Ochrona parku krajobrazowego w Kalwarii Zebrzydowskiej

Anna Mitkowska

Ochrona parku krajobrazowego w

Kalwarii Zebrzydowskiej

Ochrona Zabytków 29/2 (113), 89-95

ANNA M ITKO W SKA

OCHRONA PARKU KRAJOBRAZOWEGO W KALWARII ZEBRZYDOWSKIEJ

Na ziem i k ra k o w sk ie j, o b fitu ją c e j w z a b y tk i a rc h ite k tu ry , z n a jd u je się zespół k ra jo b ra z o ­ wy, w y ró ż n ia ją c y się w śró d p rz y k ła d ó w tego ty p u w sk ali e u ro p e jsk ie j. Z espół te n — p a rk k ra jo b ra z o w y w K a lw a rii Z eb rzy d o w sk iej — jest ta k ż e szczególnie c e n n y jako d o k u m en t rozw oju po lsk iej m y śli k o m p o z y c y jn o -u rb a n i- sty czn ej, bow iem od czasu sw eg o p o w stan ia w 1600 r. p ozostał w n ie n a ru sz o n y m kształcie p rz e strz e n n y m , a należące do niego o b ie k ty a r ­ c h itek to n iczn e zach o w ały d o b ry s ta n te c h n ic z ­ ny. M a n ie ry sty c z n y p a rk ulec je d n a k m oże w k ró tc e n ie m a ją c e j żadnego ra c jo n a ln e g o u z a ­ sad n ien ia, n ie o d w ra c a ln e j d ew astacji. Z ap o w ie­ dzi je j w id oczne są ju ż w te re n ie , a z a te m jak n ajszy b c iej n a le ż y p o d ją ć ra d y k a ln e śro d k i

p rz eciw d z ia łające zniszczeniom . .

S zczegółow ą an a liz ę w alorów za b ytkow ego za­ łożenia z a w iera od d zieln e o p raco w an ie h T u ­ taj p rz y p o m n ie ć należy, że trz o n e m k o m p o zy ­ cji je st k ra jo b ra z o w a d roga k rzy żow a, p o m y ­ ślana ja k o ko p ia jero zo lim sk ich m iejsc m ęk i C h ry stu sa. Ta n a js ta rs z a p olska „ k a lw a ria ” w y ró żn ia się m istrz o w sk im ro z p la n o w an iem w tere n ie, stan o w iąc u rb a n isty c z n e dzieło F e lik ­ sa Ż ebrow skiego. A rc h ite k to n ic z n ie je st to je ­ d n o lity sty lo w o k o m p le k s m a n ie ry sty c z n y c h budow li, w zn iesio n y ch przez fla m a n d zk ieg o a r ­ c h ite k ta P a w ła B a u d a rth a , w zbogacony ele­ m e n ta m i sp okojnego w czesnego b aro k u . N a tu ­ ra ln e fr a g m e n ty leśne, a tak że a le je s ta ry c h drzew , p o w ta rz a ją c e u k ła d w y ty c z o n y w 1604 r., tw o rz ą p a rk k ra jo b ra z o w y o p o w ierzch n i o­ koło 300 ha. T łem d la całości, eksp o n o w an y m św iadom ie, s ta ły się lesiste w zgórza B eskidu Ś redniego. J e s t to n a jsta rsz y , w śró d zach o w a­ n ych dzisiaj w Polsce, p rz y k ła d w łączen ia w ta k zn a czn y m zasięgu, bo k ilk u n a s tu kilo m e­ tró w k w a d ra to w y c h , n a tu ra ln e g o k ra jo b ra z u

1 A . M i t k o w s k a , Kompozycja przestrzenna K a l­

warii Zebrzydowskiej, „Kwartalnik Architektury i Ur­

banistyki”, X X (1975), z. 2, s. 157—474.

..O ch ro n a Z a b y t k ó w ” n r 2 (113) X X IX — 2

jako in te g ra ln e g o e le m e n tu k o m p o zy cji p rz e ­ s trz e n n e j 2. Całość ożyw ia i w zbogaca k u l t y ­ w o w an y w fo rm a c h sied em n asto w ieczn y ch r e ­ lig ijn y o brzęd p ielg rz y m k o w y .

Is to tn y m zagro żen iem cennego z a b y tk u je s t n ie k o n tro lo w a n a g o sp o d ark a jego te re n a m i. Z go­ dn ie z o b o w iąz u ją cy m i u s ta le n ia m i p ra w n y m i d aw n a fu n d a c ja Z eb rzy d o w sk ich n a le ż y w sw y ch g łó w n y ch za ry sac h do w si B u g aj i B ro ­ d y (il. 2). P ó łn o c n y m k ra ń c e m w k ra cza w a d ­ m in is tra c y jn y obszar m iejscow ości K a lw a ria Z eb rzy d o w sk a. W y d a je się, że w łaśn ie to p rz e ­ ciw ne tra d y c ji h isto ry c z n e j ro z p a rc e lo w a n ie jed n o lite g o p rz e s trz e n n ie k o m p lek su u rb a n i­ sty cznego po m iędzy tr z y a d m in is tra c y jn ie od­ rę b n e je d n o s tk i p ro w a d zi do a b su rd a ln y c h d e ­ cy z ji do ty czący ch zab y tk o w eg o zespołu. S p o rzą d zo n y w 1970 r. M iejscow y P la n O gólny Z ag o sp o d a ro w an ia P rz e strz e n n e g o K a lw a rii Z eb rzy d o w sk iej Objął sw y m zasięgiem m ia s te ­ czko, k la s z to r b e rn a rd y n ó w , pozostałości p a ła ­ cu C z a rto ry sk ic h i n ie w ie lk i fr a g m e n t alei, b ie ­ g nącej od kościoła g łów n ego do k ap licy W n ie ­ bow zięcia I I I3 (il. 2). T eren o m K a lw a rii p r z y ­

dzielono ró ż n e fo rm y u ż y tk o w a n ia bez u w z g lę­ d n ien ia k ra jo b ra z o w e j, k o m p o zy cy jn o -sy lw e to - w e j i fu n k c jo n a ln e j n iero z erw aln o ści sprzężo ­ nego u rb a n is ty c z n ie u k ła d u : p a rk —k la s z to r— —'m iasto. W zespole ty m h isto ry c z n ie m ia s te ­

czku p rz y p a d a ła ro la u słu g o w a w zg lęd em k o m ­ p le k su k ra jo b razo w eg o . O becnie m a n ie r y s ty ­ cz n y p a r k k ra jo b ra z o w y , n a jis to tn ie js z y i n a j ­ c e n n ie jsz y elem e n t założenia, p o zo staje ca łk o ­ w icie poza sfe rą za in te re so w a ń p ro je k to w y c h , podczas g dy sw ą p e łn ą w a rto ść p osiada on do­ p iero w p ołączen iu z a r c h ite k tu r ą kościoła głów nego i k la sz to ru , z m iastem , z o tacz ając y m go k ra jo b ra z e m , a w reszcie z re lik ta m i sied e­ m n asto w iec zn ej obyczajow ości i ty lk o jako t a ­ k a całość m oże być p o d d a w a n y zabiegam k o n

-2 Według poglądu Janusza Bogdanowskiego.

3 Miasto Kalwaria Zebrzydowska, Miejscowy Plan

Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego 1985, Kra­

ków 1970, główny projektant Janina Knapówna.

©

1

6

Щ ц

к

16

O

2 _

__ 7

W&12 Я 17

O

3

— _ a

a

13

4 ©

9

a /4

5

X 10

A

15

О

О

О

\

NI

O

О

^

1. S ch em a t proponow anych fu n k c ji K a lw a rii Z eb rzy d o w sk iej w „m ikroregionie” rolniczym : 1 — nadrzędna je d ­ no stka m iejska , 2 — podstaw ow a je d n o stk a osadnicza, 3 — jed n o stka zanikow a, 4 — zasięg oddziaływ ania je d ­ n o stk i m ie jsk ie j, 5 — k o m u n ik a c ja kołow a przelotow a, 6 — obw odnica k o m u n ik a cy jn a dla zespołu w y p o c zy n ­ kow ego, 7 — linia kolejow a, 8 — linia ko lejo w a do lik w id a cji, 9 — o b ie kty za b y tko w e, 10 — usługi gastrono­ m iczn e, 11 — k ra jo b ra zo w y zespół w y p o c zy n k o w o -tu ry sty c zn y , 12 — rezerw at krajob ra zo w o -a rch itekto n iczn y, 13

— p rzy sta n k i m a so w e j ko m u n ik a c ji sam ochodow ej, 14 — bazy tu ry sty czn e z noclegam i, 15 — parkingi dla obsługi

ze sp cłu krajobrazow ego, 16 — stacje k o lejo w e dla obsługi zespołu krajobrazow ego, 17 — w ejście ciągów p ie ­ szych w strefę w y p o c zy n k o w o -tu ry sty c zn ą (opr. A. M itko w ska ) .

1. T h e schem e of th e proposed fu n c tio n s to be played by th e T ow n of K alw aria Z e b rzy d o w sk a w ith in th e agri­ cu ltu ra l „microregion”; 1 — superior u rb a n u n it, 2 — basic se ttle m en t unit, 3 — atrophic un it, 4 — scope of u rban u n it in flu en c e, 5 — veh icu la r passage tra ffic , 6 — circular tra ffic line for recreation com plex, 7 — ra ilw a y line,, 8 — railw ay line w h ich is to go into liquidation, 9 — historical m onum ents, 10 — food services, 11 — landscape co m p le x o f to u rism and recreation, 12 — landscape architectural reservation, 13 — stops for the car tra ffic , 14 — to u rist bases and m otels, 15 — car p a rk sfo r th e landscape com p lex service, 16 — ra ilw a y stations fo r th e landscape com plex service, 17 — fo o t-p a th s entering in th e area of tourism and recreation

s e r w a t o rsk im i p ro je k to w y m . J e d n y m z p rz e ­ ja w ó w w a d liw e j gospodaiiki z a b y tk o w y m p a r ­ k ie m je s t p an o sz ąca się w zn a czn e j części jego o b sz a ru ro z p ro szo n a z a b u d o w a m ie sz k a ln a i gosp o d arcza o w y ją tk o w o m ie rn y m w y ra z ie a rc h ite k to n ic z n y m . Z jaw isk o to je s t ty m b a r ­ dziej p rz y k re , że n a sila się w s ą sie d z tw ie n a j ­ p ię k n ie jsz y c h k a p lic k a lw a ry js k ic h , a w ięc w r e jo n ie P a ła c u H ero d a, R a tu sz a P iła ta , D om u K a jfa sz a , G ro b u M atk i B ożej (il. 3); za p o czą t­ k o w a n e w połow ie X V III w. trw a do d z is i a j 4. O b e cn ie W znosi się w p o b liż u D o m k u M atk i B ożej n a s tę p n e o b ie k ty g o sp o d arcze i m iesz­ k a ln e , p ra w d o p o d o b n ie bez ze zw o len ia w ład z b u d o w lan y c h . In n y m p rz e ja w e m n a ru s z a n ia h a rm o n ii k o m p o z y c y jn e j je s t n iszcz en ie zielen i p a rk o w e j. P ro ce s te n z a in a u g u ro w a li m ieszczą

-4 B u dynki w zniesione w X V III w. nie zachow ały się, istn iejące nie p o siad ają w artości zabytkow ych.

n ie k a lw a ry js c y , p rz e k ra c z a ją c zaleg alizo w an ą d o k u m e n ta m i d alek o w zro czn ą decy zję fu n d a to ­ r a o n ie n a ru sz a ln o śc i w ieczy stej te re n ó w z e ­ spo łu p ielg rzy m k o w eg o . J u ż w ko ńcu X.VII w. m ieszczan ie zaczęli w ycinać d rz ew a w lasach k la sz to rn y c h , ,,d ró ż k i” p rz ek ształcili w p a s tw i­ ska, a w reszcie p rz y s tą p ili do w zno szenia ta m w łasn y c h zab u d o w ań 5. O becnie w p a rk u k r a j ­ o b ra zo w y m sadzi się dużo d rzew , n ie ste ty bez- p lan cw o . K o n c ep cja zad rzew ien ia, o ile ta k a w ogóle istn ie je , p o m ija za b y tk o w e p rzeb ieg i ścieżek. W efek cie zespół, c e n n y jak o in te re s u ­ jąca ko m p o zy cja p rz e strz e n n a , zaciera się i g i­ n ie w k ra jo b ra z ie . R ów nie n ieb ez p iecz n e są o­ s ta tn ie p o cz y n an ia O k ręg ow ego Z a rz ą d u L a ­ sów P a ń stw o w y c h w K ra k o w ie. R e z u lta te m ty c h po czy n ań b y ło głośne i szero ko k o m e n to

-5 H. E. W y c z a w s k i , Dzieje K alw arii Z eb rzy d o w ­

skiej, K ra k ó w 1947, s. 97—98, 102.

2. Schem at proponow anego planu ogólnego p rze strze n ­ nego zagospodarow ania K alw arii Z ebrzydow skiej: 1 — Kom unikacja kołow a tranzytow a, droga państw ow a E7, 2 — linia kolejow a, 3 — stacja kolejow a, 4 — główne ciągi piesze, 5 — potok S k a w in k a — „Ce­ dr on”, 6 — ko m u n ik a cja kołowa w ew nątrzosiedlow a, 7 — zespoły usług m iejskich i tu ry sty czn y ch , 8 — tereny p rzem ysłow e, 9 — w y syp isko śmieci, oczysz­ czalnia ścieków , 10 — te ren y m ieszkaniow e, 11 — ze­ spół szkół, 12 — specjalne urządzenia sportow e, bazy noclegowe, 13 — naturalne w ąw ozy, 14 — w arstw ice terenu, 15 — granica rezerw atu krajobrazow o-archi- tektonicznego, 16 — proponow ane granice opracowa­ nia, pozostałe te ren y na północ od granicy rezerw atu przeznaczone na zieleń m iejską i pod u p ra w y rolne, w części południow ej rezerw at krajobrazow o-archite- kto n iczn y, 17 — kościół M atki B o skiej A n ie lsk ie j i klasztor bernardynów , 18 — pozostałości pałacu Czar­ to ryskich , 19 — W niebow zięcie V, 20 — W niebow zięcie IV , 21 — W niebow zięcie III, 22 — M ost A n ielski, 23 — Grób M a tki Bożej, 24 — W niebow stąpienie, 25 — Góra L anćkorońska (Góra O liwna), 26 — B ram a W schodnia, 27 — Góra Syjon, 28 — Dom M atki B o ­ żej, 29 — Dom K ajfasza, 30 — Góra Moria, 31 — R a ­ tu sz Piłata, 32 — Pałac H eroda, 33 — I II U padek, 34

— ru in y re zyd e n cji p rzy kościele U krzyżow ania, 35 —

Góra Ż ar (Góra K alw aria), 36 — U krzyżow anie, 37 — Grób C hrystusa, K Z — stacja kolejow a K alw aria Z e ­ brzydow ska, K L — stacja kolejow a K a lw a ria -L a n c­ korona, P — p a rkingi (opr. A. M itkow ska)

2. Schem e of the proposed layout plan of K alw aria Z ebrzydow ska; 1 — tra n sit vehicular traffic, state road E7, 2 — railw ay line, 3 — railw ay station, 4 — m ain fo o t-p a th s, 5 — S ka w in k a stream — „Cedron”, 6 — in tra se ttle m e n t vehicular traffic, 7 — com ple- x e n of urban and tou rist services, 8 — industrial areas, 9 — d u m ping-ground and sewage — tre a tm en t plant, 10 — living quarters area, 11 — school com ­ plex, 12 — sports special arrangem ents and lodging, 13 •>— n a tu ra l gorges, 14 — contours of the area, 15 — border of th e lanscape architectural reservation, 16 — borders suggested; areas lying to the north o f reserve border are m ea n t for urban green belt and cultiva - vation, in the south part — landscape architectural reservation: th e w hole of th e area convered by th e d e ­ sign, th e area outside th e reservation belongs to the lag co m p lex, 17 — th e Sa in t M ary of A ngels Church and B ern a rd yn M onastery, 18 — rem n a n ts of C zarto­ ry sk i’ s Palace, 19 — A ssu m p tio n V , 20 — A ssum ption IV , 21 — A ssu m p tio n III, 22 — A ngel Bridge, 23 — the T omb of the H oly V irgin, 24 — Ascension, 25 — the

O live H ill, 26 — th e E eastern Gate, 27 — the Sion H ill, 28 — th e House of th e H oly V irgin, 29 — the H ouse of Caiaphas, 30 — the Moria H ill, 31 — the Pilate T o w n Hall, 32 — H erod’s Palace, 33 — the Fall III, 34 — ruins of the residence near C rucifixion Church, 35 — th e C alvary Hill, 36 — C rucifixion, 37 — the T om b o f C hrist, K Z — K alw aria Z e b r z y ­ dow ska R a ilw a y Station, K L — K a lw a ria-Lanckorona R ailw a y S tation, P — parkings

wane wycięcie znacznej połaci starego lasu na górze Żar, ponad kom pleksem klasztoru i ko­ ścioła głównego. D ziałając rzekom o zgodnie z uznanym i p raw idłam i pielęgnacji lasów, n a ru ­ szono dotkliw ie n a tu ra ln ą opraw ę obiektów a r ­ chitektonicznych 6. Równocześnie pozbawiono górę Ż ar znacznego obszaru leśnego i okaleczo­ no na kilkanaście najbliższych lat przyrodnicze piękno k rajobrazu. In terw en cja W ojew ódzkie­ go K onserw atora Z abytków w K rakow ie zdo­ łała, chwilowo przynajm niej, pow strzym ać p ra ­ ce leśników w p ark u krajobrazow ym . Zespół zabytkow y nadal jednak pozostaje bezbronny wobec działalności licznych jego go sp o d arzy 7.

6 A. R o w i ń s k i , W norę str zy с ta ra n y !, „ K u ltu ra ”, nr 33 (532) z dnia 19.VHL1973; J. R a t a j c z a k , D rze­

wa rosną p rędzej, „G azeta K ra k o w sk a-’, n r 205 (7929)

z dnia 28.VIII.1973.

7 H. P i e ń k o w s k a , W porę w ystrzyg li, „ K u ltu ra ”, n r 48 (547) z dnia 2.XII.1973. ’

K a lw a ria Z e b rzy d o w sk a (około 400 m n.p.m .) leży u pod nó ża i n a p ó łn o cn y m sto k u g ó ry Ż a r (527 m n.p.m .), w pob liżu rz ek i S k aw in k i, p rz y lin ii k o lejo w ej K ra k ó w —Z ak o p a n e i B ielsko ­ -B iała (ii. 2), 14 k m n a w schód od W adow ic

i 44 k m n a p o łu d n io w y -za ch ó d od K ra k o w a. G eo g raficzn ie ro z lo k o w ała się n a g ra n ic y P o ­ gó rza K a rp ack ie g o i B eskidów , m ieszcząc się jeszcze w śro d k o w e j części B esk id u Ś redn ieg o. K a lw a ria je st z n a k o m ity m p u n k te m w y jścio ­ w y m d la p ieszych w ę d ró w ek górskich. R ozpo­ c z y n ają się tu szlaki tu ry s ty c z n e pro w ad zące

n a C h ełm i do S k aw iec, n a B abicę, K osk ow ą G órę, do M akow a p rz e z S tro n ie, n a B arn a sió w - k ę p rz ez L an c k o ro n ę, d alej do S u łko w ic i M y­ ślenic. P ię k n y k ra jo b r a z w zb o g acają za b y tk i a r ­ c h ite k tu ry , ro z sia n e w pobliżu k o m p lek su k a l- w a ry jsk ie g o (il. 1). D o d atk o w ą a tra k c ję K a l­ w a rii sta n o w ią o rg a n izo w an e tu ro k ro czn ie t a r ­ gi m eblow e. P rz y ro zliczn ych c z y n n ik a ch m o ­

g ą c y ch z p o w o d z en iem sta n o w ić p o d sta w ę dla ro z w o ju ru c h u k ra jo z n a w c z e g o i w y p o c zy n k o ­ w ego, o m a w ia n e te re n y po zb aw io n e są ca łk o ­ w icie o b iek tó w u słu g o w y ch d la tu ry s tó w . W y d a je się, że w n a jb liż sz e j p rzy szło ści g ó r­ sk i o b sza r w okół K a lw a rii Z e b rz y d o w sk ie j p o ­ w in ie n s ta ć się zespołem r e k re a c y jn y m dla m ia s ta K ra k o w a , z d o m in u ją c ą w n im fo rm ą w y p o c z y n k u w czasow ego i w eek en d o w eg o . I s t­ n ie je k ilk a czy n n ik ó w p rz e m a w ia ją c y c h za p rz y z n a n ie m re jo n o w i K a lw a rii ta k ie j w łaśn ie fu n k c ji: 1) odległość 44 k m od K ra k o w a , czas d o jazd u p o n iżej 1 godz. z a p e w n ia K a lw a rii m ie jsc e w s tr e f ie b e z p o śre d n ic h o d d ziały w a ń m ia s ta K ra k o w a ; 2) is tn ie je d o g odna k o m u n i­ k a c ja P K S i P K P pom ięd zy K ra k o w e m i K a l­ w a rią; 3) a tr a k c y jn y k ra jo b ra z i w a lo ry k lim a ­ ty c z n e d a ją m ożliw ość u p ra w ia n ia ró ż n o ro d ­ n y c h fo rm w y p o c zy n k u , g łó w n ie tu r y s ty k i p ie ­ szej la te m i n a rc ia rs k ie j zim ą; 4) z n a czn e n a ­ g ro m a d z e n ie z a b y tk ó w a r c h ite k tu r y w zbogaca tu ry s ty c z n ą p rz y d a tn o ść o m aw ian eg o re jo n u . P o n a d to zo rg a n iz o w a n y s y s te m ru c h u w y p o ­ c z y n k o w o -tu ry sty c z n e g o p o w in ien dać k ilk a zn a czn y c h k o rzy ści: 1) z a k ty w iz o w a n e zo stan ą

z a p o m n ia n e i z a n ie d b a n e te re n y , K a lw a ria w zb o g aci się o is to tn y d la je j u rb a n is ty c z n e g o ro z w o ju cz y n n ik m ia sto tw ó rc z y ; 2) K ra k ó w p o w ię k sz y o b szar sw y c h te re n ó w re k r e a c y j­ n y c h ; 3) u p o rz ą d k o w a n a g o sp o d a rk a u m ożliw i o ch ro n ę k o n s e rw a to rs k ą z a b y tk o m a r c h ite k tu ­ ry i zespołow i „ k a lw a rii” ; 4) o tw o rz y się szan sa za ch o w a n ia i p ie lę g n o w a n ia w a rto ś c i p rz y ro d ­ n ic z o -k ra jo b ra z o w y c h .

O sta te c z n ie w ięc w re jo n ie B a rw a łd — K a lw a ­ ria — L a n c k o ro n a p o s tu lu je się zo rg a n iz o w a ­ n ie ze sp o łu w ypoczynkow ego'. K o m p le k s ten , p o ło żo n y m ięd zy m iejscow ościam i: B a rw a łd G ó rn y , K a lw a ria Z eb rzy d o w sk a, B ro d y , L a n c ­ k o ro n a , L eśnica, S tro n ie , Z ak rzó w (il. 1), oprócz fu n k c ji w y p o c z y n k o w o -tu ry s ty c z n e j p ełn ić w i­ n ie n fu n k c ję o tu lin y , c z y li s tr e f y o ch ro n n e j dla p ro p o n o w a n eg o r e z e r w a tu k ra jo b ra z o w o -a rc h i- tek to n ic z n e g o . R e z e rw a t zasięg iem sw y m o b ­ jąć p o w in ien : p a rk m a n ie ry sty c z n y w K a lw a rii Z e b rz y d o w sk ie j, ru in y za m k ó w b a rw a łd z k ie g o i lan ck o ro ń sk ie g o , a ta k ż e m ie jsk i zespół L a n c ­ k o ro n y (il. 1). W sz y stk ie t e e le m e n ty w iąże

ściśle tra d y c ja h isto ry c z n a i je d n o lity w y ra z k ra jo b ra z o w y .

W zw ią zk u z p o w sta n ie m r e z e r w a tu k o n iecz n e w y d a je się w p ro w a d z e n ie w ie lu n o w y c h fo rm u ż y tk o w a n ia p rzy szłeg o o b sza ru ch ro n io n eg o i te re n ó w jego o tu lin y (il. 1):

1. Z o rg a n iz o w a n ie d o g o d n y ch b az n ocleg o ­ w y c h n a o brzeżu zesp o łu k ra jo b ra z o w e g o : w S tr o n iu o śro d k a w y p o c z y n k o w o -tu ry sty c z n e g o z n o c le g a m i d la 200 osób; w K a lw a rii noclegów d la p o trz e b u rlo p o w y c h w k w a te ra c h p r y w a t­ n y ch , ta k ż e w z a b u d o w a n ia c h k la sz to rn y c h i w a d a p to w a n y c h d la ty c h celó w p o zo stałościach p a ła c u C z a rto ry sk ic h ; w z a b y tk o w e j za b u d o ­ w ie p rz y ry n k o w e j w L a n c k o ro n ie o śro d k a

w czaso w eg o z p e łn y m a s o rty m e n te m u słu g .

2. W Z ak rzow ie, K a lw a rii, B ro dach , L a n c k o ro ­

nie, L eśn icy , S tro n iu i B arw ałd zie zlo k alizo w a­ n ie ze sp o łu u słu g g astro n o m icz n y ch .

3. R o zp lan o w a n ie sy ste m u łatw eg o i a tr a k c y j­ n eg o w k ra c z a n ia w s tre fę re k re a c y jn ą z jej ob rzeża p op rzez s ta ra n n ie rozm ieszczone ciągi piesze.

4. U s p ra w n ie n ie istn ie ją c e j ju ż k o m u n ik acji: K ra k ó w — te re n y re k re a c y jn e p ro p o n o w an eg o zespołu, a w ięc ro zb u d o w ę dotychczasow ego p rz y s ta n k u P K S w K a lw a rii i u tw o rz e n ie s ta ­

c ji k o le jo w y c h w B arw ałd zie, S try szo w ie i K a l­ w a rii Z eb rzy d o w sk iej.

5. U tw o rz en ie obw odnicy d la ob sług i zespołu re k re a c y jn e g o z p rz y s ta n k a m i m aso w ej k o m u ­ n ik a c ji sam o ch o d o w ej i zesp ołam i p a rk in g ó w d la tu ry s tó w in d y w id u a ln y c h w m iejsco w o ś­ ciach: K a lw a ria , B ro dy, L an c k o ro n a, L eśnica, S tro n ie, S try sz ó w , B arw ałd .

D alsze p ro p o z y cje sta n o w ią p ró b ę u z y sk a n ia ro z w ią z a n ia p rz e strz e n n e g o d ająceg o szansę p ra w id ło w e g o ro z w o ju m iejsk ie g o o rg a n iz m u K a lw a rii Z eb rzy d o w sk iej, p rz y ró w n o czesn y m za ch o w a n iu w a rto śc i zab y tk o w y ch i k ra jo b r a - zoiwych z e s p o łu 8. W y d a je się, że p ro je k t ta k i zasięg iem te ry to ria ln y m o bjąć p o w in ien n ie ro ­ z e rw a ln y u rb a n is ty c z n ie u k ła d sp rzężon y: m ia ­ sto — k la s z to r — p a r k (il. 2). Od p ó łn ocy g ra ­

n ic a p o w in n a p rz e jść poza lin ię k o lejo w ą, na p o łu d n ie — p ó łn o cn y m k ra ń c e m za b u d o w y w si S tro n ie . K u w schodow i i zachodow i k o m p lek s k ra jo b ra z o w y n a le ż a ło b y p o szerzyć o pas zie­ le n i izo la c y jn e j d o 500 m, d la zdecyd ow aneg o w y d z ie le n ia s tr e f y re z e r w a tu ścisłego z całego zespołu w y p o czy n k ó w ego, ta k ż e p o d legająceg o ochron ie, lecz n ie t a k ry g o ry sty c z n e j. T ak w y ­ ty c z o n y zespół p ó w in ie n dać d op iero te re n (ok. 900 ha) o b ję ty p la n e m o g ó ln y m p rz e s trz e n n e ­ go za g o sp o d aro w a n ia K a lw a rii Z eb rzy d o w sk iej. M a k sy m a ln ą liczbę m ieszkańców ’ w m ieście o ­ k re ś la się n a 7000 osób. D alszy w z ro st lu d ­ ności je s t n ie o sią g a ln y ze w zg lęd u n a o g ra n i­ czone m ożliw ości z a o p a trz e n ia w w odę p itn ą i p rz e m y sło w ą oraz sk o m p lik o w an e w a ru n k i fi­ zjo g raficzn e. D la K a lw a rii p ro p o n u je się n a ­ s tę p u ją c e fu n k c je m iasto tw ó rcz e:

1) c e n tru m u s łu g tu ry s ty c z n y c h d la k r a jo b r a ­

zow ego zesp o łu w y po czy n k o w eg o B a rw a łd — K a lw a ria — L an c k o ro n a;

2) c e n tr a ln y o śro d ek „ m ik ro re g io n u ” d la 2 2 w si

(15 ty s. ha, 24 ty s. m ieszkańców ) i c e n tru m m ie js k ie d la je d n o s te k po d staw o w y ch : P rz y t- kow ice, Z ebrzy do w ice, L eńcze, Izd eb n ik , L a n c ­ k o ro n a , S tro n ie, S try szó w , Ł ęk aw ica, B a rw a łd (il. 1);

3) o śro d e k szk o ln ictw a ogólnego i zaw odow ego s to p n ia średniego ;

4) o śro d e k p rz e m y s łu i rz em io sła m eblow ego;

8 Szczegółowy rozrys planu ogólnego zawiera projekt dyplomowy: A. M i t k o w s k a , K alw aria Z eb rzy d o w ­

ska, Kraków 1972; praca wykonana pod kierunkiem

doc. arch. A. Domańskiego na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej (w posiadaniu prywatnym).

3. R ew aloryzacja p a rk u krajobrazow ego w K alw arii Z eb rzyd o w skiej. S tan istniejący w edług in w en ta ryza cji z U- pca 1972 r.: 1 — za b y tko w e kościoły i kaplice, 2 — istniejące aleje, 3 — elem en ty zakłócające czystość z a b y tk o ­

wego u kła d u , 4 — cieki w odne, 5 — granica lasu zw artego, 6 — p rojektow ane aleje, 7 — istniejąca zieleń niska, 8 — p ro je kto w a n y żyw o p ło t średniej w ysokości, 9 — p ro je kto w a n y ży w o p ło t n iski, 10 — naturalne sk a rp y w łą ­ czone w kom p o zycję, 11 — w arstw ice terenu, 12 — w ąw ozy, 13 — istniejąca zabudow a do pozostaw ienia, 14 —

ogród barokow y, 15 — a tra k cy jn e m iejsca w idokow e, 16— kościół głów ny i kla szto r bernardynów , 17 — Sw. R a­ fał, 18 — pozostałości pałacu C zartoryskich, 19 — W niebow zięcie V, 20 — W niebow zięcie IV , 21 — W niebow zię­ cie III, 22 — Sw . Ja n N epom ucen, 23 — M ost A nielski, 24 — W niebow zięcie II, 25 — rezydencja p rzy kościele Grobu M a tki B oskiej, 26 — Grób M atki B oskiej, 27 — Ogrojec, 28 — P ojm anie, 29 — W niebow stąpienie, 30 — Pogrzeb M a tki Bożej V , 31 — m ost — R zeka Cedron, 32— Bram a W schodnia, 33 — Sa d za w ka Betsaida, 34 — Pogrzeb M a tki B ożej IV , 35 — Pogrzeb M atki B ożej III, 36 — Pogrzeb M a tki Bożej II, 37 — Dom Annasza, 38 Dom M a tki Bożej, 39 — W ieczernik, 40 — Dom K ajfasza, 41 — O m dlenie M a tki Bożej, 42 — R a tu sz Piłata, 43 — W łożenie K rzyża, 44 — I U padek, 45 — Serce Marii, 46 — C yreneusz, 47 — Sw. W eronika, 48 — Pałac Heroda, 49 — B ram a Zachodnia, 50 — Płaczące N iew iasty, 51 — I I I U padek, 52 — r u in y rezydencji p rzy kościele U k rz y ­ żowania, 53 — O bnażenie, 54 — U krzyżow anie, 55 — Z nalezienie K rzyża, 56 — Nam aszczenie, 57 — Grób C hry­ stusa, 58 — Sw . M aria M agdalena, 59 — M atka Boża Bolesna (opr. A. M itkow ska)

3. R evalorization of th e landscape park at K alw aria Z ebrzydow ska. Its state a fter the cataloguing carried out in J u ly , 1972; 1 — ' historical churches and chapels, 2 — boulevards, 3 — elem ents disturbing the cleariness of the m o num ental com plex, 4 — w atercourses, 5 — forest border, 6 — boulevard designed, 7 — ex istin g low green belt, 8 — designed hedge of m ed iu m height, 9 — designed low hedge, 10 — n a tural slopes included in com posi­ tion, 11 — contours of the area. 12 — gorges, 13 — designed, to be left, 14 — a Baroque garden, 15 — places a ttractive for sightseeing, 16 — th e Main C hurch and B ern a rd yn M onastery, 17 — St. Raphael, 18 — rem n a n ts of C zartoryski’s Palace, 19 — A ssu m p tio n V, 20 — A ssu m p tio n IV, 21 — A ssu m v tio n III, 22 — Jan N epom ucen the Saint, 23 — A ngel Bridae. 24 — A ssu m p tio n II, 25 — residence near the Church of the H oly V irg in ’s T om b. 26 •— th e T om b of th e H oly V irigin, 27 — G arden of Olives, 28 — Captives, 29 — Ascension, 30 — the F uneral o f the H oly V irgin V, 31 — the bridge on the Cedron R iver, 32 — the E astern Gate, 33 — Betsaid Pool, 34 — the Funeral of th e H oly V irgin IV . 35 — the Funeral of th e H oly V irgin III, 36 — the F uneral of the H oly V irgin II, 37 — th e H ouse of Annaas, 38 — th e House o f th e H oly Virgin, 39 — the L ast Supver, 40 — the House of Caiaphas. 41 — H oly V irg in ’s Faint. 42 — the Pilate T o w n Hall, 43 — P utting th e H oly Cross on Christ, 44 — th e Fall I, 45 — th e M aria’s H eart, 46 — Cireneus, d7 — St. Veronica, 48 — H erod’s House. 49 — the W estern Gate, 50 — I om entina W om en, 51 — the Fall III, 52 — ruins of th e residence near C rucifixion Church, 53 — U nclothing, 54 — C rucifixion, 55 — Finding of the Cross. 56 — E xtrem e Unction, 57 — the

Tomb o f C hrist, 58 — St. Maria M agdalene, 59 — the H oly V irgin fu ll of Sorrow

5) w sz c z u p le jsz y m z a k re s ie ta k ż e o śro d e k ro l­ niczy, ze szczególnym u w z g lę d n ie n ie m sadoW ­ n ic tw a i w a rz y w n ic tw a . ‘

O b e cn ie K a lw a ria liczy oikoło 4000 m ie sz k a ń ­ ców , w zn aczn ej m ierz e za m o ż n y ch sto larzy . Z a b u d o w a m ia s ta je s t jed n o ro d z in n a , c h a o ty ­ czn ie ro z p ro szo n a w te re n ie , w b a rd z o d o b ry m s ta n ie tech n ic zn y m , lecz o n ie w ie lk ie j w a rto ś ­ ci e ste ty c z n o -a rc h ite k to n ic z n e j. N a jn o w sz e p u n k to w c e w ielo ro d z in n e, w z n ie sio n e w są ­ sie d z tw ie p rz y s ta n k u k o lejo w eg o K a lw a ria — L a n c k o ro n a , z a p ro je k to w a n e z p o m in ię ciem o­ c e n y ich u rb a n isty c z n o -a rc h ite k to n ic z n e g o i k ra jo b ra z o w e g o o d d z ia ły w a n ia n a b aro k o w ą d o m in a n tę kościoła głów nego , sta n o w ią a k c e n t o n ie z a d o w a la ją c e j sylw ecie. P rz y k r y m e le ­ m e n te m dla m ia ste c z k a je s t p rz e lo to w a a r t e ­ ria k o m u n ik a c y jn a E7, k tó ra a g re sy w n ie p rz e ­ cina c e n tr u m u rb a n is ty c z n e i s tw a rz a w iele tru d n o ś c i w jeg o fu n k c jo n o w a n iu . A b y z lik w i­ dow ać k ra jo b ra z o w o n ie k o rz y s tn e zn aczn e ro z ­ p ro sz e n ie zab u d o w y , n a le ż a ło b y zespoły m ie ­ szk a n io w e w ra z z c e n tru m u s łu g o w y m z g r u p o ­ w a ć ściśle w re jo n ie d zisiejszego ry n k u (il. 2).

D la K a lw a rii p o w in n o się p ro je k to w a ć za b u d o ­ w ę n isk ą , g łó w n ie jed n o ro d z in n ą , d a ją c ą sz a n ­ sę tw o rz e n ia w a rs z ta tu sto la rsk ie g o w p o łącze­ n iu z częścią m ie sz k a ln ą dom u, co w y d a je się k o n iecz n e ze w zg lę d u n a w ielo w iek o w ą t r a d y ­ c ję zaw cd o w o -o b y cza jo w ą tu te js z e j ludności. Z a b u d o w ę tę n a le ż y k sz ta łto w a ć w ze sp o ła ch g ru p o w y c h , o m a k s y m a ln y m , m o ż liw y m do o­ siąg n ięcia, zagęszczeniu, w u k ła d a c h p ły n n y c h , s ta ra n n ie w k o m p o n o w a n y c h w u ro z m a ico n ą rz eźb ę te re n u . J e d y n ie w sa m y m c e n tr u m m o ­ g ła b y p o w stać za b u d o w a w ie lo ro d z in n a , nieco w yższa, lecz ta k ż e m ieszcząca się w k a te g o rii b u d o w n ic tw a niskiego. W ogóle w K a lw a rii n ie p o w in n o sie p ro je k to w a ć n o w y c h a k c e n tó w w ysok ościow ych. K la sz to r b e r n a rd y n ó w w ra z z b a ro k o w a fa sa d ą k o śc ie ln a tw o rz ą n a tle g ó ­ r y Ż a r w y ją tk o w a m ocną d o m in a n te k r a jo b r a ­ zow ą. R ów n o cześn ie a r te r ie k o m u n ik a c y jn e , z k tó ry c h p o d ró żn i p o d ziw iają k o m o le k s k a lw a - ry isk i, o p la ta ją m ia sto ze w szy stk ich s tro n , za­ w sze w iec bedZie istn ia ło u jecie, w k tó ry m w sp ó łcz esn y a k c e n t w ysokościow y, bez w z g lę­ d u n a iego lokalizacje, p rz e sło n i z a b y tk o w a s y l­ w eto. d a ja c n ie p o k o ją c y d y so n an s w k r a jo b r a ­ zie K a lw a rii.

D la w y d o b y c ia i u trw a le n ia jed n o lite g o z a b y t­ kow eg o c h a r a k te r u m a n ie ry sty c z n e g o p a rk u w K a lw a rii p ro p o n u je się n iż e j o p isan e p o stę p o ­ w an ie: 1) zgodn ie z k o n c e p c ją w y d z ie le n ia s t r e ­

fy re z e rw a to w e j k o m u n ik a c ja k o ło w a p o w in n a u le c w n ie j p rz e k sz ta łc e n iu w ciągi p iesze ’(ii. 3);

2) w b e z p o śre d n im s ą sie d z tw ie z a b y tk o w y c h

k a p lic b ez w zg lęd n ie w in n o b y ć zlik w id o w a n e o sad n ictw o (B ugaj, B ro d y — il. 2); 3) M ost A n ielsk i p o w in ie n b yć p o d d a n y n a ty c h m ia s to ­ w e j k o n se rw a c ji a rc h ite k to n ic z n e j (il. 3); 4) n a ­ le ż a ło b y p rz e p ro w a d z ić s ta r a n n e u p o rz ą d k o w a ­ n ie k o m p o zy cji p a r k o w e j9 (il. 3).

9 Ibidem — rozrys projektu kształtowania zieleni.

G łó w n y m celem p o stę p o w a n ia p ro jek to w e g o p o w in n o b y ć z je d n e j s tro n y zach o w a n ie w sto ­ p n iu m a k sy m a ln y m d otychczasow ego k ra jo b ­ ra z o w e g o c h a ra k te r u całości, z d ru g ie j — w y ­ ra ź n e za ry so w an ie ciągó w p ieszy ch p o w ta rz a ­ jący c h p ie rw o tn e p rz eb ieg i ścieżek p ie lg rz y m ­ kow ych, tzw . „ d ró ż e k ” . Z g od nie z g łó w n ą fu n k ­ c ją zespołu, zieleń p o w in n a n ie ja k o s a m o rz u t­ n ie w sk azy w ać o d p ow iedn i k ie ru n e k i k o le j­ ność o d w ied zan ia ob iek tó w a rch itek to n ic zn y ch . E fe k t ta k i uzy sk ać m ożna pop rzez k s z ta łto w a ­ n ie d rz e w n a sk rz y żo w an ia ch ścieżek z je d n e j s tro n y kuliso wo, z d ru g ie j — łag o d n y m w y ­ gięciem p a ra w a n u , w p ro w a d z a ją c y c h pieszego

w e w łaśc iw y fra g m e n t zespołu. D la zlik w id o ­ w a n ia u ciążliw y ch b ło t n a jb a rd z ie j p od m ok łe od cin ki „d ró ż e k ” n ależ ało b y w y b ru k o w a ć ła­ m a n y m k am ien iem . Ścieżki m ogą b y ć w zbo ­ gacone, co częściow o m a ju ż m iejsce, sch o d a­ m i te re n o w y m i z u m ia re m ro zm ieszczo ny m i na stro m y c h źbóczach.

W ca ły m p a rk u a le je p o w in n y być p ro w a d z o ­ n e n a k ró tk ic h odcink ach z le k k ą zm ian ą k ie ­ r u n k u w m iejscach s ty k u z o b iek tam i a rc h i­ tek to n iczn y m i, ta k a b y n ie dopuścić do d łu ­ gich, szty w n y c h ciągów , ag re sy w n ie r y s u ją ­ cych się w k ra jo b ra z ie . D la u n ik n ię c ia m o n o ­ to n ii p o ru sz an ia się .„ k o ry ta rz a m i” d rz e w i za­ ch o w a n ia sw ob od y u k ła d u , dłu ższe a le je m ogą b y ć p rz e ry w a n e w a tra k c y jn y c h w idokow o m iejscac h , a o dległa a r c h ite k tu ra , z w a rte ścia­ n y lasu, k ra w ę d z ie w ąw ozów w ciąg an e b ezpo ­ śre d n io w ko m pozycję. P a ra w a n y d rz ew p rz y ­ sła n ia ją c e n iecie k aw e fra g m e n ty te re n o w e , p o ­ w in n y k iero w ać całą u w a g ę tu r y s ty n a w a r ­ tościo w e e le m e n ty k ra jo b ra z u . Na o tw a rty c h p rz e strz e n ia c h ścieżki trz e b a b y ogran iczyć n i­ sk im i ży w o płotam i, a b y w y ra ź n ie w y d o b y ć w te re n ie ich ry su n e k . Ze w zględów fu n k c jo n a l­ n y c h p rz e d k ap lica m i n ależ ało b y w y tw o rz y ć n ie w ie lk ie placyki, a tło d la a r c h ite k tu r y u ­ k sz ta łto w a ć ze s ta ra n n ie g a tu n k o w o d o b ra n y ch drzew , sad zo n y ch w z w a rty c h d ek o ra c y jn y c h g ru p a c h . Tam , gdzie to ko nieczne, a le je p o ­ w in n o sie u zu p e łn ia ć, zgodnie ze sta n e m o b e­ cnym , r a tu n k a m i d rz e w w y s tę p u ją c y m i w p a rk u . W ogóle n ależ y dążyć do m a k s y m a ln e ­ go zach o w an ia istn ie ją ceg o d rz ew o stan u . I n ­ w e n ta ry z a c ja zielen i o a rk o w e i i p ro je k t jej k sz ta łto w a n ia w y k a zały , że ie d v n ie k ilk a n a śc ie d rz e w w w iek u około s tu la t i nieco zu p ełn ie m ło d y ch pow inno sie usu nąć, jako zak łó cające w łaśc iw y p rz eb ieg „d ró ż e k ” in.

Z g o d n ie z k o n cep cją z 1632 r. 11 w p o łu d n io w ej

części zespołu m ożn a w yd o b y ć zary s „ fo rty fi­ k a c ji jero z o lim sk ich ” , p o w ta rz a ją c y p ro p o rc je

pierw o w zo ru . N ie is tn ie ją c y d zisiaj m u r m o ­ żn a b y zastąp ić ży w o p ło tem z nisk ich g rabów . P rz y c h y la ją c się do h ip o tezy o is tn ie n iu w

czę-10 Ibidem — notaty pomiarowe inw entaryzacji zieleni ze szczegółowym wykazem gatunków drzew w parku krajobrazowym.

11 I. Ł e p k o w s k i , Kalwaria Z ebrzydow ska i jej oko­

ści p anku p ro sto lin ijn e j k o m pozycji b aro k o ­ w ej 12, w a rto b y ch y b a zdecydow ać się n a w y ­ ty cze n ie trz e c h n o w y c h alei, b ieg n ący ch spod k a p lic y W niebow zięcia IV, k tó re z d w om a już istn ie ją c y m i stw o rz y ły b y p ro m ie n isty u k ła d

pięciu s y m e try c z n ie rozm ieszczonych ciągów

pieszych. R o zp ro w ad zały b y c n e tu ry s tó w no­ cu jąc y ch w zespole p ałacu C zarto ry sk ic h do m iasteczk a i n a d ośrodek w o d n o -sp o rto w y , a tak że w p ro w a d z a ły p rz y b y w a ją c y c h z; B rodów do s tre f y re z e rw a to w e j. Na w e w n ę trz n y m dzie­ dzińcu p ałac u C zarto ry sk ic h w e d łu g ry s u n k u zam ieszczonego n a w id ck u K a lw a rii z 1806 r., pow inno się zre k o n stru o w a ć ogród b aro k o w y 13. S zczątki re z y d e n c ji p rz y k o ściele U k rz y żo w a­ nia n ależ ało b y pozostaw ić p o ro śn ięte leśn ą zie­ lenią (il. 3).

W y d aje się, że pilnego u p o rz ąd k o w an ia w y m a ­ ga plac o d p u sto w y p rz ed kościołem głów nym . J a k o ,p o łu d n io w e jego zam k n ięcie p ro p o n u je się p ie rz e ję ze sz p a le ru w iązów , klonów i lip. Róż­ nicę te re n u , o p adającego k u w schodow i, po­ w in n y pok onać założone n a całą szerokość fa ­ sady kościoła sch o d y tere n o w e, k tó re p rz eszły ­

12 A. M i t k o w s k a, Kompozycja przestrzenna..., o.e., s. 168.

13 Ibidem, s. 168 i 172 (opis i rekonstrukcja ogrodu).

b y d a le j w łag o d n ie o b n iżającą się, m in im a ln ie w klęsłą p o w ierzch n ię placu. D om y z k ra m a m i, stan o w iąc e p ie rz e ję północną, jak o z a b y tk i w y ­ sokiej k la sy trz e b a b y po zostaw ić w nie z m ie ­ n io n ej a rc h ite k to n ic z n ie fo rm ie, zach o w u jąc w części p a rte ro w e j fu n k c ję h an d lo w ą , n a p ię trz e

— m ieszk aln ą.

O statec zn ie w y d a je się, że n a le ż y tą o ch ron ę n a tu ra ln y c h i k u ltu ro w y c h w a rto śc i k ra jo b r a -

zoW o-architektoń iczn ego zespo łu w K a lw a rii

Z eb rzy d o w sk iej zap ew n ić m oże re a liz a c ja p la ­ n u p rz e strz e n n e g o za g o sp o d aro w an ia jeg o t e r e ­ nów , w k tó ry m ro lę d o m in u ją c ą o d g ry w a ła b y idea k o n se rw a to rsk a . P la n ta k i p ow in ien być u k s z ta łto w a n y w trz e c h zasadn iczy ch p łaszc zy ­ znach p o stęp o w a n ia p ro jek to w eg o : 1) u tw o rz e ­

n ia i zo rg an izo w a n ia s tre f y o tu lin y d la zespo­ łu chron ion eg o (z u w z g lę d n ie n iem po w iązań re g io n a ln y c h i p o w iązań z re z e rw a te ń i); 2) sa­

n a c ji u rb a n isty c z n e g o w y ra z u zespołu m ie j­ skiego (ze s ta ra n n y m w y d o b y ciem zależności

s y lw e tc w o -k ra j obrazow ych); 3) szczegółow ej

p ielęg n a cji p rz y ro d n icze j, p rz e s trz e n n e j i k o n - se rw ato rsk o -a P c h ite k to n ic zn ej m anieryistyczne- go p a rk u w K a lw a rii Z eb rzy d o w sk iej.

m gr Anna Mitkowska In sty tut Historii Architektury , Sztuki i Techniki Politechnika Wrocławska

PROTECTION OF THE LA N D SC A PE PA R K A T K A LW AR IA ZEBRZYDOW SKA

The author presents one of the best preserved land­ scape units in our country, namely the one coming from the 17th century at Kalwaria Zebrzydowtska, Cracow District. As regards its style, it represents Mannerism. The main part of the complex covering an area of 300 hectares it the so-called Kalwaria, de­ signed as a reproduction of Jerusalem Calvary and comprising buildings in Mannerism style with early Baroque elements. The landscape park is now endan­ gered by unisupervised management of the area which is expressed in it'he building of living quarters and farm buildings in its vicinty, in unsystem atic planting of trees and so on.

The author suggests to establish there a recreation complex which could be used by inhabitants of near­ -by Cracow, which should create chances for keeping and preserving monumental values.

Consequently, she postulates a number of changes concerning both the town of Kalwaria Zebrzydowska and its surroundings. They tend towards preservation of the area’s nature and establishment of a tourist centre there and, above all, towards arrangement of the w hole architectural setting.