ien ia a u to ra p rz y ta c z a m y d o s ło w n ie :

R . 152 7. J u d ą ę i n o n d e b e n t in C iy ita te C ra c . re s m e rc a to ria s a lia s p r a e t t e r q u a e a p u d illo s o p p ig n o re n tu r e t n o n e x im u n tu r d iv e n d e re . T . r. Jud aei non n isi diebu s forensibus res suas in C iyitate pos- sunt y en dere e t non aliis diebu s.

R . 1 6 1 6 . T elam exoticam e t peregrinam ju d aei p o ssu n t d iven d ere tantum m odo B tlam i.

R . 1 6 1 9 . J u d a e i te m p o rc n u n d in a ru m lib e re p o s s u n t e m e re, cora- m u ta re e t v e n d e re r e s m e rc e s ą u e su as. E jc tra n u n d in a s m a jo rib u s ta n tu m m o d o m en su ris e t p o n d e rib u s , n e m p e , sta m in ib u s , lig a m in ib u s, c e n te - n a ris , la p id ib u s, n o n v e ro u ln a tim e t p e r lib r a s m e rc e s su a s in Civi.

C rac. d e b e n t v e n d ere . P a n n o s m o ra v ic o s p o s s u n t x d v e h e re , d is tra h e rc , se d ta n tu m m o d o p o sta w a m i i b e la m i. P a n n o s sile s ic o s n o n d e b e n t von- d e r c s u b p o en a. A v e n d itio n e p a n n o ru m p re tio s io ru m p e n itu s d e b e n t a b s tin e re . R e s a ro m a th ic a s e t p lia rm a c a n o n d e b e n t c la b o ra ro e t d iv en - d e re su b c o n fis ca tio n e . P e lle s y e n d e re p o s s u n t, sed sig u lla tim a lia s p o - jed y n k ie m n ie se ro k u m i a n i b ła m a m i. In n u n d in is civ itatu m re s v a ria s ad artificiu m p ellio n u m s p e c ta n te s n o n d e b e n t c o em ere . A n e g o tia tio - n e a u ri, a rg e n ti fo rm ati e t n o n fo rm a ti, e lo n o d io ru m , tu m a b a rtificio e o ru m d e b e n t a b s tin e re , e x c e p tis re b u s o p p ig n o ra tis . E q u is , c era , c u ti- b u s q u a c k u r d y b a n y y o c a n tu r, p r a e te r e a fru m e n tis, b u tiro , lac td ariis ) vino e t m ulso n o n d e b e n t m c rc a ri.

3 7 0 O S T O S U N K A C H EK O N O M IC Z N Y C H

(11)

„Tegoż r. Żydzi tylko w dni targowe rzeczy swoje w mieście sprzedawać mogą, nie zaś w inne dni.

,,R. 1616. Tkaniny zagraniczne i obce Żydzi mogą sprzedawać tylko belami.

„R. 1619. Żydzi w czasie jarm arków mają wolność kupować, zamieniać i sprzedawać swoje rzeczy i tow a

ry. W innych nie jarm arcznych dniach tylko na większe miary i wagi, jako to na bele, postawy, centnary, k a mienie, nie zaś na łokcie i funty, tow ary swoje mogą sprzedawać. Sukna Morawskie mogą przywozić i roz

wozić, lecz tylko postawami i belami. Sukna szląskiego nie wolno im sprzedawać pod karą. Od sprzedawania sukien droższych zupełnie wstrzymać się powinni. P rzed

miotów arom atycznych i lekarskich nie wolno w y

rabiać i sprzedawać pod karą konfiskaty. F u tra mogą sprzedawać, lecz pojedynkiem, nie serokami ani błam&.- mi. Na jarm arkach w miastach, różnych rzeczy do rze

miosła kuśmierskiego należących, nie wolno im kupo

wać. Nie wolno im także zajmować się kupczeniem zło ta, srebra, tak w metalu jak w wyrobach, wyjąwszy rze

czy zastawionych Końmi, woskiem, skórami kurdyba- ny zwanemi, nadto zbożem, masłem, nabiałem, winem i miodem kupczyć im nie wolno.“

Te trudne w wykonaniu urządzenia dały powód do sprawy pomiędzy mieszczanami a synagogą, zwłaszcza że powyższa ordynacya służyła tylko na lat pięć. Że zaś interesem było urzędu wojewodzińskiego, aby żydzi han

del mieli wolny, nie przyszło więc do exekucyi, aby handel im wzbroniony został. Trw ał spór za W łady

sława IV. Jan Kazimierz przywileje potwierdził, obcho

dzono je jednak potajemnie przez przeciąg panowania

Jan a III. Dopiero August II surowe przepisy wydał co

do exekucyi praw dawnych. Za Augusta III ponowiono

(12)

3 7 2 O S T O S U N K A C H EK O NO M ICZNYC H

powyższe postanowienia, ale żydzi pomimo tego handel prowadzili. (1)

W co się obracał nie raz dawany żydom udział w handlu miejskim, w sk u tek złej woli i chciwości u rzę

dów starościńskich, posłuży między innemi przykład Łucka. (2)

Nadmienić jednak winniśmy, że wszystkie te mia

sta, które miały przywileje wyłączające zpośród nich żydów, utrzym ały się przy nich. Zdarzyło się kilka wypadków, że w skutek klęsk wojennych, zniszczenia ogniem, powietrzem i żelazem, a stąd zupełnego w ylu

dnienia, pozbawione mieszkańców miasta, same godziły się na przyzwanie żydów pomiędzy siebie. W yjątkowe to jed n ak fakta.

Kiedy tak różnemi drogami, to wyzyskiwaniem nę

dzy. to namiętności ludzi władzę piastujących, wkradali się żydzi w prawa mieszczan, usuwając się od wszelkie

go osobistego obowiązku i rzetelnego współczucia dla spraw kraju, odskakującym na tle tych stosunków ży

dowskich, jest fakt nadania przez Jan a Kazimierza w r.

1659 pełnych praw miejskich ormianom miasta Kamień

ca i dozwolenieim pieczętowania się czerwonym lakiem, za wierność i męztwo w obronie miasta przeciw nieprzy

jaciołom i kosztowne zaopatrzenie go w wodę.

W spomnieliśmy o nietolerancyi; wskazał już na jej skutki dla miast, Bandke, w historyiP rdstw aP ol. W spo

mina on, że cudzoziemców akatolików wyłączano plebi

scytami od możności przyjęcia miejskiego prawa. Miasto

f i ) C ały le n s p ó r j e s t p rz e d m io te m oddzielnój b ro sz u rk i in folio.

(2) Patrz Starożytna P olska p. L ip iń sk ie g o i B a liń sk ie g o : m ia

sto Ł uck,

(13)

Warszawa wcześnie uchwaliła taki plebiscyt, a Stefan B atory go zatwierdził. Znane są podburzania studentów jezuickich do napadania zborów akatolickich. Zamknię

cie szkół w Rakowie, wypędzenie arjanów są dalszym ciągiem myśli zaszczepionej za Zygm unta III, przed którą wielu mieszczan musiało schronienia szukać za granicami kraju.

Nie sądzimy, aby obok tak przeważnych przyczyn, któi-e wpłynęły na poniżenie i upadek miast, a m iano

wicie odepchnięcia ich od życia politycznego, zwątlenia swobód municypalnych, zaszczepienia jadu niezgody po

między ludnością żydowską i chrześciańską, nietoleran- cyi, do których dołączyć jeszcze należy coraz szersze używanie prawa wyprowadzania i wprowadzania produ

któw i towarów na domową potrzebę bez cła przez szlachtę, a to w miarę jak uprawa folwarczna rozsze

rzała się, a zamożność miast słabła, nie sądzimy, m ó

wię, aby obok tych przyczyn przeważnych, można zbyt szerokie naznaczyć miejsce wpływom szkodliwym z zu

pełnej Wolności handlu płynącym . Niewątpimy, że le- piejby było, gdyby myśl prawodawców była się zw ró

ciła do opieki dla kupców krajowych i do ochrony dla przemysłu krajowego. W ielką łatwość ku temu osta

tniemu kierunkowi dawała wojna trzydziestoletnia pu

stosząca środkową Europę. Myśl jednak i kierunek po

lityczny narodu zwrócone były w inną stronę, a tym cza

sem najsposobniejsza chwila minęła. Bez pewnego też podniesienia znaczenia władzy centralnej, bez uregulo

wania władzy prawodawczej i finansów, bez poświęcenia pewnych przywilejów, była zresztą ta myśl nie do prze

prowadzenia. W żadnym jednak razie głównego wpły

wu wolności handlowój (jaka już wtenczas u nas nie

wątpliwie się rozsiadła) na los miast przypisać nie mo-

(14)

3 7 4 O S T O S U N K A C H

e k o n o m i c z n y c h

żerny, a argum ent jaki u nas chcą stawiać przeciwko tćj doktrynie, za niedostateczny uznajemy. U nas więcej ją za skutek, jak za przyczynę upadku miast i przemysłu uważać musimy.

Ta jednak sprawiedliwość należy się siedmnastermi wiekowi, że wśród gwałtownego prądu burzliwych Wy

padków, dopóki przygnieciony niezostał kraj ogromem nieszczęść i klęsk, tak rząd w szczupłych granicach w ła

dzy jaka mu pozostała, jak sejmy w nielicznych momen

tach regularnego działania, jak wielu prywatnych, robi

li wszystko cd mogli, aby skutki złych wpływów, na szkodę miast przeważnie działających, odwracać i od u- padku je bronić. Tym to zabiegom przypisać należj’, że niektóre z nich utrzym ały się na stopie dawnego bytu, inne podniosły się z chwilowego upadku, niektóre no

we powstały, jak Rawicz, Zduny nowe. Jako przykład troskliwości rządzących, przytaczamy Kowno. Zygmunt III, 1609 r. wznowił nadanie dawniejsze, zakazujące ku

pcom zagranicznym nabyw ania i sprzedawania tow a

rów i produktów , w okolicznych tego m iasta w;siach i miasteczkach. Sejm W ąrsz. 1613 r. polecił urzędowi miejskiemu tamecznemu, aby w przeciągu roku płatne

rzy do m. Kowna sprowadził i dla nich mieszkania i ślu- sarnię zbudował. Wielkie śpichlerze zostały w ym uro

wane, a cztery obce faktorye stale się utrzym yw ały. Za W ładysława IY prawo sejmowe wznowiło skład towa

rów wr tem mieśeie, co zmusiło kupców pruskich i in flanckich do przybywania na miejsce. Klęski wojenne zburzyły pomyślność tego miasta, a jeszcze Jan III usi

łował jepodźw ignąó i żydom, pomimo swej sym patyidla nich, przystępu wzbraniał. Mnóstwo napotykamy w tych czasach w Voluminaeh legum ulg częściowych, dogo

dności, nadań miastom czynionych, a w ich historyiśla-

(15)

dy usiłowań pryw atnych właścicieli do ich podźwignie- nia i przyozdobienia. W szystko to jednak nie zdołało od wrócić od nich losu przygotowanego ogólnym stanem rzeczy, zwłaszcza że nadeszły czasy niesłychanych prób i nieszczęść.

Rozpatrując historyę pojedynczych miast, n ab ie

ram y przekonania, że ostateczny cios w drugiej połowie X V II wieku zadały im klęski wojenne, burzenie, p ale

nie i rabunki obcych wojsk najezdniczych, wojny koza ckie, leże, przechody wojsk krajowych nieregularnie płatnych a więc niekarnych i wchodzących w niesforne związki. Przy całości dawnych praw politycznych, przy całości swobód m unicypalnych, przy dawnej niezawi

słości sądowniczej, byłyby m iasta mogły i większe u- sługi oddać krajowi, i klęski przetrzym ać i łatwiej z u- padku się podnieść. W tym stanie rzeczy jaki wyżej skreśliliśmy, brakło na złe—lekarstwa. Anarchia praw o

dawcza i ogólne odrętwienie, następuje po krw aw ych burzach w pierwszej połowie X V III wieku i trw ać nie- przestaje do połowy blisko tegoż wieku.

W inniśmy zwrócić uwagę, że jakkolwiek wszystko co tutaj o losie miast je st powiedzianem, odnosi się zarówno do Litwy jak do korony, są jed n ak niektóre różnice, mianowicie co do czasu urządzeń zapadłych, a naw et co do ich ducha. Statut Litew ski tylko cudzo

ziemców nieszlacheckiego pochodzenia od posiadania ziemi usuwał; to też w skutek tego dłużej mieszczanie tamtejsi przy prawie posiadania majątków ziemskich u- trzym ali się i wcześniej od koronnych bo już w r. 1775 do tegoż prawa powrócili. Prawa i prerogatyw y zasła

niały ich od przemocy możnych. Oprócz dawnych miast

składowych, od Zygm unta III otrzym ały prawo składu

K retynga i Dorpat. W pływowi żydów dłużej zdaje się

(16)

miasta tamtejsze opierały. W Wilnie podług ordynacyi z 1633 r. 20 lipca, postanowiono co do nich: 1) iż m o

gli kupow ać bydło na rzeź nie na przekup; 2) szynki tylko dla żydów mieć; 3) że żytem, lnem, konopiami, śle

dziami i solą handlować nie mogą; 4) że pozwala im się handel woskiem, łojem, skórami i miodem; 5) że tylko na żydowskiej ulicy m ogą mieć 12 kramów i w tych sprzedawać futra, bław aty, złoto, srebro, korzenie; fi) że falendyszu nie mogą sprzedawać drożej jak po 6 złp.

tudzież karazyi morawskich, a szkarłaty droższe nad sześć złp. tylko na sztuki. K onstytucya niedozwalają- ca żydom trzym ania przez arendę lub sposobem adm i

nistracyjnym ceł, myt, szelężnego oraz wszelkich innych podatków, zapadła dla Litwy dopiero w r. 1690, kiedy w koronie już od r. 1538 była obowiązującą. Spotyka

my też ślady?-, że jeszcze na początku X V II wieku zajmo

wano się spławnością rzek litewskich, co na los handlu i miast bez wpływu pozostać nie mogło. Pomimo tego opóźnienia, poszły miasta tameczne za wspólnym losem kraju. D otknięte zarówno przez ducha politycznego o- wej epoki, przez starostów, żydów, zamieszki religijne, a mianowicie klęski wojenne, upadły tak jak koronne, a zniesienie w ośmnastym wieku praw a municypalnego w stu pięćdziesięciu miastach Litwy, ostateczny im cios zadało.

Miasta pruskie w nierównie korzystniejszych były w arunkach. Przywilejami inkorporacyi Prus osłonięte, nie ulegały skutkom niekorzystnych dla miast polskich urządzeń. W ładza starostów i nacisk żydów pozostały od nich zdaleka. W zamożności swej, sile utrzym anych w całości praw municypalnych i w lepszem opatrzeniu obrony, znalazły środki ocalenia wśród klęsk w o

jennych i dźwigania się po ich doznaniu. Do równych

376 O S T O S U N K A C H EK O NO M ICZNYC H

(17)

korzyści handlowych Gdańsk żadnego z nich niedopu- ścił. Naprzód podkopał przywileje Torunia, potem p o starał się ukrócić roszczenia Elbląga. Ilekroć inne m ia

sta portow e domagać się zaczynają współudziału w ko rzyściach handlu morskiego, Gdańsk uskarża się na u- padek handlu. W X V II wieku przypisuje to wzrostowi hut żelaznych w Szwecyi, kopalniom soli w Polsce, w y

trzebieniu lasów i zmniejszeniu się wyrobów leśnych, podniesieniu opłat od siarki i wyczerpaniu się min kruszcowych, a co najcharakterystyczniejsze, to — że u- padek swego handlu przypisuje podniesieniu się portu Pilawskiego. Jak zawsze tak i teraz wziął Gdańsk górę.

Sam im bogaciej uposażony przywilejami, tem okazy

wał się niesforniejszym wazalem i tem wyłączniej swo- jem i widokami zajętym, bez oglądania się na potrzeby polityczne kraju, na jego wpływ, znaczenie i przyszłość.

Przełam yw ał Zygm unt III tego ducha wyosobnienia, utrzym yw ał flotę i niedopuszczał Gdańskowi na swą r ę kę politykować. Łam ał go również W ładysław IV, dźwigał port morski Piławę, budował arsenał i flotę wo

jenną. Ale Gdańsk pokorny z mocniejszemi, a zuchwa

ły ze swoją władzą, płacił cierpliwie cło Szwedom; kie

dy w r. 1638 ustanowiono komissarzy do wybierania ceł morskich za zgodą stanów pruskich oznaczonych, kiedy stanowczo upomniano się o prawa królowi służą

ce, Gdańsk wszelkich dróg próbow ać zaczął, aby się od tego wyłamać. A przecież cło to, jak mówi konstytu- cya, ma być na obronę państw naszych, które instar an- temuralis całego chrześciaństwa, ze wszystkich stron barbarorum impetus na sobie i wojskach swych susti- nant et propulsant. Kiedy W ładysław IV siłą to posta

nowienie przeprowadził, ulegli na czas jakiś Gdańszcza

nie. Ale kiedy monarcha na łożu śmiertelnem dogory

(18)

378 ^o

s t o s u n k a c h

EKONOM ICZNYCH

wał, zmówili się z księciem pruskim i Duńczykami, stra żnicze okręty królewskie w Gdańsku i Pilawie spalone przez Duńczyków, a rząd siły do exekwowania praw swoich pozbawiony został. Naród cały powinien byt pow stać wtenczas jak jeden mąż w obronie praw mo narchii. a jednak tak się nie stało. Czuł przecież p o trze

bę siły morskiej; jak poprzednim monarchom tak i n a stępcom W ładysława IV kładł w Pacta conventa obo

wiązek utrzym ywania floty wojennśj, ale nie dał im władzy dostatecznej, środków, jednomyślnej na głębo- kićm przekonaniu opartej, czynnćj i skutecznej pom o

cy, do wykonania rzeczy, które samemi środkami pie- niężnemi dokonać się nie dały. W zawieraniu traktatów handlow ych monarchowie byli ograniczeni i kiedy E l

żbieta angielska ofiarowała Zygm untowi III traktat h an

dlowy, król jako nie mający mocy do zawierania tak o wych układów, propozycyę tę musiał usunąć. Dla tego samego powodu upadła dawniej myśl przedłożona przez Hanzę Zygmuntowi Augustowi o przyjęcie opieki urzę

dowej nad nią.

Tymczasem G dańsk w 1641 r. uzyskał uwolnienie od cła podwójnego na Sundzie; zawierał traktaty h a n dlowe. Przecież tę słuszność oddać mu należy, że u fo r

tyfikowawszy się potężnie w r. 1649 w wojnie z Gusta

wem Adolfem, oddał istotne usługi sprawie krajowej.

W nagrodę tego uzyskał uwolnienie od akcyzy mącznej i wyłączny przywilej handlu sukna w Prusach, niemniej przyrzeczenie naprawy tara wiślanych kosztem skarbu publicznego. Kilka familij gdańskich otrzym ało wów

czas indygenat,. Po ogłoszeniu aktu nawigacyjnego an

gielskiego za wstawieniem się m onarchy swego, otrzy

m a ł Gdańsk niektóre ulgi wr stosunkach handlu z tam

tym krajem. W ierny domowi saskiemu popadł w zatar

(19)

gi z Ludwikiem XIV, prowadzącym na tron Contego, które to zatargi pokój Utrechtski dopiero uregulował.

Przyczyniwszy się najmocniśj do osłabienia wspól

nej ojczyzny, a sam nie mogąc stawić czoła wypadkom i losami swemi pokierować, obdarzony wielkiemi przy

wilejami i mając wiele do stracenia, łączy się coraz ści

ślej z losami kraju, i dzieli stale aż do końca złe i do

bre jego koleje. W wojnach za Karola X II płacić zmu

szony kontrybucye Szwedom i Rossyi. Jakiś czas port jego był zamknięty, w r. 1721 przez pokój Nyst&dtski zyskuje znowu swobodę ruchu. Handel jego w tym cza

sie podnosi się z upadku. Dowóz zboża z Polski zwię

ksza się. W r. 1712 przez umyślną komissyę usunięto niektóre niedogodności, stojące handlowi miasta na prze

szkodzie. Przyrzeczono pruskie komory znieść, a w pol

skich zniżyć opłaty od gdańskich towarów. W ypadki to warzyszące obiorowi StanisławaLeszczyńskiego zachwiały na chwilę pomyślność handlową, ale ta prędko powróciła, dopóki ważne zdarzenia, o których dalej mówić będzie

my, stanowczych zmian w losach m iasta tego tak długo z nami związanego, nie przyniosły.

( D alszy ciąg nastąpi).

(20)

NOWSZE POSTĘPY GOSPODARSTWA

W ANGLII.

W dawniejszych poszytach Roczników Gospodarstwa Krajowego umieszczane były od czasu do czasu prze

glądy rolnicżych dzienników angielskich, mające na ce

lu obznajomienie czytelników z postępami gospodarstwa tego kraju, oraz z czynnościami królewskiego towarzystwa rolniczego w Anglii. Opisy podobne uważane być mo

gą za pożyteczne, nie dla tego aby to wszystko co w ob

cych krajach za dobre uznanem zostało, i u nas zastoso- wywanem być miało, ale dla tego że poglądy tego ro dzaju nasuwają myśli, które przy uwzględnieniu poło

żenia i stosunków własnych, naukę i pożytek przynosić mogą. Rolnictwo i przem ysł na zachodzie Europy nie

ustannie naprzód postępując, rokrocznie nowemi pomy-

(21)

słami i wynalazkami się zasila, a w ruchu tyiu dotąd przodkuje Anglia. Uważać zaś można że cały postęp jaki rolnictwo Anglii w ciągu ostatnich lat kilkudziesię

ciu uczyniło, ześrodkował się w królewskiem tow arzy

stwie rolniczem i wyraził w pismach, konkursach i dzia

łaniach przez toż towarzystwo zarządzonych. Żadnej z ważniejszych kwestyj obchodzących rolnictwo nie b ra

kło zachęty ze strony towarzystwa. Najpierw pod jego troskliwą opieką rozwinęła się cała nauka osuszania gruntów zwana drenowaniem, począwszy od system atu Smitha aż do systematu Josiah Parkesa, który dziś o - gólną zyskał przewagę. D rugą ważną kw estyą były nawozy sztuczne, do których ulepszenia zachęcało tow a

rzystwo wszelkiemi sposobami, ażeby monopol guana usunąć. Naznaczona wysoka nagroda 1000 fu n t. ster.

za wynalezienie sztucznego nawozu mogącego zastąpić guano, wprawdzie musiała być cofnięta dla braku ubie

gających się, jednakże pobudzona przez to działalność uczonych i gospodarzy doprowadziła do odkryć ważnych w fabrykacyi nawozów sztucznych. Lepiej poszło z n a

grodą 500 funt. ster., wyznaczoną za najlepsze zastoso

wanie pary do uprawy roli, bo po kilkoletniem ubiega

niu się otrzymał ją w końcu p. Fow ler na konkursie w Chester 1858 r.

Mechanika rolnicza która stanowi tak ważną po

moc w gospodarstwie angielskiem, ciągle zmierzając do udoskonalenia, w ostatnich latach 10 wielkie zrobiła po*

stępy przez upowszechnienie dwóch nowych rodzajów machin, to jest pługów parowych oraz żniwiarek i ko

siarek. nadzwyczajuie ważnych w swem dalszem zasto

sowaniu, dała początek stanowczej przemianie w prow a

dzonej obecnie w rolnictw ie angielskiem. W ostatnich

latach machiny te uległy znacznym ulepszeniom, o k tó

(22)

382 N O W SZE P O S T Ę P Y

rych wspomnieć tu zamierzamy, niewchodząc w opisa

nia ich szczegółowe, ani w wyliczania nagród, które te lub owe machiny otrzymały, a nad czem dzienniki ro l

nicze angielskie obszernie się rozwodzą. Upowszechniły się one tak dalece, ze p. Jam es Howard z Bedford do

starczył około 100 machin do orki parowój systematu Smitha, a nowo urządzone warsztaty p. Fow ler w Leeds w ydały prawie rów ną liczbę machin jego własnego sy stem atu. I innych jeszcze systematów pługi parowe u- biegają się o wziętość z obydwoma powyższemi, o pra- ktyczności zatem tego rodzaju uprawy wątpić już teraz nie można.

Z drugiej strony obliczono że do zbioru w r. 1859 użyto w Anglii najmniej 4000 żniwiarek, które w jednym dniu w ykonały pracę wyrównywającą pracy 40 tysięcy robotników; w r. 1860 jeszcze większa liczba tych ma

chin była w użyciu. Z jednej tylko fabryki Burgess i Key sprzedano w 1860 r. 800 żniwiarek, których trze

cia część wyprawioną została z Anglii za granicę. Nad

to w r. 1860 żniwiarki i kosiarki uległy znacznym ule

pszeniom, odstąpiono bowiem od dawnego mniemania, że nożyce podcinające traw ę lub kłosy, wraz z ich osa

dą muszą być podniesione na kołach, aby ominąć prze szkody, jakieby się na powierzchni ziemi znalazły, teraz wpadnięto na pomysł, który pozwala machinie ścinać traw ę przy samym korzeniu, a mimo to omijać z łatw o

ścią wszelkie przeszkody, a to za pomocą przyrządu u- mieszczonego w samej osadzie nożyc. W żniwiarce tak urządzonej koła, dyszel i część jedna machiny stanowią istotnie jakby wózek, część zaś druga wraz z nożycami niezależnie się porusza, stosując się do nierówności gruntu. Machina amerykańska Wooda według tego sy

stematu zbudowana, zaleca się lekkością i p ro sto tą bu

(23)

dowy, szerokość cięcia którą zajmuje wynosi 4 '/2 stopy.

Może ona być użyta zarówno do żęcia jak i do koszenia.

Używając jej do żęcia dodaje się pom ost ze stosownym przyrządem po za piłą czyli nożycami umieszczonym.

Ceny jej podawane w cennikach angielskich wynoszą na nasze pieniądze m. w. za jedno-konną złp. 800, za dwu-konną 900 złp., z przyrządami do żęcia złp. 1450.

Machina Wooda, a szczególniej jego kosiarka, o której w sprawozdaniu p. Piotra W alewskiego z wystawy pa- ryzkiej 1860 r. uczyniona była wzmianka, a opis jej ró wnie jak innych machin tego rodzaju w tomie 42 R o

czników zamieszczony, dokładne o nich daje wyobraże

nie, przy udoskonaleniu powyżej wspomnionym teraz nawet na niegładkich łąkach i niezupełnie z Kęp oczy

szczonych użytą, a dla taniości swej, sądziemy że naj- właściwiej do naszych gospodarstw poleconą być może.

Panowie Burgess i Key jak wiadomo udoskonalili słynną kosiarkę Allena przez to, iż zamiast jednego ko

ła na którem cała budowa machiny się opierała urzą

dzili dwa koła jednakowej wielkości, a osadę nożyc, przy

twierdzili za pomocą zawias, przez co nadali im ruch swobodniejszy, stosujący się do wszelkich nierówności gruntu, niezależnie od części machiny na kołach umie

szczonej. Machina pp. Burgess i Key w porównaniu z m achiną W ooda tę przedstawia korzyść, iż mając u- mieszczone nożyce po za osią kół, te raczej są ciągnione niżeli popychane, a zatem parcie siły w tym razie idzie z dołu ku górze, a nie z góry na dół, czego naturaluym skutkiem musi być że piła natrafiwszy na przeszkodę, podnosi się i omija ją. PP. Burgess i Key prócz tego zastosowali do kosiarki Allena przyrząd przekształcają

cy ją w żniwiarkę prostem dodaniem pomostu po za p i

łą umieszczonego, oraz przytwierdzeniem kółka na koń

(24)

384 N O W SZ E P O ST Ę P Y

cu piły, w celu umniejszenia ciężaru, który dodanie po

mostu zwiększa , pomimo tego piła równie sw o

bodne ruchy zachowuje; przy takiej jednak zamienionej na żniwiarkę kosiarce, potrzebny jest jeden człowiek z grabiami do zgarniania na ziemię pokosów z pomostu.

Człowiek ten siedzi w tyle machiny na siodle, które u- stawia się w miejscu kozła, a w takim razie kierujący końmi musi iść piechotą. Rozróżnić tu wypada konie

cznie od powyższej właściwą żniwiarkę pp. B urgesiK ey większych rozmiarów, która za pomocą walców spiral

nych urządzonych na pomoście, sama zgarnia pokosy na ziemię. Jasne wyobrażenie o tej właśnie żniwiarce daje dokładny opis p. Walewskiego, poparty rysunkami, za

mieszczony vf tomie 42 Roczników na str. 694. Cena kosiarki Burgessa i Key wynosi m. w. na naszą monetę złp. 1000, połączonej ze żniw iarką złp. 1500. Układa

nie porządne pokosów stanowiło zawsze jedną z głów nych trudności, którą usiłowali przezwyciężyć konstrn- ktorowie żniwiarek. Pierw otną żniwiarkę Mackornika wymagającą człowieka osobnego z grabiam i do zgar

niania pokosów z pomostu, udoskonalili Burgess i Key, dodaniem trzech walców szrubowych, układających pokosy w jednym ciągu na prawo drogi, którą przecho

dzi machina. Ostatniem naj ważniejszem udoskonale

niem wprowadzonem w żniwiarkach, są grabie porusza

ne przez samąż machinę, które dodane do żniwiarki W ooda budowy Cranstona, oszczędzają pracę jednego człowieka, a pomimo to układają pokosy w garściach, gotowych do wiązania w snopy.

Bezwątpienia w większych gospodarstwach korzy-

stniejszem byłoby zaopatrzyć się w osobną machinę do

żniwa, a osobną do koszenia traw , ale w mniejszych

praktyczniejszem i oszczędniejszem będzie postarać się

(25)

o połączoną machinę do dwóch tych celów. W położe

niu więc gospodarstwa kraju naszego, gdzie z powodu brak u kapitałów głównie na oszczędność zwrócić trzeba uwagę, machiny połączone wyżej wspomniane, stano

wią ja k się zdaje najważniejsze dla nas udoskonalenie.

U praw a ziemi siłą pary znaczne także zrobiła po- stępy w ostatnich latach. Wyższość tej upraw y najle

piej się okazała w jesieni 1860 j\, kiedy z powodu nad

zwyczaj mokrej po ry ro k u uprawa roli siłą koni n ie

zwyczajne przedstawiała trudności. Gospodarze uży

wający pługów parowych mogli następnego lata u ła tw ić się z zasiewami wiosennemi i wziąć się do innych ro b ó t w polu, kiedy sąsiedzi ich posługujący się końmi jeszcze zasiewów swych nierozpoczęli. Doświadczenie 1860 r. stwierdziło, że wszędzie gdzie para zastosowa

ną je st do upraw y roli, zbiory mniej podlegają w p ły wom zmiennym powietrza.

Dowiedzionem dziś już zostało, że tam gdzie rola m ogła być głębiej i w czasie właściwym poruszona, gdzie nie była uszkodzona tratowaniem koni, gru n t zachow ał swą świeżość, zboża bujnie i silnie na nim porastały, kiedy gdzieindziej ziemia była spalona od u- pałów, a zboża na niej nędznie wyglądały. Przytem o- ceniono, że upraw a za pomocą pary w porów naniu z u- praw ą siłą pociągową zwierząt, dawała nietylko oszczę

dność na każdej pojedynczej robocie, ale ponieważ d a leko je s t skuteczniejszą, nie tyle więc razy trzeba ją było powtarzać.

Znany już je st gospodarzom naszym system at u- praw y Fow lera, opisany poprzednio w Rocznikach.

W ostatnich czasach uległ on niektórym ulepszeniom, mianowicie w odmiennem urządzeniu zwijania liny, przez co unikniono zbytniego tarcia. Drugie ulepszenie

R o czn ik i

. m . O g f t r w i p a

1

r> a n

(26)

wprowadzone do system atu Fow lera dozwala zastoso

wać do niego nietylko pługi, ale i inne narzędzia g łę

biej poruszające rolę, jako to skaryfikatory, pogłębiacze i t. p., również płuźki z dwiema odkładnicam i do wyo- ryw ania i obsypywania rządków przy uprawie roślin okopowych. Najważniejsze jednak ulepszenie stanowi wprowadzenie nowego kołow rotu ruchomego, do któ

rego zastosować można jakąbądź lokomobilę. Kołowrot poruszany je st za pomocą pasa, zupełnie w taki sposob jak w m łocarniach przenośnych parowych. Urządzenie takie pozwala każdemu posiadającemu w gospodarstwie swem lokomobilę, używać jej i do orki bez żadnej zmiany, zaopatrzywszy się tylko w inne do upraw y p a rowej potrzebne przyrządy.

Jak o ostatni wynalazek, w praktykę dotąd jednak

że niewprowadzony, cytują pisma rolnicze angielskie pom ysł pana Grafton, modyfikujący w sposób całkiem nowy system at upraw y, proponow any przez p. Halket;

system at ten zasadza się na ustawieniu na calem polu w pewnych odległościach kolei żelaznych albo drew nia

nych, po których posuwające się lokomobilę wprawiają w ruch narzędzia i wszelkie roboty, jako to orkę, b ro nowanie, rozwożenie nawozów, siew, pielenie, sprzęt i t. p. dokonywają, ta k iż użycie wszelkich zwykłych pociągów staje się zupełnie niepotrzebnem na folwarku.

O praktyczności zaprowadzonej przez p. G rafton mody- fikacyi, jako pomyśle cale nowym, nic jeszcze dotąd stanowczego wyrzec się nie da, a jeżeli wspominamy w tern miejscu o niej, to jedynie dla tego, aby dać w y

obrażenie o tych niezm ordowanych usiłowaniach, o tej gorącej żądzy postępu k tó ra ożywia bezprzestannie ro l

ników angielskich. Skoro raz już uznanem zostało, że użycie pary jak o siły poruszającej w rolnictwie zasto

386 N O W SZ E P O S T Ę P Y

(27)

sowanie praktyczne mieć może, najśmielsze pom ysły które do celu zbliżają, niezdają się tam niepodobnemi do wykonania.

Systemat p. H alket w zasadzie dobry, pociąga za sobą tak znaczne koszta nakładow e (1110 złp. na jeden mórg n. p.), iż te odstraszyły wszystkich. P . G rafton głównem teraz dla siebie zrobił zadaniem usunąć tę przeszkodę. Jego machina zaopatrzona jest w naw ijają

ce się w około kół railsy bez końca, które sama sobie podściela. Railsy te składają się z pasów utkanych z konopi i kauczuku, do których przytw ierdzone są j e den za drugim baliki, okute żelazem 17 cali długie, 13 cali szerokie. Przyrząd składa się z dwóch lokomobil, jak w systemacie Halketa, połączonych pomostem na 20 cali nad ziemię wyniesionym, szerokim na 10 do 12 sążni. Lokomobile spoczywają na szerokich kołach ob wiedzionych kauczukowemi i powietrzem napełnionem i poduszkami. Cała ta machina posuwać się może na polu bez wstrząśnienia i hałasu, nietratując więcej ziemi nad zwykłe ciśnienie stopy ludzkiej. Do pomostu który jest żelazny i może być dowoli zwężony lub rozszerzony, stosownie do tego jak ą szerokość chcemy wziąć pod uprawę, a naw et do szerokości dróg zwykłych zastoso

wany, wedle potrzeby, przytw ierdzają się za pomocą szrub pługi, brony, skaryfikatory i wszelkiego rodzaju narzędzia używane do uprawy. Machina za pom ocą sta

łych kolei umieszczonych na granicach każdego pola,

może się siłą tychże samych lokomobil przesuwać p o

przecznie przechodząc tym sposobem kolejno całe po

le. P . Grafton dla przekonania o korzyściach swego

system atu, podaje obliczenie kosztu kupna przyrządu

swego i użycia go do upraw y gruntów n a folwarku 700

przeszło morgów pols. wynoszącym i porów nyw a go

(28)

z kosztem utrzym ania na takim że folwarku potrzebnej ilości inw entarza roboczego, k tó ry przy użyciu jego przyrządu zupełnie stanie się niepotrzebnym . N a tu ra l

nie że cyfry wypadają na korzyść system atu pana Grafton.

Powyższy pobieżny opis tego system atu jedynie dla wiadomości naszych gospodarzy przytoczyliśmy.

Dopóki praktyka nie stwierdzi wyrachowań p. G rafton i nie urzeczywistni jego pięknych nadziei, wolno każde

mu uważać system at jego jako marzenie wybujałej ima- ginacyi, wspomnijmy jednak, że wiek nasz tyle już po dał do ogólnego użytku wynalazków, które się również pierwiastkowo marzeniami wydawały, zważmy że dale

ko większa istnieje różnica między pługiem dziś u nas ogólnie używanym, a rozpowszechnionemi w Anglii pługami parowemi wynalazku panów Fowler lub Smith, niż między temi a przyrządem p. Grafton, a nie tak dziwną w yda nam się myśl zastosowania pary nietylko do samej orki ale i do wszelkich innych prac około roli i zastąpienia jednorazowym nakładem kosztownego zawsze w gospodarstwie utrzym yw ania inw entarza ro boczego.

Jeżeli w dalekiej przyszłości możemy przewidywać zupełne usunięcie w Anglii koni i wołów jako siły p o ciągowej w uprawie ziemi, to przeciwnie ciągnienie co

raz większych korzyści z udoskonalenia ras inw entarza użytkowego nie przestanie tam być celem usiłowań tak pojedyńczych gospodarzy jak i towarzystw rolniczych.

W iadomo że chów bydła, a szczególniej owiec, stanow i obecnie w Anglii główne bogactwo rolnicze kraju. J e dnym z najważniejszych produktów tego chowu je st bez zaprzeczenia wełna. Zwiększająca się od niejakiego czasu potrzeba wyrobów w ełnianych i wziętość ich sku

3 8 8 N O W S Z E P O S T Ę P Y

(29)

tkiem mody, czy zmiany gustu, oddziaływać także musi na produkcyę rolniczą, ważną bowiem je st dla gospo

darza rzeczą, takiego gatunku produktom szczególniej poświęcać swoje usiłowania, których odbyt przez po

większone żądanie największe zapewnia korzyści.

Fabrykacya tkanin w ełnianych w Europie nie mo

głaby jednakże rozw inąć się na tak wielką skalę bez napływ u kolonialnej wełny, której ogromne ilości spro

wadzane są rok rocznie do Anglii, jako do głównego o- gniska handlu i fabrycznego przem ysłu w Europie. Zda

je nam się więc, że nieobojętnem i być powinny dla ro l

ników kraju naszego, dla których wełna stanowi jedno ze znaczniejszych źródeł dochodu, etaty statystyczne dotyczące tego przedm iotu podaw ane przez dzienniki rolnicze angielskie.

O statnie statystyczne ogłoszenia urzędowe angiel

skie sięgają po r. 1859, z tych wykazuje się, że ilość wprowadzonej wełny do Anglii k tó ra w r. 1842 w yno

siła 396,825 centnarów, podniosła się w roku 1859 do 1.506.225 centnarów, to je st że prawie w czwórnasób się zwiększyła. W tej cyfrze na wełnę dostarczoną przez kolonie australskie przypada 901,650 centnarów. W eł

n a z kolonii angielskich po największej części jest w g a

tunkach cienkich, to też naturalnem następstw em tego było, iż sprowadzono jej do Anglii o 50,000 centnarów mniej z krajów dostarczających wełnę cienką, jako to z Saxonii i Hiszpanii, gdy tymczasem kraje produkują

ce wełnę grubszą lecz dłuższą, jak H ollandya, Dania, Portugalia i Rossya, zwiększyły dostawę swoją o 250,000 centnarów. W przeciągu lat 20 ilość sprowadzonej w eł

ny z A ustralii wzmogła się nadzwyczajnie. Kiedy w ro

ku 1842 ta pełna żywotności kolonia dostarczyła tylko

147.225 centnarów, w r. 1852 dowiozła już na targi an

(30)

3 9 0 n O ^ S Z E P O S T Ę P Y

gielskie 610,300 centnarów. Kolonie Afryki południo

wej posyłały przed 20 laty do Anglii zaledwie 11,375 centnarów wełny, w roku zaś 1859 w ysłały jej 158,550 centnarów. Indye W schodnie między rokiem 1842 a 1859 z 50 tysięcy centnarów podniosły swój dowóz do 160 tysięcy przeszło centnarów.

W obec tak ogromnego i coraz zwiększającego się dowozu, dziwić się przychodzi, że cena wełny w Anglii zamiast uledz obniżeniu, zdaje się przeciwnie coraz b ar

dziej podnosić, proaukcya zaś zam iast upadać, przy tak wielkiej konkurencyi w zrosła prawie w tym samym s to sunku. W miesiącu czerwcu r. z. p. Caird członek p a r lam entu znany ze swych podróży po kraju i listów pisa

nych w r. 1861 do Timesa o gospodarstwie angielskiem, przedstaw ił towarzystwu rolniczemu sprawozdanie o w a

żnej kw estyi dotyczącej handlu wełną; sprawozdanie to wywołało w tern zgromadzeniu zajmujące rozprawy, które dotykały niet-ylko powyższej kwestyi, ale i innych odnoszących się do chowu owiec w ogóle. W rozpra

wach tych brali udział ludzie najlepiej obznajomieni z tym przedmiotem, jako to: p. Wilson słynny profesor rolnictw a przy uniwersytecie Edym burskim ; pułkownik Mac Dougal; p. F rere redaktor dziennika towarzystwa rolniczego; p. Gordon Rebow słynny chodownik owiec i p. Fischer Hobbs, również jeden z najsłynniejszych gospodarzy i chodowników w Anglii. W sprawozdaniu swojem obliczał p. Caird ilość owiec w trzech króle

stw ach Anglii, Szkocyi i Irlandyi na 30 milionów sztuk wydających 1,500,000 centnarów wełny, kiedy w roku 1842 taż produkcya ograniczała się do miliona 250 ty sięcy centnarów, zwiększyła się zatem w ciągu la t 20 o jedną piątą. Biorąc razem dowóz i produkcyę m iej

scową, znajdowało się na targach angielskich w r. 1842

(31)

1,637,000 cent. wełny, zaś w 1859 r. 2,862,500 centn., co daje w ciągu 20 łat przewyżkę 1,125,000 centnarów.

Ale nietylko rozszerzeniu się fabrykacyi tkanin wełnia

nych w samej Anglii przypisać należy ten niezwykły wzrost produkcyi i dowozu wełny n a targi angielskie.

Przem ysł ten rów nie i na lądzie stałym pomyślnie się rozwija, a ponieważ produkcya w ełny tamże nie w zrasta w stosunku jej potrzeby, fabryki więc francuzkie i nie

mieckie zmuszone są zaopatryw ać się w wełnę w A n

glii. Jak o ż w r. 1859 zakupiono na targ ach angiel

skich dla fabryk na lądzie stałym 319,960 centnarów, z których na samą Francyę przypadło 217,000 centna

rów . Mimo tak wielkiego ruchu w handlu w ełną i zwię

kszającej się produkcyi tejże w Anglii, ceny wełny m iej

scowej nie zniżyły się bynajm niej, a gatunki dawniej najm niej cenione, dzisiaj płacą się naw et wyżej niż ga

tunki najcieńsze.

Gatunki wełny dzielą się, jak wiadomo na krótkie a cienkie, i na długie a połyskujące. Ceny tych osta

tnich dla tego podniosły się tak znakomicie, iż tkaniny z nich wyrabiane jako to: kam lot, alpaga i t. p. coraz więcej teraz są poszukiwanemu. Słusznie naw et przew i

dywać można, że potrzeba tego rodzaju wyrobów n ie

tylko że się nie zmniejszy, ale ciągle wzrastać będzie.

Powierzchowność bowiem tkanin w yrabianych z wełny

długiej, sprężystej i mającej połysk, daje im niejakie

podobieństwo do w yrobów z jedwabiu, którego cena

coraz się zwiększająca nieprzystępnym go czyni dla o-

gółu. Tkaniny zatem tego rodzaju niższe w cenie, dla

w ielu osób m aterye jedwabne zastępują, gdy tymczasem

w ełna krótka i cienka tylko do w yrobu najcieńszych

sukien i m erynosów zbyt w cenie wysokich używaną

bywa. Z jednej więc strony konkurencya kolonii au-

(32)

stralskich (1) dostarczających wełny cienkiej w tak zna

cznych ilościach, obok wzrastającego ciągle poszukiwa

nia wyrobów z w ełny długiej błyszczącej;— z drugiej wzmagające się żądanie mięsa na konsumcyę, pow inny zwrócić uwagę chodowników na wprowadzenie zmian koniecznych w chodowli owiec, jeżeli zechcą na swą korzyść obrócić tę przem ianę objawiającą się na t a r gach zagranicznych. Uznaną jest praw dą, że tak rozle

gły przem ysł ja k rolniczy, powinien się opierać raczej n a potrzebach mass, niż na zaspokojeniu szczuplejszych wymagań zbytku, równie co do zaopatryw ania fabryk w surowe produkty, jak i targów w artykuły żywności.

Jarzyny, owoce, nowalie i t. p. należące do ogrodowni- ctwa, tak jak wełna cieńsza stanowią więcej zbytkow ną część produkcyi rolniczej. Rolnictwo powinno mieć na względzie zaopatrzenie niezbędnych potrzeb ogółu.

Chleb, mięso, w ełna, len, konopie, stanowią potrzeby mass i powinny być głównym przedmiotem zabiegów rolnika. Z drugiej strony przez wzgląd na własny in teres rolnik powinien produkować przedewszystkiem to, co najkorzystniej spieniężyć może i równie jak ka

żdy handlujący stosować się do zmiennych wymagań

( l ) K olon ie australsk ie i w N ow ćj Z elan dyi nietylko obficićj a le i taniej d ostarczać m ogą w ełn y cienkiój, n iżeli Saxonia. Szląsk i M oraw ia, a to z p ow o d a iż trzody o w iec utrzym yw ane tam są cią g le n a otw artem pow ietrzu, a w cin a w yrastająca w tak ich w arunkach daje w ło s zu p ełn ie jed n o sta jn y w całej swej d łu g o ści. O bserw ując p rzez m ikroskop w ełn ę ow iec ch o d o w a n y ch w Saxon ii, Szląsku i M o- raw ii, w ie lk a okazuje się różn ica w ełn y w yrosłej w czasie zim y a w le- c ie ,— c zęść w ło s a w yrosła w zim ie daleko mniej ma elastyczn ości i cien k ości o d tój, k tóra w yrosła w lecie na św ieżćm pow ietrzu. Tej ró żn icy tak w pływ ającćj na fabryczną wartość wełny, n igd y nie okazują **w ełn y A u stralskie i N ow o-Z eland zk i*.**

3 9 2 NOW SZE POSTĘPY

(33)

targow ych. To nas naturalnie naprowadza na pytanie, czyli w stosunkach obecnych handlu i fabrykacyi tka

nin w ełnianych w Europie, chodowanie ras owiec naj

więcej u nas upowszechnionych, największe istotnie dla rolników przedstaw ia korzyści. Nie będziemy p rzy ta

czać tego co w Anglii uznanem zostało w tym względzie za najodpowiedniejsze, wysokie ceny do jak ich doszły tam gatunki wełny długiej z owiec ras nowo-Lejcester- skiej, Costwold, a szczególniej rasy Lincoln, wskazują gospodarzom angielskim najwłaściwszą dla nich drogę postępowania. Pytaniem bliżej nas obchodzącem jest, jak w obec cyfr niezaprzeczalnych statystyki, wykazu

jących zwiększoną produkcyę wełny cienkiej w kolo

niach zamorskich, a wzrastającego coraz bardzićj w E u ropie żądania tkanin z wełny długiej połyskującej, ra dzić sobie powinni gospodarze na lądzie stałym i czy w ypada nam trw ać w wyłącznem chodowaniu m eryno

sów, a szczególniej zastosowując uwagi te do naszego kraju czy potrzeby gospodarstw a i klimat nasz dozwa

lają zaprowadzić rasy owiec długo-w ełnistych, których korzyści pod względem produkcyi w ełny i mięsa, ogól

nie dziś w zachodniej Europie uznane zostały.

Dwa konieczne warunki otrzymania wełny długiój z połyskiem są: rasa i klim at. Rasy owiec długo-w eł

nistych jako to: Lincoln i Romney czyli New-Kent, któ rych wełna najwięcej ma połysku i stąd najwięcój po

szukiwaną jest do fabryk francuzkich, przebywają w A n

glii w okolicach, gdzie albo g ru n t albo klimat je st b ar

dzo wilgotny. Ojczyzną rasy owiec Costwold są zacho

dnie okolice Anglii, znane jako najwilgotniejsze w całej Europie. Całe hrabstw o Lincoln, od którego nazwisko jednej z ras tych owiec długo-wełnistych pochodzi, by ło niegdyś morską zatoką, dzisiaj obszerną równiną, któ-

R o czn ik i, m, Czerwiec 18 fi 2 r. sr>