A. Czapska
Najstarsze domy w Węgrowie
Ochrona Zabytków 11/1-2 (40-41), 145-146
ROŻNE
NAJSTARSZE DOMY W WĘGROWIE M iasteczko Węgrów leżało na skrzyżo w an iu szlaków handlowych ze wschodu na zachód i z południa na północ i dzięki te m u położeniu było ważnym ośrodkiem handlow ym . Zagraniczni kupcy m ieli tu sw oje faktorie i korzystali z zajazdów (ryc. 171), których w W ęgrowie było kilka.
Przy rynku zachow ały się do naszych czasów trzy budynki, których charakter w skazuje na to, że w przeszłości służyły jako zajazdy lub faktorie.
Do r. 1930 przy w jeździe do m iasta, nad rzeką Czerwonką, stał duży drewniany bu dynek dawnej karczmy, w którym po p ier w szej w ojnie św iatow ej m ieściła się szko ła powszechna. Budynek ten od wschodu m iał w ysoką bramę dla wprowadzania w o zów do obszernej sieni i podłogę z ubitej glin y. Około 1930 r. jego ówczesny w ła ś cicie l rozebrał budynek.
W m iejscu, gdzie ulica Gdańska w ch o dzi w Rynek, stoi jeden z najstarszych do m ów Węgrowa tzw. „Dom L ipki”, m uro w any na zapraw ie glinianej. P iw nice sk le pione kolebkowo, o ścianach z kamienia polnego i z cegły dużych wym iarów . D aw ny dach, razem z poddaszem, został roze brany i zastąpiony zw ykłym dwuspado w ym dachem krytym blachą. R yzalit w części środkowej, z drzwiam i na osi, sygnalizuje istniejącą tu prawdopodobnie dawniej attykę. Prostą elew ację ozdabia ją n iew ielkie płaskie pilastry. Dom ten n ie długo ulegnie, jeśli nie rozbiórce, to grun townej przebudowie, gdyż wybrzuszone i zw ichrow ane ściany grożą zawaleniem .
S ym etrycznie w stosunku do kościoła, po dwóch przeciwnych stronach rynku, stały dwa najw iększe zajazdy. Zam ykały one kompozycję ustaw ionego na osi rynku kościoła farnego. Zajazd z prawej strony, przy fogu Ulicy K ościelnej, w pierzei po łudniow ej, uległ poważnej przebudowie i znamy jedynie jego fragm ent z akwareli Stronczyńskiego z połowy X IX -go w ieku, na której widoczny jest dach łam any, kształtem zbliżony do dachu na „Domu G dańskim ” (ryc. 169).
D ziś elew acja jego posiada tylko reszt ki w ystroju architektury późno-neoklasy- cystycznej. Zmieniony w sw ej form ie dach, pokryty żelazną blachą, zm ienił całkow icie charakter budynku, a zam urowanie w ostatnich latach szerokiej bram y w jaz dowej zatarło ślad po dawnym zajeździe.
Najokazalszym i najlepiej zachowanym z w yżej om awianych budynków jest X V III-w ieczn y „Dom G dański” przy
ryn-Ryc. 171. Schem at rynku w Węgrowie z oznaczeniem budynków omawianych w tekście; 1 — „Dom Gdański, 2 — koś ciół fam y, 3 dawny zajazd, 4 — tzw. „Dom
L ipki”.
Ryc. 172—173. Elewacja frontowa i rzut parteru „Domu Gdańskiego.
rSrr{
T_t
7 _ п : п
<=T
ku na rôgu ul. Aptecznej. Jest on jednym z dwóch najstarszych, istniejących do dziś domów w Węgrowie. Barokowa jego e le w acja znana jest z w ielu publikacji i w ie lokrotnie powoływano się na nią jako na przykład specyficznie polskiego baroku (ryc. 170 i 172).
Jest to duży budynek murowany (z c e gły), stojący frontem do rynku, w planie prostokątny, o w ymiarach ok. 28x12 m., usytuow any na dużej posesji o długości około 100 m. a szerokości równej długoś ci budynku (ryc. 173).
Skrzydło parterowe od ul. Aptecznej, późniejsze, wkom ponowane w ogrodzenie, w którym znajdowała się brama przejazdo w a. Duży dziedziniec pozw alał na zakw a terow anie większej ilości w ozów. W ielki łam any dach posiada starą, ciekawą więźbę z drewnianych belek o dużych przekro jach. Poddasze zostało częściow o w yk o rzystane dla celów m ieszkalnych, a 4 okna od pom ieszczeń umieszczono od frontu w ozdobnej attyce, zajm ującej część środ kow ą dachu.
„Dom Gdański” zachował się szczęśli w ie w dobrym stanie do naszych czasów, lecz nie zupełnie w tej samej formie, jaką posiadał jeszcze w pierwszych latach dw u dziestego w ieku. Nowy w łaściciel, rem on-Ryc. 174. Gaj w Gucinie. Obelisk i sfinks. Wg J. Szamurin „Staraja W arszawa”, M o
skwa 1915.
tując go około 1910 r., dostosował dawny zajazd do celów mieszkalnych i handlo w ych, kasując bramę przejazdową tak cha rakterystyczną dla zajazdów (ryc. 170).
Przebudowa n ie wprowadziła dysonan sów w elew acji, tak że patrząc obecnie na front budynku nikt nie domyśla się n a w et, że jeszcze 50 lat temu znajdowała się pośrodku brama wjazdowa. W rażenie takie uzyskano dzięki przedłużeniu pilastra środ kowego do samej ziemi, jak to ma m iejsce w pilastrach bocznych. Przed przebudową uryw ał się on nad bramą. Przerwany był już raz zresztą w sw ej górnej partii małym owalnym okienkiem , ozdobionym prom ie niami.
W rzucie budynek uległ tylko n iew iel kim zmianom. Przy przeróbce n ie w ybu rzono żadnej ściany nośnej. Obszerne, sklepione piw nice pozostały bez zmian. W ielką sień, jaką uzyskano z zam urowa nia przejazdu przedzielono na pół i w le w ej części zbudowano drewnianą klatkę schodową, prowadzącą na poddasze, oraz w ygospodarowano m iejsce na przedpokój dla m ieszkania w prawej części budynku. (Lewą jego stronę zajęły pom ieszczenia apteczne, gdyż now y w łaściciel był apte karzem) (ryc. 173).
Dziś już praw ie nikt, nawet z m ieszkań ców Węgrowa, n ie pamięta w ielkiej bra my w „Domu Gdańskim ”. Zachował się on poza wspom nianą przeróbką w sw ej daw nej form ie, oddzielony od ulicy przed- ogródkiem o niskim drewnianym parkanie, co bardziej nadaje mu charakter dworku, niż zajazdu związanego z rynkiem .
„Dom G dański” pozostaje pod opieką konserwatora, jako piękny przykład X V III-w iecznej architektury. Jest on ozdobą tego starego i ładnego m iasteczka, które mimo licznych zniszczeń zachowało swój dawny historyczny układ urbani styczny.
A. Czapska
GAJ W GUCINIE
Na obszarze b. dóbr w ilanow skich, opo dal kościoła parafialnego w Służew ie, znajduje się tzw. „Gaj w G ucinie”. Gaj ten jest ściśle zw iązany z działalnością dwóch braci Potockich — S tanisław a K ost ki i Ignacego. Obaj oni pozostaw ili po so bie pam ięć m ężów zasłużonych w dziejach Polski.
Widok Gaju z I poł. X IX w. znany nam jest z obrazu W. K asprzyckiego (zaginio nego w czasie ostatniej wojny) przedsta w iającego „Park w S łużew ie”. Obraz ten ukazywał w głębi kościół, zaś po prawej stronie wzgórza w iejski dworek i aleję pięknych drzew wzdłuż stawu.
