"Polski Październik 1956 w polityce światowej", pod red. Jana Rowińskiego, Warszawa 2006 : [recenzja]

Jerzy Eisler

"Polski Październik 1956 w polityce

światowej", pod red. Jana

Rowińskiego, Warszawa 2006 :

[recenzja]

Pamięć i Sprawiedliwość 6/1 (11), 455-462

2007

kiem oficjalnie, i to w wydawnictwie M ON, ukazały się Czerwone noce, wspo­

mnienia Henryka Cybulskiego, dowódcy polskiej samoobrony w Przebrażu. Były

one zresztą ówczesnym bestsellerem i miały kilka wydań (pierwsze w roku 1966,

kolejne w latach 1973 i 1977)17.

Ostatnia kwestia, o której nie sposób nie wspomnieć przy okazji omawiania

polskiego wydania pracy Snydera, to jakość polskiego przekładu. Niestety, wy­

dawca zdecydował się na tłumacza, który najwyraźniej nie czuje się zbyt pewnie

w tematyce historycznej, a do tego oszczędził na redakcji językowej tekstu. Do­

prowadziło to niekiedy (na co wskazałem w kilku miejscach powyżej) wręcz do

wypaczenia myśli autora, najczęściej jednak efektem tej decyzji jest po prostu iry­

tacja polskiego czytelnika. Aby nie być gołosłownym, garść kolejnych przykładów:

„zamach” (coup), w tym przypadku zamach stanu, Józefa Piłsudskiego z 1926 r., to

nie to samo co „śmiałe posunięcie” (s. 159/144), Galician Diet to po polsku „Ga­

licyjski Sejm Krajowy”, a nie jakiś dziwaczny „galicyjski parlament” (s. 154/134),

naziści szczęśliwie nie tyle „wymordowali”, ile „mordowali” (murdered) polską in­

teligencję, np. w ramach tzw. akcji AB (s. 184/163), dywizja „SS-Galizien” to nie

to samo co „galicyjska SS” (s. 186-187/163). Wreszcie tłumaczenie pojęcia state of

nationalities jako „państwo narodowościowe” (w wielu miejscach, np. s. 218/193)

jest po prostu niezrozumiałe i mylące. O wiele lepsze jako przeciwieństwo pojęcia

„państwa narodowego” byłoby po prostu „państwo wielonarodowe” .

W roku 2006 przypadły okrągłe rocznice kilku ważnych wydarzeń z najnow­

szej historii Polski. Był to bowiem rok trzydziestolecia robotniczych protestów

z Radomia, Ursusa i Płocka, co zaowocowało kilkoma cennymi publikacjami na

ten temat, a przede wszystkim pierwszą całościową monografią o tym najmniej

dotychczas znanym z „polskich miesięcy”1. W 2006 r. mijało także czterdzieści

lat od dramatycznych wydarzeń związanych z rywalizacją i sporem o kształt pol­

skiego Milenium: Tysiąclecie Chrztu Polski czy Tysiąclecie Państwa Polskiego?

I znów - podobnie jak w przypadku wspomnianych prac o Czerwcu ’76 - rocz­

1 P. Sasanka, Czerwiec 1976. Geneza, przebieg, konsekwencje, W arszawa 200 6 . Zob. też w ydaw ­ nictwo o charakterze album owym : P Sasanka, S. Stępień, Czerwiec 1976. R adom , Ursus, Płock, W arszawa 2006.

Władysław Bułhak

17 Z ob. H . Cybulski, Czerwone noce, W arszawa 1966.

Polski Październik 1 9 5 6 w polityce św iatow ej, red. nauk.

Ja n Rowiński przy współpracy Tytusa Jaskułowskiego,

Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, W arszaw a

2006, ss. 351

n ic a ta z o s ta ła u p a m ię tn io n a w y d a w n ic tw e m a lb u m o w y m p rz y g o to w a n y m p rzez g r o n o h isto ry k ó w z In sty tu tu P am ięci N a r o d o w e j2.

Z d e c y d o w a n ie je d n a k n ajw ięcej p u b lik a c ji k sią ż k o w y c h u k a z a ło się w z w ią z ­ k u z p ię ć d z ie sią tą ro c z n ic ą w y d a rz e ń r o k u 1 9 5 6 . Te o b c h o d y - z oczy w isty ch p o w o d ó w - by ły z re sz tą ro z c ią g n ię te w czasie. N a jp ie r w u ro c z y ście o b c h o d z o n o ro c z n ic ę p o z n a ń sk ie g o p o w sta n ia z 2 8 c z e rw c a i z a a k c e n to w a n o ją k ilk o m a o p r a ­ c o w a n ia m i o ró ż n y m c h a ra k te rz e i ro z m a ite j w a rto śc i3. N a to m ia s t je sie n ią w s p o ­ m in a n o w y d a rz e n ia z o k re su p o lsk ie g o P aźd ziern ik a, a m o ż e w jeszcze w ięk szy m sto p n iu u c z c z o n o ro c z n ic ę p o w sta n ia w ę g ie rsk ie g o . W c ią g u za led w ie k ilk u dni o p u b lik o w a n o w P o lsce trzy p o w a ż n e o p r a c o w a n ia n a te n te m a t4.

Je d n o c z e śn ie ty lk o w W arszaw ie o d b y ły się w ó w c z a s c o n ajm n iej cztery m ię ­ d z y n a ro d o w e k o n fe re n c je n a u k o w e p o św ię c o n e ró ż n y m a sp e k to m w y d arz e ń r o k u 1 9 5 6 w P o lsce i n a W ęgrzech . T en n a u k o w y m a ra to n z o sta ł z a in ic jo w a ­ n y 1 9 p a ź d z ie rn ik a w B e lw e d e rze z o rg a n iz o w a n ą p rzez P o lsk i In sty tu t S p ra w M ię d z y n a ro d o w y c h k o n fe re n c ją n a te m a t św iato w y c h re p e rk u sji w y d arz eń w P o lsce. O p r ó c z h isto ry k ó w p o lsk ic h w o b ra d a c h u czestn iczy li b a d a c z e z B u łg arii, C h iń sk ie j R e p u b lik i L u d o w e j, C ze ch , N ie m ie c , R o sji, S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , W ęgier i W ielkiej B ry tan ii. S k ła d a ją c a się z te k stó w w y g ło sz o n y c h w ó w c z a s r e fe ­ rató w , r e c e n z o w a n a k sią ż k a w p e w n y m sen sie5 sta n o w i p o k ło sie n in iejszej k o n ­ feren cji n au k o w ej.

O d razu n ależy stw ierd zić, że n ieczęsto się zd arz a, ab y tytuł k siążk i był ta k a d e ­ k w atn y d o jej zaw arto ści, ja k m a to m iejsce w ty m w y p ad k u . R zeczyw iście je st to n iezw ykle p a n o ram iczn y o b raz w y d arz eń ro k u 1 9 5 6 w P olsce, p o strz eg an y ch z o p ­ tyki różn ych p a ń stw i z a ra z e m w p lecio n y ch w w ie lk ą p o lity k ę św iato w ą. B o d a j n a j­ b ard ziej in teresu jące są ro z w a ż a n ia S h en Z h ih u a i L i D an h u i d o ty czące ch iń sk iego sp o jrz e n ia n a p o lsk i kryzys. W yn ika to z fak tu, że w io sn ą 2 0 0 4 r. w ład ze C h R L p o raz p ierw szy u d o stę p n iły h isto ry k o m część d o k u m e n tó w d y p lo m aty czn y ch i p a r­ tyjnych z lat 1 9 4 9 - 1 9 5 5 , k tó re p o zw o liły n a g łę b sz ą an alizę ów czesn ej chińskiej p o lity k i zagran iczn ej. N a stę p n ie w zw iązk u z p la n o w a n ą m ię d z y n a ro d o w ą k o n fe ­ re n cją n a u k o w ą w W arszaw ie ch iń scy b a d a cz e d o d a tk o w o w y stąp ili o o d tajn ien ie m a te ria łó w z la t 1 9 5 6 - 1 9 6 0 , co z ro b io n o w io sn ą 2 0 0 6 r.

W efek cie w c zasie k o n fe re n c ji 19 p a ź d z ie rn ik a p re z e n to w a n o je p o raz p ie rw ­ szy. W ia d o m o z a ś nie o d d ziś, że r o la C h in w p rze z w y cię ża n iu p o lsk ie g o k ryzysu je sie n ią 1 9 5 6 r. b y ła z n acząca. Je d n a k w św ietle n a jn o w sz y c h u sta le ń h isto ry k ó w ch iń sk ich w id a ć, że n ie b y ła o n a d e c y d u jąc a . A u to rz y z a m ie sz c z o n e g o w recen

-2 M ilenium czy Tysiąclecie, red. B. N oszczak, W arszawa 2006.

3 P C odogni, Rok 195 6 , W arszawa 2 0 0 6 ; Ł. Jastrząb , „Rozstrzelano m oje serce w Poznaniu”. Poznański Czerwiec ’56. Straty osobow e i analiza, W arszawa 2 0 0 6 ; J. Karw at, J. Tischler, 1956 Poznań - Budapeszt, Poznań 2006.

4 Ch. G ati, Stracone złudzenia. M oskw a, Waszyngton i Budapeszt wobec pow stania węgierskiego 1956 roku, tłum. A. i J. M aziarscy, W arszawa 2 0 0 6 ; M. H orvath, 1956 - rozstrzelana rewolucja. Walka zbrojna Węgrów z interwencją sow iecką, tłum. M . Sow a, K raków -M iędzyzdroje 2 0 0 6 ;

V Sebestyen, D w anaście dni. Rew olucja Węgierska 195 6 , tłum. M . Antosiewicz, W arszawa 2006.

5 „W pewnym sensie” , albow iem już 19 października w Belw ederze była prezentow ana tzw. m akie­

ta recenzow anego tom u, zaw ierająca teksty referatów, ale jeszcze pozbaw iona w stępu, indeksu nazwisk itp. Rów nocześnie zapow iadano, że w ostatecznej wersji książka ukaże się za kilka tygodni, co istotnie nastąpiło.

zowanym tomie referatu zwracali uwagę na to, że przywódcy ChRL nie mogli

wywierać nacisku na I sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii

Związku Radzieckiego, Nikitę Chruszczowa, w celu powstrzymania go od zbroj­

nej interwencji w Polsce z bardzo prozaicznego powodu. Po prostu o ruchach

stacjonujących w Polsce wojsk radzieckich oraz rezultatach rozmów polsko-ra­

dzieckich prowadzonych w Warszawie dowiedzieli się w chwili, gdy kryzys był

już w zasadzie przezwyciężony.

Jednocześnie Shen Zhihua i Li Danhui pokazują, że to samo kierownictwo

chińskie z M ao Zedongiem na czele, które z dezaprobatą odniosło się do pomy­

słu radzieckiej zbrojnej interwencji w Polsce, w zasadzie nie miało nic przeciw

inwazji na Węgry. Cała niemal różnica sprowadzała się zaś do tego, że tę pierwszą

gospodarze Kremla zamierzali podjąć, nie konsultując się wcześniej w tej kwestii

z „towarzyszami chińskimi”, natomiast dla interwencji zbrojnej nad Dunajem za­

wczasu uzyskali zgodę Pekinu. Czy jednak fakt ten ma oznaczać automatycznie,

że dla przywódców ChRL, jak i całej „wspólnoty socjalistycznej”, wydarzenia na

Węgrzech były ważniejsze od tych rozgrywających się nad Wisłą?

Ze względu na ich gwałtowność i dramatyzm zapewne tak właśnie było, ale

- jak się wydaje - ważniejszy był inny czynnik. Otóż - jak pokazali to chiń­

scy autorzy - Mao chciał być traktowany przez Chruszczowa jak pełnoprawny

partner, a nie jak wasal. Wygląda na to, że z optyki Pekinu wasalami Moskwy

mogli być przywódcy państw środkowoeuropejskich: Bułgarii, Czechosłowacji,

Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polski, Rumunii i Węgier, ale w żadnym

razie nie ChRL. Przywódcy chińscy chcieli być pełnoprawnymi partnerami dla

Rosjan i do wzmocnienia swojej pozycji w ramach „wspólnoty socjalistycznej”

udanie wykorzystali kryzys w Polsce i na Węgrzech jesienią 1956 r.

Bardzo wiele obiecywałbym sobie także po artykule Aleksandra Oriechowa

(Polska w 1956 roku widziana z Kremla i placu Starego), gdyby nie to, iż rok

wcześniej ten sam autor opublikował na ten temat całościową monografię6, w któ­

rej zaprezentował swoje poglądy i oceny. Niemniej jednak na pewno ciekawe jest

prześledzenie tego, jak w 1956 r. w Moskwie zmieniały się oceny polskiego kry­

zysu. Autor pokazuje, iż absorbował on radzieckie kierownictwo partyjno-pań-

stwowe w jeszcze większym stopniu, niż do niedawna niektórzy z nas byli skłonni

sądzić. Oczywiście po 23 października dla gospodarzy Kremla ważniejsze stały

się wydarzenia na Węgrzech.

457

Analogiczne uwagi, jakie zgłosiłem pod adresem artykułu Aleksandra Oriechowa,

można powtórzyć w odniesieniu do tekstu Janosa Tischlera. Również i w tym wy­

padku niezwykle interesujące rozważania autora na temat zabiegów Janosa Kâdâra

o możliwie jak najszybszy po listopadzie 1956 r. przyjazd I sekretarza KC Polskiej

Zjednoczonej Partii Robotniczej, Władysława Gomułki, do Budapesztu były już

wcześniej prezentowane czytelnikom7. N a marginesie zwraca jednak uwagę fakt,

że niekiedy - wbrew deklarowanej jedności - partykularne interesy poszczególnych

przywódców państw bloku radzieckiego były ze sobą wzajemnie sprzeczne.

6 A.M . Oriechow, Sow ietskij Sojuz i Polsza w gody „ottiep ieli”: iz istorii sowietsko-polskich otno-

szenij, M oskw a 2005.

7 J. Tischler, I do szabli... Polska i Węgry. Punkty zwrotne w dziejach obu narodów w latach 1956

W 1 9 5 7 r. e k ip a K â d â r a p rag n ę ła, b y G o m u łk a ja k n ajp ręd zej złożył o ficjal­ n ą w izytę n a W ęgrzech, gd y ż b y ło b y to czyteln ym zn ak iem z a a p ro b o w a n ia p rzez n ieg o k on sek w en cji listo p a d o w e j rad zieck iej in terw en cji zb rojn ej n a d D u n ajem . Je d n a k w łaśn ie z tych sam ych p o w o d ó w , ab y nie stw arzać w ra ż e n ia jej ak cep tacji i nie spieszyć się z p o p a rc ie m d la K â d â ra , G o m u łk a o d su w ał w czasie term in sw ojej w izyty w B u d ap eszcie m ożliw ie n ajd alej. J e g o p o d ró ż n a W ęgry m ia ła stan o w ić w sp arcie d la tam tejszy ch „ n o rm a liz a to ró w ” , z a ra z e m je d n a k jem u sam em u m o g ła p rzy n ieść w Polsce jed yn ie d o d a tk o w e p ro b le m y i sp a d e k p o p a r c ia sp o łeczn ego .

P ro fe so r n a U n iw ersy tecie B o sto ń sk im , Ig o r L u k e s, o ra z m ło d y p ra c o w n ik a rc h iw u m in fo rm a c y jn e g o T elew izji C z e sk ie j, K a re l Sieb er, p o k u sili się o u k a ­ zan ie ro li C z e c h o sło w a c ji w w y d a rz e n ia ch 1 9 5 6 r., w o b ra z o w y sp o só b p o r ó w ­ n u ją c je z z a c h o w a n ie m się p sa , k tó ry n ie szcz ek ał w o b e jściu , gd zie p o p e łn io n o p rz e stę p stw o . C h o d z iło o to , że w o b licz u d ram aty czn y ch w y d a rz e ń w Polsce i n a W ęgrzech C z e c h o sło w a c ja z a c h o w a ła się b iern ie . U sta le n ia a u to r ó w w ja ­ k im ś p rzy n ajm n iej sen sie p o tw ie rd z a ją z a te m sen s p o p u la rn e g o w P o lsce je sie n ią 1 9 5 6 r. p o w ie d z e n ia , n a w ią z u ją c e g o d o w za je m n y ch ste re o ty p o w y c h w y o b r a ­ ż e ń p o sz c z e g ó ln y c h n aro d ó w , w m yśl k tó re g o W ęgrzy za ch o w a li się w ó w c z a s ja k Polacy, P o lacy ja k C z e si, ci z a ś ja k ... św in ie 8. W y p a d a d o d a ć , że p rzy w ó d cy c z e c h o sło w a cc y sto su n k o w o d łu g o w y d a w a li się nie ro z u m ie ć te g o , c o d ziało się w o k ó ł nich , i z a sp ra w ę p rio ry te to w ą u w a ż a li k w estie e k o n o m ic z n e , w ty m d o sta w y p o lsk ie g o w ę g la d o ich k raju .

A u to rzy o m aw ian e g o tek stu nie u strzegli się je d n a k p a ru p ro sty ch p o m y łe k fa k ­ to graficzn y ch w o d n iesien iu d o w ew n ętrzn ej h isto rii Polski. O ile ich an alizy p o li­ tyki czech o sło w ack iej w o b e c P olski są n ad er in teresu jące i z a słu g u ją n a najw yższe u zn an ie, o tyle w o p isie sytu acji w ew n ętrzn ej w n aszy m k raju zd a rz a ją im się c z a ­ se m b łę d y lu b nie d o ść p recyzyjn e sfo rm u ło w an ia. T ytu łem p rzy k ład u m o ż n a w sk a ­ zać, że G o m u łk a zo stał w y p u szczo n y n a w o ln o ść nie w k w ietn iu 1 9 5 6 r. (s. 1 5 7 ), ale - ja k w ia d o m o - w gru d n iu 1 9 5 4 r. J e s t to je d n a k nie tylk o ich p rzy p ad ło ść. G en eraln ie m o ż n a stw ierdzić, co z resz tą w ża d n y m razie nie je st n ie sp o d zia n k ą, że zagran iczn i a u to rzy zn acznie lepiej o rie n tu ją się w m e an d rach p o lity k i zagran iczn ej sw o ich k ra jó w niż w k u lisach w ew n ątrzp arty jn ej w alk i w Polsce w 1 9 5 6 r.

Jo r d a n B ajew p o k u sił się o u k azan ie sto su n k u ó w c z esn eg o b u łg a rsk ie g o k ie ro w ­ n ictw a d o w y d arz eń w Polsce. W je g o ocen ie był to sto su n ek p e łe n n ieu fn o ści, k tó ra

458

b r a ła się z isto tn y ch ró ż n ic ideo w o -p o lity czn y ch , jak ie w ó w c z as dzieliły W arszaw ę i Sofię. T rzeb a p rzy ty m stale p am iętać , że to nie B u łg aria, lecz P o lsk a b y ła w ted y u z n a w a n a z a „o d sz c z e p ie ń c a ” . A u to r te g o refe ra tu n ap isał n aw et, że w k o ń cu lat p ięćd ziesiąty ch „P o lsk a n iew ątp liw ie u w a ż a n a b y ła z a »d y sy d en ta « w b lo k u ra d z ie ­ ckim . W p o ło w ie n astępn ej d e k ad y p o d o b n ą ro lę p rzy p isa n o R u m u n ii” (s. 17 9 ).

Z e w z g lę d u n a fak t, że o s o b o m p rz y g o to w u ją c y m k o n fe re n c ję nie u d a ło się z a p e w n ić u d z ia łu ró w n ie k o m p e te n tn y c h a u to r ó w z R u m u n ii i Ju g o sła w ii, o s ta t­ n im b a d a c z e m p re z e n tu ją cy m sta n o w isk o je d n e g o z p a ń stw rz ą d z o n y c h p rzez k o m u n istó w (N R D ) b ył B e rn d S c h ä fe r z N ie m ie c k ie g o In sty tu tu H isto ry cz n e g o w W aszy n gton ie. Z w ró c ił o n u w a g ę n a to , że w ła d z e N R D d o ść d łu g o b y ły św iet-8 N a m arginesie w ypada dodać, że w sierpniu 196iet-8 r. przypom niano i uaktualniono to pow ie­ dzenie. W wersji z czasów Praskiej W iosny role uległy zm ianie: to Węgrzy zachow ali jak Czesi, ci natom iast jak Polacy, podczas gdy tym razem to my zachow aliśm y się... jak świnie.

nie in fo rm o w a n e o sy tu acji w P o lsce p rz e z sw o je g o a m b a s a d o r a w W arszaw ie, S te fa n a H e y m a n n a , b y łe g o w ię ź n ia h itle ro w sk ic h o b o z ó w k on cen tracy jn y ch . M ię d z y in n y m i je g o p rz y ja c ie le m (i z a p e w n e c en n y m ź r ó d łe m in fo rm ac ji) był L e o n S ta sia k , I se k re ta rz K o m ite tu W o je w ó d z k ie g o P Z P R w P o zn an iu w czasie ro b o tn ic z e g o b u n tu w cze rw cu 1 9 5 6 r., z k tó ry m w trak cie w o jn y H e y m a n n p rze b y w ał w je d n y m o b o zie k o n cen tracy jn y m .

W ty m w y p a d k u p ro b le m nie p o le g a ł je d n a k n a tym , że a m b a sa d o r N R D był n ie d o state czn ie p o in fo rm o w a n y o ty m w szy stk im , c o d ziało się w ó w c z a s w Polsce. C h o d z iło o to , że je g o ra p o r ty d la W altera U lb rich ta i K u rta S c h ird e w a n a pełn e by ły sy m p a tii i zro z u m ie n ia d la p o lsk ic h re fo rm ato ró w . B e rn d S c h ä fe r w yraźn ie n a p isa ł n a ten tem at: „A n alizy i ra p o r ty H e y m a n n a nie b y ły a k c e p to w a n e p rzez U lb rich ta i je g o zw o le n n ik ó w d la te g o , że p rz e b ija ją c a z n ich sy m p a tia d la k ieru n k u ro z w o ju sy tu acji w P o lsce łączy ła się z p y tan iam i o re fo rm y w S E D i w N R D . To w łaśn ie z p o w o d u re p re ze n to w an y ch p o g lą d ó w a m b a sa d o r z o sta ł w k o ń cu (w lu ­ ty m 1 9 5 7 r. - J.E .) o d w o ła n y ze stan o w isk a. K u rs re alizo w a n y w N R D był z a ­ sad n icz o o d m ien n y o d te g o w P R L , co p o g łę b ia ło w z a je m n ą n ie u fn o ść, p o części n aw e t p o g a rd ę , ja k ą m iały d la siebie so cjalisty czn e elity w o b y d w u k rajach . W re ­ zu ltacie w 1 9 5 7 r. w y k sz tałciło się p o czu cie w y ż szo ści rz e k o m o w z o rc o w o so c ja ­ listyczn ej N R D n a d p o n o ć z a c o fa n ą P o lsk ą, z jej »b u rżu azy jn y m i« i »k o n trrew o lu - cyjn ym i e lem en tam i« w śró d in teligen cji, w K o ściele k ato lic k im i n a w si, n a k tó rej n iezm ien n ie d o m in o w a ła g o s p o d a r k a p ry w atn a. O stateczn ie o d e jście G o m u łk i o d »d u c h a p a ź d z ie rn ik a « w P R L sp o w o d o w a ło , że sp o ry z rz ą d z o n ą p rze z U lb rich ta N R D w p e w n y m sto p n iu osłabły, w y d a w a ło się je d n ak , że fa k t ten stan o w i d o ­ d atk o w e p o tw ie rd ze n ie - rzu can y ch z o rto d o k sy jn y c h p o zy cji - słó w p o tę p ie n ia, jak im i n a p o lsk i p a ź d z ie rn ik 1 9 5 6 z a re a g o w a ł B erlin W sch o d n i” (s. 2 0 1 ).

J a k w id a ć, w 1 9 5 6 r. re fo r m a to rz y w P o lsce i n a W ęgrzech b y li tra k to w a n i z reze rw ą, o ile w rę cz nie z n ie ch ę cią p rzez p rz y w ó d c ó w w szy stk ich p o z o s ta ­ ły ch p a ń stw „w sp ó ln o ty so c ja listy cz n e j” , z w y ją tk ie m Ju g o sła w ii, k tó rej p o lity ­ ce za g ran icz n e j w ta m ty m o k re sie - ja k ju ż w sp o m n ia n o - w czasie k o n fe re n cji nie p o św ię c o n o je d n a k o d rę b n e g o re fe ra tu . W szelak o w p rz y p a d k u N R D d z i­ w ić m o ż e , lecz ty lk o d o p e w n e g o sto p n ia , że p arty jn o -p a ń stw o w e k iero w n ictw o w o la ło a m b a s a d o r a zn aczn ie m n iej z o rie n to w a n e g o w k u lisa c h ro z g ry w ając y c h się w P R L w y d a rz e ń i w p o lsk ic h re aliach , ale z a to b e z g ran icz n ie lo ja ln e g o w o ­ b e c te g o ż k ie ro w n ic tw a, n iż c z ło w ie k a św ietn ie o rie n tu ją c e g o się w sy tu acji, ale nie d o ść „ tw a r d e g o ” . W y p a d a jeszcze ty lk o d o d a ć , że p o o d w o ła n iu z W arszaw y H e y m a n n z o sta ł k ie ro w n ik ie m D e p a rta m e n tu P rasy i In fo rm a c ji w M in iste rstw ie S p r a w Z a g ra n ic z n y c h N R D .

B e rn d S c h ä fe r w sw o im re fe ra cie p o d ją ł tak że ro z w a ż a n ia n a te m a t sto su n ­ k u w ła d z R e p u b lik i F ed e raln e j N ie m ie c d o w y d a rz e ń w P o lsce i n a W ęgrzech. O cz y w iście w ty m w y p a d k u w y g lą d a ło to z u p ełn ie in aczej. N ie m n ie j je d n a k tru d ­ n o p o w strz y m a ć się o d reflek sji, że w B o n n też c h y b a nie w sz y stk o w p o r ę w ła ś­ ciw ie z ro z u m ia n o . W y g lą d a n a to , że z a ró w n o k an clerz K o n ra d A d en au er, ja k i m in iste r sp ra w z a g ran icz n y ch R F N , H e in ric h v o n B re n ta n o , n a jp ie rw d o ść d łu ­ g o b iern ie p rz y g lą d a li się ro z w o jo w i w y d arz e ń , c ze k a ją c, co z te g o w szy stk ie g o w y n ik n ie. T ru d n o p rzy ty m p recy zy jn ie p o w ie d z ie ć , n a c o ta k n a p ra w d ę liczyli, b o c h y b a je d n a k b yli zb y t trzeźw y m i i w y traw n y m i p o lity k a m i, żeb y n a p ra w d ę m o g li sp o d z ie w a ć się w te n c z a s w y jśc ia P o lsk i i W ęgier z U k ła d u W arszaw sk iego .

9 sty czn ia 1 9 5 7 r. A d e n a u e r n a p o sie d z e n iu sw o je g o g a b in e tu stw ierd ził zre sz tą realisty cz n ie, że w y d a rz e n ia w o b u k ra ja ch „ w ża d n ej m ie rz e n ie d o p ro w a d z iły d o p ę k n ię ć w b lo k u so w ie c k im ” (s. 2 0 7 ).

D o u g la s E . S e lv a g e u zn ał z a w sk a z a n e sw o je ro z w a ż a n ia pt.

Wskrzeszenie

polityki wypierania: administracja Eisenhowera a polski październik 1956 roku

o p a trz y ć n a stę p u ją c ą a d n o ta c ją : „P o g lą d y w y ra ż o n e w ty m a rty k u le są w y łą c z ­ n ie p o g lą d a m i a u to r a i nie m u sz ą o d z w ie rc ie d la ć o p in ii D e p a rta m e n tu S ta n u an i rz ą d u U SA ” . Z astrz e ż e n ie to je st m o że o tyle u z a sa d n io n e , że a u to r w p rz e sz ło ści p ra c o w a ł w D e p a rta m e n c ie S ta n u w sek cji sto su n k ó w z P o lsk ą i z a le ż a ło m u n a tym , ab y ty m r a z e m w y stę p o w a ć w y łączn ie w ro li n a u k o w c a , a n ie d y p lo m a ty czy a n a lity k a p o lity c z n e g o . P o d jął o n z re sz tą n a d e r in te re su ją c ą p o le m ik ę z n a jn o w ­ szym i u sta le n ia m i h isto rio g ra fii, w ty m tak że p o lsk iej.

P rzed e w sz y stk im m a m tu taj n a m y śli (n iezależn ie o d w sz e lk ich z g ła sz a ­ n y ch p rz e z n ie g o p o d jej a d re se m u w a g krytyczn ych ) n iezw y k le p rze z S e lv a g e ’a k o m p le m e n to w a n ą m o n o g ra fię a u to r stw a J a k u b a T y szk iew icza9. O tó ż b a d a cz am e ry k a ń sk i - w b re w je g o su g e stio m m ó w ią c y m o tym , że p re z y d e n t D w ig h t D a v id E ise n h o w e r i je g o p o lity c z n a e k ip a ro z p a try w a li m o ż liw o ść d o k o n a n ia in ­ terw en cji w o jsk o w e j w E u ro p ie Ś ro d k o w o w sc h o d n ie j o ra z u d zie le n ie p o m o c y p o w sta ń c o m w ę g ie rsk im - z d e c y d o w a n ie stw ierd ził, że „ w la ta c h 1 9 5 6 - 1 9 5 7 a d m in istra c ja E ise n h o w e r a i o czy w iście sa m p re z y d e n t n ig d y p o w a ż n ie n ie b ra li p o d u w a g ę m ilitarn ej re ak cji U S A n a in terw en cję Z S R R w P o lsce, an i też o p cji w y z w a la n ia P o lsk i” (s. 2 3 3 ) . Z re sz tą , z d a n ie m S e lv a g e ’a, p o 1 9 5 4 r. „a d m in istr a ­ c ja E ise n h o w e r a n ig d y p o w a ż n ie nie b r a ła p o d u w a g ę o p c ji w y z w a la n ia p ań stw sate lick ich Z S R R ” (tam że).

Z k o le i A n n e D e ig h to n u trz y m y w a ła, że rz ą d b ry ty jsk i p o n ie k ą d n a w ła sn e ży ­ czen ie b ył n ie n ajlep iej p o in fo rm o w a n y o ro z w o ju w y p a d k ó w w P o lsce. W yn ikało to z fak tu , że w p o ło w ie sie rp n ia 1 9 5 6 r. - zaled w ie p o d w ó c h la ta c h p o b y tu w P o lsce - o d w o ła n y z o sta ł d o k raju a m b a sa d o r W ielkiej B ry tan ii, sir A n d rew N o b le , a je g o n a stę p c a , sir E ric B e rth o u d , p rzy b y ł d o W arszaw y 1 6 p aźd zie rn ik a. P o n iew aż listy u w ierzy teln iające zło ży ł d z ie się ć d n i p ó ź n ie j, d o te g o c z a su m ó g ł d z ia ła ć ty lk o w o g ra n ic z o n y m z a k re sie , a p rz e c ie ż b y ł to o k re s n iezw yk le b o g a ty w w ażn e w y d arzen ia.

Je d n a k w o cen ie A n n e D e ig h to n nie to b y ło n ajw ażn iejsze. G łó w n e j przyczy-

460

n y u m ia rk o w a n e g o z a in te r e so w a n ia A n glii w y d a rz e n ia m i w P o lsce i n a W ęgrzech n ie b ez racji d o p a tru je się o n a w u w ik ła n iu L o n d y n u w w o jn ę z E g ip te m . J e s t p rz y ty m z u p ełn ie z ro z u m ia łe , że r ó w n o le g ła w czasie z w y d a rz e n ia m i w Polsce i n a W ęgrzech o p e r a c ja „ M u s z k ie te r ” m ia ła d la W ielkiej B ry tan ii n ie p o r ó w n a ­ n ie w aż n iejsz e o d n ich zn aczen ie i to o n a głó w n ie a b so r b o w a ła rz ą d p re m ie ra A n th o n y ’ e g o E d e n a . P o n a d to w sw o ich ra c h u b a ch p o lity cz n y ch w k w estii E u ro p y 9 J. Tyszkiewicz, O tw arte okno w „żelaznej kurtynie”: polityka adm inistracji prezydenta E isen­

howera wobec Polski (październik 1956 - styczeń 1 961), W rocław 200 3 . N a s. 2 1 2 D .E. Selvage

napisał, że „jest to najlepsza, opierająca się na najdokładniejszych badaniach praca w językach polskim i angielskim na tem at polskiego października” . N aw iasem m ów iąc, w yraził się tutaj nie dość precyzyjnie. N ic pracy Tyszkiewicza nie ujm ując - pam iętając zarazem o m onografiach Pawła M achcew icza oraz Z bysław a Rykow skiego i W iesław a W ładyki - w ypada stw ierdzić, iż nie jest to jednak najlepsza praca na temat polskiego października, chociaż najpraw dopodobniej jest to najlep­ sze studium am erykańskiej polityki w obec Polski w tym okresie.

Środkowowschodniej Brytyjczycy przede wszystkim brali pod uwagę własny sto­

sunek do Związku Radzieckiego, a nie do jego poszczególnych satelitów.

Dopełnieniem referatów wygłoszonych przez zagranicznych autorów były

teksty Marii Pasztor na temat postawy Francji wobec października 1956 r.

w Polsce oraz Roberta Kupieckiego o stosunku NATO do ówczesnych wyda­

rzeń w naszym kraju. M aria Pasztor jako jedna z nielicznych spróbowała spojrzeć

na wydarzenia 1956 r. z perspektywy długiego trwania. Pokazała, że na popaź-

dziernikowe relacje polsko-francuskie należy patrzeć przede wszystkim przez

pryzmat prawdziwego załamania w stosunkach dwustronnych w poprzednich

latach10. Jej zdaniem, rolę Października w stosunkach francusko-polskich trzeba

widzieć „w szerszym kontekście przemian destalinizacyjnych po marcu 1953 r.

Paradoksalnie dojście Gomułki do władzy było początkiem końca procesu libe­

ralizacji w wielu dziedzinach życia społecznego” (s. 276). Warto też pamiętać, że

to ocieplenie w stosunkach dwustronnych dokonywało się wówczas głównie na

polu kultury, nauki i w mniejszym stopniu gospodarki, a tylko śladowo w kon­

taktach stricte politycznych.

Przy lekturze trzech ostatnich wspomnianych tutaj tekstów rzucił mi się w oczy

istotny brak bibliograficzny w przypisach. Otóż żaden z autorów wśród wielu

cytowanych publikacji książkowych nie odwołuje się do klasycznej już wręcz

pracy Marcina Kuli11. Czyni to natomiast Robert Kupiecki, który jako pierwszy

w Polsce poddał analizie stosunek Sojuszu Północnoatlantyckiego do wydarzeń

w naszym kraju, posługując się odtajnianymi zaledwie od kilku lat dokumen­

tami z archiwum NATO. Od razu zresztą zaznacza, że Polska nie absorbowała

w stopniu istotnym planistów i analityków Sojuszu. W owym czasie organizacja

ta w nieporównanie większym stopniu pochłonięta była wojną w Egipcie i włas­

ną reorganizacją. Wydaje się zresztą, że na istotne i trwałe zmiany w Europie

Środkowowschodniej Zachód wówczas nie liczył. Skoro odnosiły się do tego

sceptycznie poszczególne kraje członkowskie NATO, dlaczego inaczej miałaby

się do tej kwestii odnosić tworzona przez nie organizacja?

Z kolei Włodzimierz Borodziej podjął interesujące rozważania na temat tego,

jak dalece rok 1956 stanowił istotną cezurę w peerelowskiej polityce zagranicz­

nej. Swoje rozważania zaczął od konstatacji, że „do 1955 r. PRL nie prowadziła

polityki zagranicznej, godnej tego miana” (s. 327). Oczywiście po Październiku

PRL nadal była państwem niesuwerennym, ale o znaczeniu tej cezury dla polskiej

461

polityki zagranicznej Borodziej napisał w konkluzji, iż był to kluczowy moment

„między rokiem 1947 a schyłkowym okresem PRL, kiedy nastąpiła emancypacja

ekipy Wojciecha Jaruzelskiego od Moskwy” (s. 341).

Cennym uzupełnieniem recenzowanego tomu są dwa teksty dotyczące

w znacznie większym stopniu niż pozostałe artykuły wewnętrznych spraw pol­

skich: Andrzeja Werblana Październik 1956 roku - legendy a rzeczywistość oraz

Andrzeja Friszke Polski październik 1956 roku z perspektywy pięćdziesięciolecia.

Mimo że główne tezy obu autorów znane są nie od dziś i artykuły te raczej po­

rządkują dotychczasową wiedzę, niż przynoszą nowe ustalenia, to jednak bez

10 Szerzej na ten tem at zob. D. Jaro sz, M . Pasztor, Robineau, B assaler i inni. Z dziejów stosunków

polsko-francuskich w latach 1 9 4 8 -1 9 5 3 , Toruń 2001.

nich ten niezwykle interesujący tom materiałów pokonferencyjnych byłby prze­

cież znacznie zubożony. Tymczasem na koniec tych rozważań należy wyraźnie

stwierdzić, że jest to jedna z najważniejszych publikacji, jakie dotychczas ukazały

się na temat kryzysu roku 1956 w Polsce, i zarazem najpełniej ukazująca jego

wymiar międzynarodowy.

i

Jerzy Eisler

Jeszcze o stosunku Polaków do sowieckich partyzantów

— byłych jeńców

Z dużym zainteresowaniem - ale też pewnym poczuciem niedosytu - przeczyta­

łem artykuł Adama Puławskiego Sowiecki partyzant - polski problem, który ukazał

się w 9 numerze „Pamięci i Sprawiedliwości” (nr 1/2006). Autor jako jeden z nie­

licznych historyków po 1989 r. porusza w nim w interesujący sposób stosunek

polskiego podziemia do sowieckiej dywersji i partyzantki. Choć w wielu kwestiach

trudno się z nim nie zgodzić, to jednak nie ustrzegł się pewnych uproszczeń.

Temat losów sowieckich jeńców doczekał się już bogatej bibliografii1. Zna­

komita większość takich publikacji powstała co prawda w okresie PRL i z ko­

nieczności posiada mankamenty typowe dla tego okresu, ale pomimo to przy­

noszą one interesujący materiał faktograficzny. Warto tu przypomnieć niektóre

informacje.

W latach 1941-1945 Niemcy wzięli do niewoli prawie 6 milionów żołnierzy

Armii Czerwonej, z czego aż 3 350 000 do grudnia 1941 r. Wykorzystując fakt,

iż ZSRS nie podpisał konwencji genewskiej, Niemcy postanowili zgładzić część

wziętych do niewoli. Zgodnie z otrzymanymi rozkazami specjalne ekipy SS od

razu likwidowały członków partii komunistycznej (szczególnie komisarzy poli­

tycznych) i Żydów, ale i los pozostałych był nie do pozazdroszczenia. Warunki

stworzone jeńcom - brak żywności, higieny, przebywanie na otwartej przestrze­

ni - sprawiały, iż jeńcy masowo umierali. W obozie zorganizowanym pomiędzy

Muniną a Radymnem jeńców umieszczono pod gołym niebem, nie dając nawet

słomy na legowisko, a „jedynym ich pożywieniem były liście buraczane, które

zwożono dla jeńców furami”2. Nic więc dziwnego, że tylko w obozie koncentra­

cyjnym w Auschwitz pomiędzy 7 października 1941 r. a 28 lutego 1942 r. zmarło

8320 jeńców, przeciętnie zatem umierało dziennie 58 osób!

1 Wymieńmy tylko niektóre: Z. Łukaszkiew icz, Z agłada jeńców radzieckich w obozach na zie­

m iach Polski, „Biuletyn G K B Z H ” , t. VI, W arszawa 194 9 ; S. Datner, Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych arm ii regularnych w II wojnie św iatow ej, W arszawa 196 4 ; M . Bartniczak, Grądy 1 Kom orow o 1 9 4 1 -1 9 4 4 . Z dziejów Stalagów 3 2 4 i 333 - Ostrów M azow iecka, W arszawa 1978;

S. Zabierow ski, Szebnie. D zieje obozów hitlerowskich, Rzeszów 198 5 ; J. Tobiasz, N a tyłach wroga.

O bywatele radzieccy w ruchu oporu na ziemiach polskich 1 9 4 1 -1 9 4 5 , W arszawa 197 2 ; J. Gm itruk, Skazani na zagładę. Jeńcy i partyzanci radzieccy a B ataliony Chłopskie 1 9 4 1 -1 9 4 5 , W arszawa 2 0 0 1 ;

I. Paczyńska, O latach w spólnej walki. Obywatele radzieccy w ruchu partyzanckim na ziem i kiele­

ckiej i krakowskiej 1 9 4 1 -1 9 4 5 , W arszaw a-Kraków 1978; i inne.