Badania nad dawnym drukarstwem wielkopolskim

Michał Witkowski

Badania nad dawnym drukarstwem

wielkopolskim

Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 5, 301-311

1955

B A D A N IA N A D DAW N YM DRUKARSTW EM W IELKOPOLSKIM

1

W k ształtow an iu się k ultu ry narodowej W ielkopolska odegrała odrębną i w ażną rolę, p oniew aż stan ow iła w ok resie staropolskim obszar jed n olity pod w zględ em gospodarczym , ad m inistracyjn ym i k ultu raln ym . Jak z jed ­ nej strony — oddalona w ów czesn ych w arunkach od cen trów k ultu raln ych P olsk i — w ied zie ży w ot sw oisty, nie p ozb aw iony jednak w ysok iej k ultu ry (szczególnie w okresie O drodzenia i reform acji), tak z drugiej strony — zaw sze m ocno zw iązana z resztą p aństw a — stan ow i w ażki czynn ik w jego rozw oju h istorycznym . Ze w zględ u na charakter pograniczny nieco inaczej dokonują się tu p rzem iany gospodarcze i społeczne, inaczej przebiega w alk a klasow a i ideologiczna, zm aganie się sił postępu i w steczn ictw a, odrębnie układają się stosu nk i w yznan i o w o -k o ścieln e. W tym kontek ście h istorycznym drukarstw o w ielk op olsk ie m iało sp ecjaln e w arunki rozwoju, którego bieg k ształtu je się w uzależn ien iu od stan u k ultu ry m aterialnej i duchow ej tej ziem i, a także ak tu aln ych potrzeb reszty kraju.

S ystem a ty czn y ch badań nad d rukarstw em W ielkopolski w okresie od XV I do XV III w iek u dotychczas nie prowadzono. Z aled w ie jedna praca w yb iła się ponad p ow szechn ą na tym odcinku naszej w ied zy o k ulturze narodu fragm en taryczn ość czy przypadkow ość spow odow aną poza p rzy ­ czynam i ogóln ym i m. in. trad ycyjn ym n iedocen ianiem potrzeb y g ru n to w ­ nych badań nad książką, bez których n ie ma pełnej w ied zy o dziejach i k ulturze sp ołeczeń stw a i narodu. J eśli zew idencjon ow ano i opisano — w dostępnej naów czas k om p letn ości i dokładności w B ibliografii E strei­ ch erów — całość produkcji w yd aw n iczej rów nież drukarń w ielk opolsk ich , to daleko za ty m pozostały badania nad p oszczególnym i zjaw iskam i tzw . życia książki na tym obszarze kraju, ograniczające się do paru zagadnień zw iązanych z osobam i i działalnością drukarzy. N ie w chodząc głęb iej w sk om p lik ow an e zagadnienie istotn ych pow odów , niedom agań naszej w ied zy o d ru karstw ie polskim w ogóle, a w ielk op olsk im w szczególności, trzeba pow iedzieć, że n isk i stop ień rozw oju tej w ied zy uzależn ion y b ył do p ew n ego czasu brakiem odpow iedniej m etod y badaw czej. Skoro zasto­ sow an e przez P taśnika, B ernackiego czy P iek arsk iego m etod y opracow

a-302 M I C H A Ł W I T K O W S K I

nia g łó w n y ch zagadnień rodzim ej p rob lem atyk i k sięgoznaw czej w y ty c z y ły kierunki rozw oju naszej w ied zy o książce, trudności i dla badań nad drukarstw em w ielk op olsk im zostały w dużej m ierze pokonane.

A le p rzełom ow e, w p ew n ym sen sie, dokonania w sp om n ianych badaczy sta n o w iły jed y n ie w stęp n y, niejak o p okazow y etap realizacji coraz żyw iej p ostu low an ych zadań. P ozostaw ała w ciąż potrzeba u ja w n ien ia fak tów nieznanych, dokład niejszego poznania ju ż odkrytych, lecz opisanych w sposób ogólnik ow y. W śród tych dążeń d ziałały dw a słuszne w ym agania: k om p letn ości i dokładności. P on iew aż zaś w w ied zy o książce czy w w ę ż ­ szym zakresie w h istorii drukarstw a najbardziej w ażkim przedm iotem badania je st — jak w iadom o — s a m a k s i ą ż k a , w ięc jej b ib liogra­ ficzną rejestrację i opis uznano p ow szech n ie za p ierw sze zadanie b adaw ­ cze. F ach ow cy w iedzą, że w tym zakresie n ajw ięk sze u słu gi w od niesieniu do b ib liografii okresu staropolskiego oddała stosow ana przez P iek arsk iego i jego następców : B udzyka i K aw ecką-G ryczow ą m etoda tzw . typ ogra­ ficzna. Stąd rów n o legle z coraz w yraźn iej odczuw aną potrzebą b ib lio­ graficzn ego opracow ania produkcji w yd aw n iczej tego okresu w zrastało zn aczen ie osiągnięć autora B ibliografii d ziel Jana K och anow skiego. Można przy ty m dodać, że w takim u kładzie stosu nk ów w n aszych badaniach nad daw ną książką u su n ięto na drugi plan w sk azan ia szk oły lw ow sk iej (Ptaśnik), niejako rezerw u jąc je sobie czy to dla celó w pom ocniczych (co bynajm niej n ie przesądza w artości m etody), czy też po prostu na przyszłość. Zanim om ów ię w n iosk i i p ostu la ty w y n ik ające z tak iego stanu rzeczy, p ośw ięcę kilka u w ag trzem z d otych czasow ych opracow ań, które dotyczą in teresu jącego nas zagadnienia.

Najbardziej szerokie cele staw iała sobie i w takim stopniu je osiągnęła m onografia M arii W ojciechow skiej Z d z i e j ó w książki w P oznaniu w X V I w i e k u (Poznań 1927). Praca W ojciech ow sk iej, pierw sza na taką sk alę w ba­ daniach nad dru karstw em w iekopolskim , pozostała, n iestety, odosobniona do dnia dzisiejszego. N iew ą tp liw ą zasługą autorki je st szerokie p otrak to­ w an ie p rob lem atyk i książki, której d zieje pojęła ona „jako w yk ładn ik k ultu ry środow iska, dający w gląd tak w jego ży cie m aterialne, jak i d u ch ow e“ (s. X X X III). Stąd książka daje n iek ied y drobiazgow y, zaw sze jednak u dok u m en tow an y obraz rozw oju zarów no poznańskiego k sięgar­ stw a, jak drukarstw a, rzem iosł zw iązanych z książką i czy teln ictw em . W ojciechow ska, która w y szła ze szk oły Ptaśnika, oparła się w sw ej pracy głó w n ie na m ateriałach archiw alnych, które m ia ły w p oczątkow ych zam ysłach autorki stan ow ić w yłączn ą p odstaw ę do u staleń i syn tezy. T ym czasem „w toku pracy — jak czytam y w przedm ow ie — w y ło n iła się jednak niezbędność u w zględ n ien ia druków , czego w yrazem jest b ib lio­ gra fia“ (s. X X X III). W rezu ltacie otrzym aliśm y szczegółow ą, już na w sk a­ zów kach P iek arsk iego opracow aną bib liografię druków N eringa i W olraba,

która w ed łu g zdania autorki stan ow ić ma w p raw d zie jed y n ie „ilustrację i u zu p ełn ien ie te k stu “, je st jednak w sw ej istocie jeszcze jed n ym n ieod ­ zow nym sk ład n ikiem bogatej dokum entacji całej pracy. B ez tej b ib lio­ grafii n ie do p o m yślen ia b yła praca m ająca bądź co bądź zakrój m ono­ graficzny. K to w ie, czy nie należało — przynajm niej dla rozdziału o drukarzach — w y jść w łaśn ie od b ibliografii, jednak jak k olw iek b yśm y się u stosun k ow ali do stan ow iska W ojciech ow sk iej, stw ierd zon a w jej książce k onieczność opanow ania produkcji w yd aw n iczej za pom ocą b ib lio­ grafii je st znam ienna i słu żyć m oże jako p odstaw a do rozw ażań natury m etodologicznej. Pom ijając szczegółow e o m ó w ien ie zastosow anego przez W ojciechow ską sch em atu opisu b ib liograficznego przypom nę tylk o, że zajęcie się drukam i p ozw oliło autorce u zu p ełn ić E streicherów n ow y m i pozycjam i, p ozycje zaś E streicherow i znane opisać w w ielu w ypadkach 0 w ie le dokładniej i popraw niej.

D w a pozostałe opracow ania m ają postać k atalogów i jako ta k ie n ie sp ełniają w ym agań staw ian ych przez bibliografię. W. K w i a t k o w ­ s k i e g o K a ta lo g d r u k ó w kaliskich, 1603— 1914, w y ł o ż o n y c h na w y s t a ­ w ie pt. „325 lat d r u k a r s t w a kaliskiego“, w y d an y w roku 1928, ob ejm uje tylk o część całej produkcji w yd aw n iczej m iasta na p rzestrzen i d w óch nas in teresu jących w iek ów , dając ich przegląd w u kładzie chronologicznym , w opisach n iedokładnych, z racji charakteru książki m ało ro zw in ięty ch 1 n ie p ozb aw ionych błędów . K atalog zaznacza rów nież cech y jed n ostk ow e poszczególnych egzem p larzy druków pokazanych na w y sta w ie.

S p isem druków jed n ego ośrodka drukarskiego je st rów nież zesta w io n y przez A n ton iego B e d e r s k i e g o K a talog d r u k ó w pozn ańskich w i e k u X V I — X V III, znajd u jących się w B ib liotece R aczyńskich (w yd. Poznań 1929). Jak w poprzednim katalogu ograniczona ilość m ateriału ek sp o zy cy j­ nego, tak u B ed ersk iego u zależn ien ie od realn ych zasobów b ib liotek i w p ły ­ n ęło na n iekom pletność jego spisu. N ie ob ejm uje on całej produkcji dru­ karzy poznańskich, ale w szczegółach m a charakter, bądź co bądź, od k ryw ­ czy, n ie ty lk o w stosunku do tych tom ów B ibliografii E streicherów , które n ie zd ołały się jeszcze ukazać. O gółem na 333 od notow anych w porządku chronologicznym p ozycji w yd aw n iczych 46 n ie znał naów czas „E streicher“ (5 z X V II w ., 41 z X V III w.). P rzy k rytyczn ej ocenie katalogu odpadnie jednak parę druków jako n ie w ą tp liw ie produkty o ficy n pozapoznańskich.

Obok w spom nianej B ibliografii E streicherów oraz szeregu d rukow a­ n ych k atalogów sp ecjaln ych , np. B ib liotek i R aczyńskich S osn ow sk iego i K urtzm anna (1885), u zu pełn ion ego przez W ojtkow skiego, B ib liotek i K ór­ nickiej P iek arsk iego (Cz. 1, 1929), B ib liotek i Pozn. Tow. P rzyjaciół N auk D ob rzyńsk iej-R ybick iej i K oeh lerów n y (1929), B ib lio tek i K apitulnej w G nieźnie ks. Form anow icza (1930) oraz kilku in n ych w y d aw n ictw , jak C hw alew ika Z b io r y polskie (1926— 1927) lub B ib lio tek i w ie lk o p o ls k ie i p o ­

3 0 4 M I C H A Ł W I T K O W S K I

m o r sk ie (1929), — trzy krótkie om ów ione prace w yczerpu ją w szystko, co dotychczas zrobiono na polu rejestracji staropolskiej produkcji w y d a w ­ niczej w tej części kraju.

R ejestracja produkcji w yd aw n iczej nie w yczerp u je jednak sposobów , przy pom ocy k tórych m ożna naukow o opanow ać w szy stk ie k w estie zw iązane z dziejam i książki i drukarstw a także na odcinku regionalnym . Dla całk ow itego obrazu d ziałaln ości drukarzy i roli ich w sp o łeczeń stw ie konieczne są p oszukiw ania archiw alne, które dostarczyć m ogą m ateriałów źródłow ych do h istorii p oszczególnych oficyn , do b iografii drukarzy, do w arun k ów p rod uk cyjnych drukarń, a także dorzucą n iejed en interesujący i w ażki p rzyczyn ek do zagadnienia handlu książką oraz do sp raw y cz y te l­ nictw a. Na gru n cie w ielk op olsk im w ięk szość tych m ateriałów czeka na sw ojego od kryw cę w poszczególnych archiw ach, gd yż dotychczas og ło ­ szone drukiem opracow ania w ym ien ion y ch zagadnień — zresztą n ieliczn e i fragm en taryczn e — n ie m ogą ani zadow olić w ym agań w spółczesnej m etodologii, ani zaspokoić p otrzeb y p ełn ego zbioru źródeł dokum entar- nych. ani w reszcie n ie pozw alają na k onstru kcję ogólnego zarysu d ziejów d aw n ego drukarstw a w ielk opolsk iego.

Zdając sob ie sp raw ę z tych n ied ostatk ów i postulatów , niezbędne okazuje się tak ie zap lanow anie prac nad d ziejam i daw n ego drukarstw a w ielk opolsk iego, które pozw oli — nie om ijając żadnej z w skazanych pow yżej m ożliw ości u zyskania p otrzebnych w iadom ości — na w y tw o ­ rzen ie sob ie jasn ego poglądu na kierunek, k olejn e etapy, charakter i p rzejaw y rozw oju drukarstw a w W ielkopolsce w okresie staropolskim . D opiero zgrom adziw szy m ateriały w yd o b y te ze w skazanych tu źródeł m ożna będzie przystąpić do opracow ania zagadnień cząstkow ych, które stw orzą p odstaw ę dla m onograficznego u jęcia całego zagadnienia. Żmudną i d łu gofalow ą pracę n ależy oprzeć w p ierw szym rzędzie na p rzy­ gotow anej dla celów inform acji w arsztatow ej ew id en cji produkcji w y ­ daw niczej i — w drugim etapie — na dokładnych opisach bib liograficz­ nych p oszczególnych jednostek, a to w ychodząc z założenia, że dla d ziejów książki przede w szystk im ona sam a jest n ajw ażn iejszym źródłem pozn aw ­ czym . W arsztat n auk ow y badacza produkcji, pośred n ictw a i konsum pcji książki n ie m oże się b ow iem obyć bez takiej pom ocy, jaką je st kom pletna i dokładna bibliografia opisująca p oszczególne produkty o ficyn drukar­ skich. Z godnie z w ym agan iam i w sp ółczesnej nauki bibliografia taka n ie m oże poprzestać na zw y k ły m w yliczen iu i krótkim odnotow aniu poszcze­ g óln y ch jedn ostek drukarskich (co w w ięk szości załatw iła już Bibliografia E streicherów ), lecz m usi się oprzeć na dokładnym ich opisie, który odróżni w y d aw n ictw a podobne, odkryje pom inięte i u stali ich w ła ściw e m iejsce w działalności w yd aw n iczej każdej oficyn y. N au k ow e opracow anie b ib lio­ graficzn e tej działalności, n a w et w zakresie ty lk o starych druków

w ielk opolsk ich , a także zebranie i przygotow anie m ateriałów arch iw al­ nych, n ie są na obecnym etap ie rozw oju w ied zy do osiągnięcia pracą jedn ego człow ieka, lecz w ym agają prac zespołow ych, dobrze zorganizo­ w an ych i operujących na gruncie realn ie ob m yślanych planów . P rzy takim poglądzie, którem u n ie podobna odm ów ić słuszności, in icja ty w a stw orzen ia osobnego zespołu w y d a je się i m oża — przy w szy stk ich trudnościach — rokow ać dobre rezultaty.

2

W św ie tle dopiero co p rzedstaw ionych uw ag o stan ie naszej w ied zy w najszerzej pojętej d zied zin ie drukarstw a w ielk op o lsk ieg o oraz o p ostu ­ latach badaw czych, założenia pracy zespołu rysu ją się w ystarczająco jasno. P rzystąp m y w ięc do przedstaw ien ia zadań zespołu, a także do d okład niejszego zaznajom ienia z zasadam i opisu p oszczególnych druków , który w p ierw szym etapie stan ow ić m usi jeden z głó w n y ch ce ló w pracy zespołu.

Przy op isie starych druków w ielk op olsk ich zespół ju ż na p ierw szym etap ie p o w in ien w y jść poza ew id en cję i opis form alny książki i u w zględ n ić w obszernych adnotacjach te w szy stk ie elem en ty , poprzez które z e ­ w nętrzna, tech niczna strona książki i jej zaw artość w ew nętrzna, treść, m ów ią o daw nej kultu rze społecznej W ielkopolski na p rzestrzen i bada­ nego okresu i o w k ładzie tej ziem i w k ultu rę ogólnonarodow ą. Z h isto­ ryczn ym p un k tem w id zen ia w ażnym dla badań nad przeszłością k u ltu ry narodowej połączona b ęd zie p olityczn a ocena p rzeszłości ze stanow iska ch w ili obecnej, co nada zam ierzonej pracy w y raźn y charakter n aukow y i społeczny.

J eśli idzie o zakres p rzedm iotow y, zespół zajm ie się rejestracją, opisem oraz nauk ow ym opracow aniem i u system a tyzo w a n iem całości daw nej produkcji w yd aw n iczej W ielk opolsk i w język u polskim i inn ych język ach (np. łacińskim , niem ieckim , czeskim ) oraz zw iązaną z tą pro­ dukcją — m ów iąc najogólniej — problem atyką książki w życiu sp ołeczn o- p olityczn ym i k ultu raln ym tej części Polski. P o d staw ow y m kryterium w yboru prz3r w y k on y w an iu op isów będzie fakt pochodzenia książki

z oficy n y drukarskiej działającej na teren ie W ielkbpolski h istorycznej. Z asięg tery to ria ln y op isyw an ych jedn ostek drukarskich określają granice W ielkopolski w roku 1770, a w ięc w ed łu g stanu tej ziem i przed p ierw szym rozbiorem kraju — d aw n e w ojew ó d ztw a poznańskie, k aliskie, gn ieźn ień sk ie (razem tzw . W ielkopolska w łaściw a), sieradzkie, łęczyck ie, b rzesko-ku jaw sk ie i in ow rocław sk ie. Zasięg chronologiczny obejm ie druki z w iek ó w XV I, XVII, XVIII do roku 1800 w łącznie, a w ięc zgodnie z p rzyjętą w nauce o książce zasadą podziału. W obec tego op isow i zostaną poddane z uw agi na sw e pochodzenie terytorialn e i chronologiczne w y ­

3 0 6

d aw n ictw a w yprodukow ane w n astęp u jących m iejscow ościach: Bojanow o, Grodzisk, K alisz, K ościan, K oźm inek, Leszno, Mokrsko, Piotrków , Poznań, R awicz, Szam otuły, S zlich tyn gow a, Ś w ięciech ow a i W schowa. Ze w zględ u na w ęd rów k i drukarni prym asów w skazane je st na etapie roboczym w łączen ie do opracow ania rów nież leżącego poza granicam i W ielkopolski Ł ow icza. N ie je st w yk luczon e, że w toku prac u jaw n ią się dalsze, d otych ­ czas nie znane ośrodki produkcji w yd aw n iczej, działające w op racow y­ w an ym okresie na om aw ian ym terenie.

3

W ten sposób u stalony zasięg czasow y i terytorialn y, a rów nież p rzy­ ję te dla op isyw an ych druków k ryterium doboru p ozw alały na rozpoczęcie prac w stęp n ych , które zain icjow ać m ia ły całe szerok ie p rzedsięw zięcie. P race te podjęto w roku 1953.

7 k w ietn ia 1953 r. B ib liotek a K órnicka P. A. N. skierow ała do Instytutu B ib liograficznego B ib liotek i N arodow ej pism o z prośbą o zaopiniow anie pracy zespołow ej nad bibliografią druków w ielk op olsk ich X V I— X V III wr. P o zy ty w n ą opinię p rzesłał In stytu t B ib liograficzn y w dniu 27 k w ietn ia 1953 r. do P olskiej A k ad em ii Nauk. 1 czerw ca 1953 r. odbyło się pierw sze zebranie p rzed staw icieli d ziałów starych druków b ib liotek poznańskich zw ołan e przez B ib liotek ę K órnicką. P ostan ow ion o w ów czas, że prace prow adzić będą zesp oły n astęp u jących bibliotek: B ib liotek i K órnickiej. B ib liotek i G łów nej U n iw ersy tetu P oznańskiego, P u blicznej B ibliotek i M iejskiej im. R aczyńskich w Poznaniu, B ib liotek i P oznańskiego T ow a­ rzystw a P rzyjaciół N auk oraz B ib liotek i M iejskiej w B ydgoszczy z ośrod­ kiem k ierow n iczym w B ib liotece K órnickiej.

P ierw szym etapem prac m iało być zew id en cjon ow an ie druków w ielk o ­ p olsk ich na p odstaw ie B ibliografii E streicherów . P racę tę w yk on ano do końca lu tego 1954 roku. In teresujące nas p ozy cje b ib liograficzne prze­ n iesiono z B ibliografii na kartki form atu m iędzynarodow ego, notując: tom i stronę Bibliografii, p ołożen ie p ozycji na stronie oznaczone kolejn ą literą alfab etu (licząc od czoła lew ej k olu m n y i opuszczając odsyłacze), skrócony odpis ty tu la tu ry oraz n azw ę bibliotek, które w ed łu g E streicherów druk ten posiadają. U zysk aliśm y w ten sposób p ierw szą podstaw ow ą kartotekę starych druków w ielk opolsk ich , obejm ującą w ed łu g p row izoryczn ych obliczeń około 5200 pozycji. K ażdy z człon k ów zespołu opracow ał takim sposobem 2— 3 tom y Bibliografii. O dnotow ano rów nież p ozycje m ogące być p r z y p u s z c z a l n i e produktem drukarń w ielk opolsk ich . K artoteka ułożona jest w ed łu g kolejn ości u szeregow an ia pozycji w poszczególnych tom ach B ibliografii E streicherów , co pokryw a się z układem alfab e­ tycznym .

w yk azów druków w ielk op olsk ich posiadanych przez w łasn e i inne b iblio­ teki, odnotow ując je na kartach m ięd zyn arod ow ych (o inn ym jednak kolorze) z podaniem ty lk o odpow iedniej p ozycji w B ibliografii E streich e­ rów oraz sygn atu ry bib lioteczn ej. Prace te są jeszcze w toku; w ięk szość bib liotek należących do zespołu n adesłała już p ełn e w yk a zy sw y ch zaso­ b ów b ib lioteczn ych w od niesieniu do starych druków w ielk opolsk ich . Już na tym etap ie u zyskano 300 druków nie n otow an ych przez E streicherów .

Obie kartoteki — jedna zestaw ion a na podstaw ie „E streichera“, druga — w ed łu g zasobu druków w ielk op olsk ich w p oszczególnych b ib lio­ tekach -— stan ow ią p odstaw ę do opracow ania centralnego katalogu starych druków w ielk opolsk ich , k tóry w y k o n y w a n y je st w B ib liotece K órnickiej i tam zostanie um ieszczony jako w arsztat pracy ośrodka d yspozycyjn ego.

W toku ty ch czynn ości p racow nicy zespołu zbierali się kilkakrotnie dla om ów ienia postępu prac i w ym ian y poglądów na tem at dalszego ich rozwoju.

Po tych przygotow aniach, które m iały na celu ob jęcie spisem — na p odstaw ie d ostęp n ych źródeł — w szy stk ich w yd an ych i d ochow anych starych druków z teren u W ielkopolski, zespół p rzystąpi do ujęcia w e w i­ d en cję druków w ielk op olsk ich znajdujących się w inn ych bibliotekach polskich, a n aw et i zagranicznych, oraz do n ajw ażn iejszej części pracy, a m ian ow icie do stw orzen ia dokładnych op isów b ib liograficznych poszcze­ gó ln ych druków. Z espół zajm ie się każdą oficyn ą z osobna, opisując druki w oparciu o szczegółow o przygotow any schem at opisu. W tej części zadania opracow ujący sk ierow yw a n i będą do poszczególnych druków poprzez g otow y już katalog centralny.

4

D la u zyskania jak n ajdokładniejszego opisu druków, który m ógłby p osłu żyć do bezbłędnej i łatw ej id en tyfik acji b ib liograficznej, n ieodzow n e je st stw orzen ie m o żliw ie n ajw szech stron n iejszego schem atu tego opisu. W ty m zak resie bibliograf d zisiejszy znajduje się w szczęśliw ej sytuacji: prace P iek arsk iego i n astęp ców u łatw iają m u sk onstruow anie schem atu potrzebnego do takich celów . Z espół pojm uje jednak zadania sw e — co staraliśm y się już podkreślić — w sposób odrębny i nieco szerszy, niż to czy n ił Piekarski. Idzie b ow iem n ie tylk o o dostarczenie p ew n ego rodzaju kom pletnej b ibliografii, ale nadto o w yd ob ycie w szy stk iego , co stan ow ić m oże m ateriał w ażn y dla d ziejów drukarstw a i książki w W ielkopolsce. Stąd opis m u si u w zg lęd n ić szereg składników , których w opisach P iek ar­ sk iego n ie odnajdziem y. D latego roboczy schem at opisu starych druków- w ielk opolsk ich , jak k olw iek w zasadniczych sw y ch zrębach opiera się na m etod zie Piekarskiego, u le g ł jedn ak rozszerzeniu, um ożliw iając u dostęp ­ n ien ie zabiegom badacza rozm aitych szczegółów , n ieodzow n ych dla u zy ­

3 0 8 M I C H A Ł W I T K O W S K I

skania m o żliw ie p ełn ego obrazu działalności daw n ego drukarstw a w ielk o ­ polskiego.

S ch em at składa się w roboczym opracow aniu z czterech części: 1. z opisu cech w sp óln ych druku,

2. z adnotacji,

3. z opisu cech jedn ostk ow ych druków, 4. z bibliografii.

Pokrótce om ów im y kolejn o p oszczególne części.

1. OPIS DRUKU — CECHY WSPÓLNE

a) Zapis w stęp n y w postaci tzw . n o t a t k i b i b l i o g r a f i c z n e j ob ejm ie n astęp u jące szczegóły druku podane w skróceniu i w dzisiejszej ortografii: autor, tytu ł, w zg lęd n ie ty tu ły d zieł w sp ółw yd an ych , m iejsce druku (w ydania), drukarz (w ydaw ca), rok druku (w ydania), m o żliw ie z datą dzienną, form at, objętość, poza tym cy ta ty z E streichera, W ojcie­ chow skiej i P iekarskiego. N otatka u w zględ n i w ła ściw o ści daw n ego języka, je śli p ojaw ią się one w ty tu le. Tu podane zostaną także dane b ibliogra­ ficzn e o drukach w sp ółw yd a n ych i odsyłacz do m iejsca ich opisu w b ibliografii.

b) O d p i s k a r t y t y t u ł o w e j — zd jęcie z w szystk im i szczegó­ łam i ortografii, pism a i układu (d zielenie w ierszy),

c) O d p i s k o l o f o n u — zd jęcie jw.,

d) W y s z c z e g ó l n i e n i e z a w a r t o ś c i d r u k u — ty tu ły n a j­ w ażn iejszych części orygin aln e w d zisiejszej pisow ni, w zględ n ie stw orzone w naw iasach kw adratow ych, oznaczając p ołożen ie każdej części (na stro­ nach resp. kartach).

e) O p i s s t r u k t u r y o b j ę t o ś c i o w e j d r u k u (kolacja) — szczegóły p agin acji i sygnow ania, u w zględ n iając ilość stron w zględ n ie kart, składek, arkuszy, ich układ, rodzaj liczbow ania, b łęd y liczbow ania, kustosze, żyw ą paginę, układ druku.

f) W y s z c z e g ó l n i e n i e p o ł o ż e n i a s y g n a t u r w stosunku do liter ostatn iego w iersza strony recto p ierw szej i drugiej karty każdego arkusza druku.

g) O p i s m a t e r i a ł u t y p o g r a f i c z n e g o .

h) R e j e s t r a c j a m a t e r i a ł u i l u s t r a c y j n e g o i z d o b ­ n i c z e g o d r u k u — dla ilu stracji m iejsce zastosow ania w druku oraz ich stan (zużycie).

i) O g ó l n a c h a r a k t e r y s t y k a p a p i e r u d r u k u — ob ec­ ność znaków w odnych, brak prążków i kres, jakość papieru, rów nież zu żytego na w y k lejk ę.

k) C e n a jedn ego egzem plarza druku na podstaw ie d ostępnych kata­ logów i ogłoszeń księgarskich oraz n otatek na druku.

2. ADNOTACJA

a) A d n o t a c j a w a r s z t a t o w a zawierać będzie uwagi o spo­ sobie określenia daty druku nieoznaczonego lub fałszyw ego co do chrono­ logii, pom iniętego lub fałszywego miejsca druku, rozwiązania pseudo­ nimu lub kryptonimu, uwagi przejęte spoza książki (z literatury lub źródeł archiwalnych) itp.

b) A d n o t a c j a z a w a r t o ś c i o w a zaw ierać będzie ok reślen ie rodzaju p iśm ienn iczego druku, je śli n ie w y n ik a on ani z tytu łu , ani też z w yszczeg óln ien ia zaw artości, oraz inn e w iadom ości o produkcji książki, w yd ob yte z druku.

c) A d n o t a c j a k r y t y c z n a zaw ierać będzie ogólną ch arak tery­ sty k ę treści druku od strony jego ideologii, m ateriału n au k ow o-p ozn aw ­ czego, w artości artystyczn ej.

3. OPIS DRUKU — CECHY JEDNOSTKOWE (INDYWIDUALNE)

B ędzie to w y k a z e g z e m p l a r z y doch ow an ych w bibliotekach k rajow ych i zagranicznych, podający: sygn atu rę b ib lioteczn ą z siglam i biblioteki, kom p ozycję egzem plarza (klocek-w spółopr.), p row enien cję (np. ekslibrisy, notatki w łasnościow e), zapiski na egzem plarzu (histo­ ryczne, języ k o w e lub literackie, np. glosy, drobne tek sty p olsk ie itp.), opraw ę egzem plarza (m ateriał, u żyte tłoki, złocenia itp.), stan zachow ania (ew ent. zniszczenia i braki).

4. BIBLIOGRAFIA

zaw ierać będzie:

a) odsyłacz do poprzednich lub n astęp n ych w yd ań druku, rów nież nie ob jętych b ibliografią (dla druków n ie ob jętych z dodaniem cytatu z B ib lio ­ grafii E streicherów ),

b) spis bib liograficzny prac d otyczących opisanego druku, jeśli zajm o­ w a ły się nim od stron y księgoznaw czej.

P ow stałe w ram ach p rzyjętego schem atu op isy tw orzyć będą zasad­ niczy m ateriał dla n astęp n ych prac zespołu, to znaczy dla opracow ań m onograficznych. W tej form ie gotow e op isy nabiorą istotnej przydatności naukow ej przez w p row ad zenie w p rzygotow any m ateriał specjalnego układu i zaopatrzenie uporządkow anej całości w skorow idze i ilustracje.

P on iew aż opisy m ają stw orzyć p odstaw ę dla przyszłej m onografii d ziejów drukarstw a w ielk op olsk iego w okresie staropolskim , u k ł a d ich p ow in ien stan ow ić dodatkow y czynn ik pom ocniczy do opracow ań tego zagadnienia. D latego w zebranym i opisanym m ateriale p rzew idu je się w p row ad zenie ugrupow ania h aseł n ie w ed łu g porządku alfab etyczn ego

3 1 0 M I C H A Ł W I T K O W S K I

n azw isk autorów czy ty tu łó w książek, jak to je st np. w B ibliografii E streicherów , lecz w ed łu g p row enien cji drukarskiej. Tak ugrupow any m ateriał otrzym a układ w ew n ętrzn y w ed łu g chronologii druków danej oficyn y. D opiero w tym u kładzie (chronologicznym ) zastosu je się układ alfab etyczn y. W ten sposób zgrom adzi się produkcję każdej o ficy n y z osobna, co u łatw i orien tację w jej rozw oju (czy regresie), pozw oli na w łaściw ą ocenę roli i w k ładu drukarzy do ogólnego dorobku k ultu raln ego W ielkopolski, a z nią całej Polski.

Ponadto zam ierza się zilu strow ać opisy fotograficznym i podobiznam i d ruków i ich części składow ych, rep rezen tatyw n ych szczegółów u żytego m ateriału typ ograficzn ego i ilustracyjn ego, dobranym i tak, aby m ogły dać p ojęcie o ch arak terystycznych cechach drukarstw a w ielk op olsk iego na przestrzeni od X V I do X V III w ieku. M ożliw e będzie także stw orzen ie szeregu rozm aitych in d ek sów pom ocniczych, które u łatw ią zadanie opra­ cow ującym w dalszym etap ie zagadnienia daw n ego drukarstw a w ielk o ­ p olskiego. O pisy w yk o n y w a n e będą dla każdej oficy n y osobno, przez p oszczególnych p racow nik ów zespołu. Podział taki pozw oli na pew ną sp ecjalizację tych p racow nik ów w zakresie produkcji drukarskiej jednej w zg lęd n ie kilku oficyn.

R ów n olegle z p rzygotow aniem opisów część pracow ników zespołu zajm ie się p oszu kiw an iam i archiw aln ym i, które poprzedzi opracow anie sp ecjaln ej instru kcji roboczej dla tego działu prac oraz planu poszukiw ań w oparciu o w stęp n e w y w ia d y w archiw ach, p odjęte dla zorientow ania się w ich zasobach. P rzew id u je się, że na p ierw szy plan do opracow ań m ono­ graficzn ych w y su n ię te zostaną zagadnienia (głów n ie d zieje o ficy n i ich produkcji), które p ozbaw ione są do dziś jak iegok olw iek opracow ania lub też opracow ane są jed y n ie cząstkow o i niedokładnie.

5

D okum entacja zebrana drogą sporządzenia op isów oraz w yzysk an ia m a teriałów archiw aln ych i istn iejący ch już opracow ań p osłu ży do opra­ cow ań m onograficznych, których tem atyk ę i k olejn ość w yk on ania u stali k om itet redak cyjny p rzyszłej serii w yd aw n iczej Badania nad d a w n y m d r u k a r s tw e m w ielk o p o lsk im . U k oń czenie prac p rzew id u je się za la t 10, jeśli uda się uzyskać od pow iedn ie fundusze na pokrycie k osztów zw iąza­ n ych z pracam i. N ie m ożna chyba w ątpić, że z ch w ilą k onk retyzacji w y ­ daw niczej pow yżej p obieżnie nakreślonych prac otrzym am y dzieło, które p rzyn iesie z sobą rzeteln e, naukow e opracow anie jedn ego z centralnych zagadnień naszej w ied zy o daw nej książce i p rzyczyn i się do rozw iązania szeregu w ażkich dla k u ltu ry narodow ej problem ów . Badacz h istorii i k u l­ tury społecznej narodu w okresie staropolskim , a z nim bibliograf, h istoryk drukarstw a i w ogóle k siążki oraz b ibliotekarz dostaną z ty m dziełem do

rąk pomoc, bez której w sw ej przyszłej pracy obyć się nie będą m ogli. B a ­ dania nad daw n ym drukarstw em w ielk opolsk im znalazły zrozum ienie i poparcie czynn ików kierujących rozw ojem naszej nauki, to znaczy P o l­ skiej A k ad em ii Nauk. P o ok resie bow iem reorganizacji spow odow anej tragiczną dla w ielu księgozbiorów w ojną czas podjąć prace, które będą stan ow iły tw órczy w k ład b ibliotekarzy w pokojow e b ud ow n ictw o now ej ku ltu ry P olskiej R zeczypospolitej Ludowej.