Piotr Stępień
Metody i technologie konserwacji
kamienia we Włoszech - przegląd
doświadczeń i tendencji
Ochrona Zabytków 41/3 (162), 172-179
of the construction of mosques in Novogrodek (1855) and Iwie (1884) were confirm ed with foundation plates.
U nfortunately we do not know what the Poiish-Lithuanian mosques from before mid-18th century looked like, but it does not seem th a t they could have been more splendind than the known historic m aterial. On the basis of th a t ma terial we may say th a t those buildings were rather small and modest, incom parable to mosques in dista nt Muslim territories, deprived of basic components parts (such as the courtyard — sahu, a swimming-pool - kauz, a fou ntain — m idha and other auxiliary rooms). A specific character of mosques in Rzeczpospolita was obtained thanks to the b u il ding m aterial used (wood) and a technique of construction; a simple (re cta n g u la r or square) spatial arrangem ent restri cted to a praying room (haram) with a separate m ihrab in form o f a tiny apse pointing to the congregation the d ire ction (kibta) to M ecca; division of a praying room into the men's part (bigge r) and women's part wirh separate en tra n ces, often preced with vestibules; placing of a dais fo r the person reading Koran (dakka) on a ga llery suspended on the wall p a rtitio n in g a praying room, above a small orifice through which women watched the course of prayers; the absence of a special place for the ruler (maskuty) ; the absence of typica l minarets replaced with ave-bell type to wers and turrets characteristic of O rthodox church buildings (except, perhaps, for mosques in W inksznupie, 1818-24 and Iwie, 1884), The m ajority of the blocks of well-known mos ques were patterned a fte r various sacral and secular b u il dings and even dw elling houses. The form of small, simple and poor village churches had undoubtedly mosques in V il nius, on Lukiszki (mid-19th century) and Niekraszunce (1926). More im posing but towerless was a mosque in Rejze (1886). A more interesting form had a mosque in W inksznu pie (1818— 1824), w hile the finest example represented a mos que in Kruszyniany (2nd half of the 18 th century - 1st half of the 19th century) with a tw o-tow er fronta l elevation repre senting a characteristic native, although provincialized, expre ssion of wooden sacral buildings from a cultu ral circle of Rzeczpospolita before its pa rtition. Attem pts were also made to give mosques a fine r form by introducing elements of classicism such as columns or pillars in the fro n t (e.g. a mosque in Studzionka, Ist half of the 19th century). A sacral genesis based on forms of Eastern, O rthodox or Uniate Churches can be found in mosques in Dowbuciszki (1757) with a characteristic Byzantine-like style and at Slonim (1888) with features of a three-ave-bell U niate temple. The form o f secular buildings resembling small tow n-halls
have mosques in M ir (1809), Kiecko (1881) and Lachowicze
(1924-1928). Mosques in Vilnius, on Lukiszki (18th century) and in Iwie (1884) resemble a granary with tw o-tier arcades in the front. Finally, a mosque in Lowczyce (1820) reminds of a splendid dw elling house with a noblem an's porch in the front, while a mosque in M adziol (1923) has features of a cottage. A p a rt from the above mentioned temples there existed a group of mosques (Sorok-Tatary, 1815; N ovogro dek, 1855; Bohoniki. 1900; Niemiez, 1903— 9; Osmolowo, 1925) erected on the throw of a square or close to a squ are, covered with pavilion roofs, crowned with domed tu r rets, with a small m ihrab separated from the ir block, and occasionally with a porch. Dates of th e ir construction ra in ging from 1809 to 1929 as well as sim ilar to them mosques
with a ’'to w n -h a ir' block (disregarding the turret) show th a t this type of mosques was the most frequently used form. It corresponded to the needs of the Muslim canon and as such was both specific and tra d itio n a l, going back, perhaps, to the ancient times.
A chronological confrontation of well-known mosques shows th a t the year of ca 1800 represented a certain border-line in the mode of b u ild ing mosques, which undoubtedly was associated with the im poverishment of Tartar communes. The mosques b u ilt ea rlie r (Dowbuciszki, Kruszyniany, Vilnius) are more splendid; the ones raised later are not so spectacular or even poorer. Except fo r a mention of the ruins o f a tem ple in Niem irov in Podolia (17th— 18th cent.) brick mosques were b u ilt by bigge r communes only in 1899 in M insk; in 1930— 32 in Kowno. In the m id-thirties it was planned to raise a brick mosque in Warsaw.
The builders of Tartars mosques remain unknown. It is sup posed tha t even a mosque in Osmolov was b u ilt by Jewish carpenters; still, this inform ation is controversial. The histo rical m aterial shows th a t they were not professional h ig h -skilled workers but rather provincial carpenters from n e ig h bouring regions. Because of that, mosques may be included into a folk trend of sacral wooden architecture in Poland and in Lithuania. The founders of mosques were both M u slim parishioners (M ir, Osmolovo) and individual rich Tartars (Kruszyniany, Novogrodek). The build ing of mosques was also subsidized by great land owners (Kleck, Slonim). A rich variety of forms of wooden Tartar mosques in Rzecz pospolita shows th a t although blocks of a number of tem ples were erected "a fte r the Polish sky” , still under the Polish sky there was also room for own, even if simple, cu stom, find ing its expression in form of a differe nt type of a mosque and an alm ost poor in te rior but b u ilt in a way specific for Poiish-Lithuanian Tartars, d iffe rin g markedly from "th e custom and the sky” of their distant kinsmen.
PIOTR STĘPIEŃ
METODY I TECHNOLOGIE KONSERWACJI KAMIENIA WE WŁOSZECH - PRZEGLĄD
DOŚWIADCZEŃ I TENDENCJI
T rz y m ie s ię c z n e s tu d ia na te r e n ie W ło c h s k ło n iły a u to r a d o p o d ję c ia p ró b y p o d s u m o w a n ia d o ś w ia d c z e ń te g o k ra ju w z a k re s ie k o n s e rw a c ji k a m ie n n y c h o b ie k tó w z a b y tk o w y c h . D z ię k i te m u , że m e to d y i te c h n o lo g ie o m ó w io n e w a r ty k u le na te r e n ie W ło c h z a s to s o w a n o w c z e ś n ie j o k ilk a , a n a w e t k ilk a n a ś c ie la t niż w w ie lu in n y c h k ra ja c h , m o ż liw a je s t o c e n a ic h re z u lta tó w . Prze- g lq d u w z g lę d n ia w ię c w ło s k ie re a liz a c je k o n s e r w a to r skie, zw ła szcza te, k tó re a u to r m ó g ł o s o b iś c ie p o z n a ć . P róba o c e n y s to s o w a n y c h m e to d w y m a g a je d n a k u w z g lę d n ie n ia o p in ii i w y n ik ó w b a d a ń z a w a rty c h w li te ra tu rz e p rz e d m io tu , z a ró w n o w ło s k ie j, ja k też p u b li k o w a n e j w in n y c h k ra ja c h . U m o ż liw ia to je d o c z e ś n ie u c h w y c e n ie te n d e n c ji w da lszym ro z w o ju m e to d i te c h n o lo g ii. Z d r u g ie j s tro n y ta k szero ki te m a t, ja k im je s t k o n s e r w a c ja k a m ie n n y c h o b ie k tó w z a b y tk o w y c h , w y m a g a ł p e w n e g o z a w ę ż e n ia . P o n ie w a ż p o d s u m o w a n ie d o ś w ia d czeń w ło s k ic h m a słu żyć p rz e d e w szystkim p ra c o m k o n s e rw a to rs k im p ro w a d z o n y m na W a w e lu — p rz e g lą d u w z g lę d n ia zw łaszcza p ra c e przy o b ie k ta c h a r c h ite k to n icz n ych , s z c z e g ó ln ie z p ia s k o w c a i w a p ie n ia . M e to d y i te c h n o lo g ie o m a w ia n e są w p o d z ia le p rz yję ty m w 1971 r. przez G r u p ę R o bo czą IC O M - IC O M O S - IC C R O M , tzn. o c z ysz cza n ie - w z m o c n ie n ie - z a b e z p ie c z e n ie (p o r. G . T o rra c a 1). P o m ija m n a to m ia s t m e to d y o d s a la n ia ,
1 G. T o r r a c a , Treatment of Stone ln Monuments — a Re
view of Principles and Processes. The Conservation o f Stone.
k tó re sq o m ó w io n e w lite ra tu rz e p o ls k ie j. W y d z ie la m zaś te c h n o lo g ie u z u p e łn ie ń (k itó w ).
P rz e g lą d n a le ż y p o p rz e d z ić u w a g a m i być m oże o c z y w i stym i, a le w ła ś n ie d la te g o n ie z b ę d n y m i. W k o n s e rw a c ji k a m ie n ia n ie is tn ie je m e to d a czy te c h n o lo g ia u n iw e r s a ln a , d a ją c a zaw sze w ła ś c iw e re z u lta ty . D la te g o też c o ra z w ię c e j u w a g i, czasu i ś ro d k ó w p o ś w ię c a się na o p a r te n a n a u k o w y c h p o d s ta w a c h ro z p o z n a n ie o b ie k tu i przyczyn je g o n is z c z e n ia , u m o ż liw ia ją c e w y b ó r n a j o d p o w ie d n ie js z e j m e to d y , a ś c iś le j z e s p o łu m e to d i t e c h n o lo g ii k o n s e rw a to rs k ic h . N a js ta r a n n ie j d o b ra n a m e to d a n ie z a p e w n ia p o z y ty w n e g o re z u lta tu , je ś li n ie z o s ta n ie n a le ż y c ie użyta , tj. z z a c h o w a n ie m w a ru n k ó w te c h n o lo g ic z n y c h . N ie is tn ie ją ró w n ie ż te c h n o lo g ie k o n s e rw a to rs k ie , k tó re je d n o ra z o w o z a s to s o w a n e c h r o n i ły b y o b ie k t „ n a za w s ze ” , s tą d p y ta n ia o o d w ra c a ln o ś ć i p o w ta rz a ln o ś ć s to s o w a n y c h m e to d i te c h n o lo g ii. 1. O czyszczanie 1.1. D e lik a tn e , rę cz n e o c z y s z c z a n ie p o w ie rz c h n i k a m ie n ia przy u życiu w o d y i m ię k k ic h szczotek, d o s to s o w a nych w ie lk o ś c ią d o r e lie fu , n ie zaw sze je s t m o ż liw e lu b w y s ta rc z a ją c e . S to s o w a n ie t e j m e to d y w y k lu c z a s iln ie p o s u n ię ta d e s tru k c ja k a m ie n ia . Przy z w a rty c h g ru b y c h n a w a rs tw ie n ia c h i d u życ h p o w ie rz c h n ia c h (fa s a d y ) s ta je się w rę c z n ie c e lo w a . 1.2. N e b u liz a c ja , tj. o c zy szc za n ie w o d ą ro z p y lo n ą na b a rd z o d r o b n e c zą ste c zki (s p ra y ), je s t p o w s z e c h n ie s to s o w a n a w p ra c a c h k o n s e rw a to rs k ic h w e W ło s z e c h . S to s o w a n o ją z p o w o d z e n ie m ja k o m e to d ę p o d s ta w o w ą m .in . w p ra c a c h przy P o rta d e lla C a rta p a ła c u D o żó w w W e n e c ji (1979) 2, k o lu m n ie T ra ja n a , k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a , łu k u K o n s ta n ty n a 3, łu k u S e p tym iu sz a S e w e ra 4 w Rzym ie (p ra c e w to k u ), P o rta d e l P o p o lo w Rzy m ie (1 9 8 3 -1 9 8 4 ) 5. O g r a n ic z e n ie ilo ś c i w o d y i je j m e c h a n ic z n e g o d z ia ła n ia , a zw ię k s z e n ie d z ia ła n ia ro z p u s z c z a ją c e g o i c h e m ic z n e g o , u m o ż liw ia u s u n ię c ie n a w a rs tw ie ń ty p u c ro - s ta n e ra z w ra ż liw y c h (o s ła b io n y c h ), a je d n o c z e ś n ie d u żych p o w ie rz c h n i m a rm u ró w i z w a rty c h w a p ie n i ( t r a w e rty n , p ie tr a d 'ls t r ia itp .). M ie js c a s z c z e g ó ln ie o s ła b io n e w y m a g a ją je d n a k o s ło n ię c ia p rz e d s p ły w e m w o d y lu b s k ie ro w a n ia dysz n ie b e z p o ś re d n io na k a m ie ń . N e b u liz a c ja w y m a g a często u z u p e łn ie n ia s z c z o tk o w a n ie m (je ś li s ta n k a m ie n ia na to p o z w a la ) lu b d o c z y szczen ia p e w n ych m ie js c przy użyciu k o m p re s ó w , m ik ro - p ia s k o w a n ia , u rz ą d z e ń u ltra d ź w ię k o w y c h . A u to rz y n ie k tó ry c h p u b lik a c ji (n p . G . A m o ro s o , V. F a s s in a 6) n ie z a le c a ją s to s o w a n ia n e b u liz a c ji d o oczyszcza n ia p ia s k o w có w , je d n a k za s trz e ż e n ia te d o ty c z ą s iln ie z d e s tru o w a - nych, p ro s z u k u ją c y c h się lu b z łu s z c z a ją c y c h o b ie k tó w , w k tó ryc h n a w e t s ła b e d z ia ła n ie m e c h a n ic z n e w o d y p ro w a d z i d o u b y tk ó w s u b s ta n c ji. N e b u liz a c ję z p o w o d z e n ie m z a s to s o w a n o na fa s a d z ie O rs a n m ic h e le w e F lo re n c ji, z c io s ó w p ia s k o w c a ty p u „ p ie tr a f o r t e ” (p ra c e w to k u ) 7. 1.3. „ A to m iz a c ja ” (a to m iz z a z io n e ) p o le g a na s to s o w a n iu m ie sz a n ki w o d n o - p o w ie trz n e j, w k tó re j w o d a w y s tę p u je w je szcze d ro b n ie js z y c h c z ą s te c z k a c h niż w p o p rz e d n io o m ó w io n e j m e to d z ie . O g r a n ic z a to je szcze b a rd z ie j je j d z ia ła n ie m e c h a n ic z n e , n a to m ia s t zw iększa d z ia ła n ie fiz y k o c h e m ic z n e na n a w a rs tw ie n ia . M e to d ę tą z a s to s o w a n o w o b ie k ta c h , k tó ry c h o c zys zcz a n ie m u s ia ło być s z c z e g ó ln ie d e lik a tn e ze w z g lę d u na o s ła b ie n ie k a m ie n ia lu b w a rs tw y b a rw n e , n p . k o lu m n y ś w ią ty n i S a tu rn a , F fa d ria n e u m w Rzym ie ( p ra c e w t o k u ) 8, p o r t a l P a la zz o d e i P rio ri w P e ru g ii (1 9 8 5 — 1986, część o b ie ktu ). R ó w n ie ż z p o w o d z e n ie m „ a t o m iz a c ję ” z a s to s o w a no d o o c z y s z c z e n ia d e k o r a c ji s tiu k o w e j w d z ie d z iń c u P a la zzo S p a d a w Rzym ie (1 9 8 5 -1 9 8 6 ). 1.4. K o m p re s y (w ł. im p a c c h i, a n g . p o u ltic e s ) z g lin s p e c ja ln y c h ( s e p io lit, a t a p u lg it ) n a s ą c z o n y c h w o d ą s to s o w a n e są d o d e lik a tn e g o o cz ysz cze n ia c e n n y c h o b ie k tó w , g łó w n ie rzeźb, przy s to s u n k o w o n ie w ie lk ie j (m a ks. 1m m ) g ru b o ś c i n a w a rs tw ie ń ty p u c ro s ta n e ra (z a w ie ra ją c y c h g ip s ja k o p r o d u k t k o ro z ji w ę g la n u w a p n ia ) . Z a le c a n e je s t u życ ie w o d y d e s ty lo w a n e j. O c z y s z c z a n ie p o w ie rz c h n i tą m e to d ą trw a d o ść d łu g o (o k ła d p o z o s ta w ia się n a 2 4 — 48 g o d z ., p o w ta r z a ją c z a b ie g — w ra z ie p o trz e b y — w ie lo k ro tn ie ), lecz je s t b e z p ie c z n e i p ro s te . N ie n a le ż y je d n a k te j m e to d y s to s o w a ć d o o c z y s z c z a n ia k a m ie n i b a rd z o p o ro w a ty c h (ze w z g lę d u na tru d n o ś c i w u s u w a n iu g lin y z p o ró w ). 1.5. O d m ia n ą po w y ższ e j m e to d y je s t tzw . k o m p re s b io lo g ic z n y z g lin y z w o d ą , m o czn ik ie m i g lic e r y n ą . „ K o m p re s ” ta k i p o z o s ta w ia się na p o w ie rz c h n i k o m ie n ia na o kre s o k o ło 1 m ie s ią c a .
„K o m p re s b io lo g ic z n y ” z a s to s o w a n o ja k o u z u p e łn ia ją c ą m e to d ę o c z y s z c z a n ia w p ra c a c h przy P o rta d e lla C a rta P a ła c u D o ż ó w w W e n e c ji (1979) z d o b ry m w y n ik ie m (c h o ć d z ia ła n ie t e j m e to d y n ie je s t w p e łn i w y ja ś n io n e ). M e to d a ta u z y s k a ła b a rd z o d o b r ą o c e n ę s p e c ja lis tó w ze w z g lę d u na „ d e lik a tn o ś ć ” z a b ie g u 9 ; ta k ż e przy P o rta d e l P o p o lo w Rzym ie ( 1 9 8 3 -1 9 8 4 ) 10. 1.6. O k ła d y z z a s to s o w a n ie m ś ro d k ó w c h e m ic z n y c h . O p r ó c z ro z tw o ró w w o d n y c h d e te r g e n tó w (z a lic z o n y c h w e W ło s z e c h d o m e to d o c zy s z c z a n ia c h e m ic z n e g o , s to so w a n y c h z o s tro ż n o ś c ią ) w p ra c a c h p rz y o b ie k ta c h z a b y tk o w y c h s to s u je się w y łą c z n ie ro z tw o ry i p a s ty o o d cz y n ie le k k o z a s a d o w y m (n ie p rz e k ra c z a ją c y m p H = = 8). O p ró c z z e s ta w u o p ra c o w a n e g o p rze z Is titu to C e n tra le d e l R e s ta u ro p o d n a zw ą A B 5 7 (z a w ie ra ją c y m k w a ś n e w ę g la n y s o d u i a m o n u , w e rs e n ia n d w u s o d o - w y) s to s u je się ro z tw o ry k w a ś n e g o w ę g la n u a m o n u lu b w ę g la n u a m o n u , a ja k o n o ś n ik i k a rb o k s y m e ty lo c e lu lo z ę , g lin y s p e c ja ln e lu b ( n a jc z ę ś c ie j) p u lp ę p a p ie ro w ą (c e lu lo z ę ). O k ła d y te g o ty p u z a s to s o w a n e z o s ta ły ja k o p o d s ta w o w a m e to d a oczy szc ze n ia w p r a c a c h p rzy f a s a d z ie S. P e tro n io w B o lo n ii 11 (1 9 7 2 — 1979, m a rm u r i w a p ie n ie ) , d o o c z y s z c z a n ia p ia s k o w c ó w ró w n ie ż w B o lo n ii (n p . P a la z zo G a u d e n z i, P a la zzo d ’A c c u rs io , Pal. R a n u zz i, S. G io r g io , A r c h ig in n a s io i in . 1 9 7 9 -1 9 8 6 ) 12,
2 V. A n t o n e l l i , II restauro della Porta d e lla Carta in Venezia. Proceedings of the 3rd in te rna tio na l congress. Ve
nezia 1979.
3 C. C o n t i , A. R a v a , G. T o r r a c a , S. V e d o v e l l o ,
II consolidam ento d e lla p ie tra nella dim ensione de l grande cantiere (...), A tti d e l congresso. Bressanone 1986.
4 R. N a r d i , Conservation of the Arch of Septimus Severus
W ork in Progress. IIC Bologna Congress 1986.
5 A. i M. A l e s s a n d r i , La restauration de la Porta del
Popolo a Rome. Vth Congress. Lausanne 1985.
6 G. A m o r o s o , V. F a s s i n a , Stone Decay an d Conser
vation, Amsterdam 1983.
7 C apolavori e Restauri. Katalog wystawy w Palazzo Vec chio we Florencji, 1987.
8 A. M. A l e s s a n d r i , II restauro delle colonne d e ll'A d -
rianeo, „B o lle ttin o d 'A rte ” 1986, nr 35-36.
9 V. A n t o n e l l i , Il restauro..., op. cit.
10 A. i M. A l e s s a n d r i , La restauration..., op. cit.
11 R. R o s s i - M a n a r e s i , Restauri a B ologna e Ferrara. FICG Bologna 1986.
w e F lo re n c ji w S. P a n c ra z io (tzw . try fo riu m A lb e r tie g o , p ra c e w to k u ) i O r s a n m ic h e le (o b r a m ie n ia o k ie n n e , p ra c e w to k u ) 13. W W e n e c ji d o o c zyszcze n ia w a p ie n ia z Is trii o k ła d y w y m ie n io n e g o ty p u z a s to s o w a n o m .in. w S c a la d e l B ovo lo (1985). Jako m e to d a u z u p e łn ia ją c a o k ła d y s to s o w a n e są z p o w o d z e n ie m m .in. w p ra c a c h przy k o lu m n ie T ra ja n a , k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a , łu k u K o n s ta n ty n a , A ra Pa d s A u g u s ta e w Rzym ie (m a rm u r, p ra c e w to k u ). M e to d a ta u m o ż liw ia sk u te c z n e i s to s u n k o w o szybkie u s u w a n ie n a w a rs tw ie ń z a w ie ra ją c y c h g ip s , ta k ż e do ść g r u bych (k ilk u m ilim e tro w y c h ). N ie b e z p ie c z e ń s tw o je j s to s o w a n ia w ią ż e się z w y tw o rz e n ie m p e w n e j ilo ś c i soli ro z p u sz cza ln ych , zw ła szcza przy z a s to s o w a n iu kw a ś n e g o w ę g la n u so d u (w c h o d z ą c e g o w s k ła d A B 5 7 ); po o czy szczeniu p o ro w a te g o w a p ie n ia ( p ie tra d i Lecce) w S. C ro c e w Lecce w y s tą p iły w y k ry s ta liz o w a n ia s o li i o d p ry ski k a m ie n ia (19 8 3 — 1986). D la te g o też, w e d łu g o p in ii k o n s e rw a to ró w p ro w a d z ą c y c h w y m ie n io n e p ra c e , n a le ż y e lim in o w a ć kw a śny w ę g la n so d u . M e to d a n ie je s t z a le c a n a d o o c zys zcz a n ia k a m ie n i b a rd z o p o ro w a ty c h i w te dy g d y n ie je s t m o ż liw e w y p łu k a n ie p r o d u k tó w re a k c ji i re szte k n o ś n ik a . 1.7. Ż yw ice z w y m ia n ą jo n o w ą (n p . D o w e x 5 0 W -X 4 ) s to s o w a n e są d o o c z ysz cza n ia c e n n y c h i w ra ż liw y c h o b ie k tó w ( lu b ic h czę ści) przy n a w a rs tw ie n ia c h o n ie w ie lk ie j g ru b o ś c i. Ż y w ic a p o w in n a być d o b ra n a z a le ż n ie od ro d z a ju z a n ie czyszcze ń (n a w a rs tw ie ń ), m a te ria łu k a m ie n n e g o i je g o z a s o le n ia . Z e w z g lę d u na w yso ki koszt żyw icy (c h o ć m o ż liw e j d o r e g e n e r a c ji) m e to d a s to s o w a n a je s t w o g ra n ic z o n y m z a k re s ie , n p . ty lk o do p e w n yc h fr a g m e n tó w łu k u K o n s ta n ty n a w Rzym ie ( p r a ce w to k u ). D z ia ła n ie żyw icy je s t b a rd z o ła g o d n e . N ie s tw ie rd z o n o s k u tk ó w u b o c zn ych . M e to d a ta nie zaw sze je d n a k s p ra w d z a się i p ró b a je j z a s to s o w a n ia d o oczys zcz e n ia z n a w a rs tw ie ń p o lic h ro m o w a n e g o s a rk o fa g u e tru s k ie g o , tzw. K a p ła n a (T a rk w in ia , M u ze u m N a ro d o w e ), n ie p o w io d ła się ze w z g lę d u na b a rd z o z ró ż n ic o w a n ą g ru b o ś ć n a w a rs tw ie ń (w ę g la n y i krze m ia n y ). W tym s zcz e g ó ln ym w y p a d k u n ie m ożn a było k o n tro lo w a ć d z ia ła n ia żywicy.
1.8. T ak z w a n e m ik ro p ia s k o w a n ie (w ł. m ic ro s a b b ia tu ra d i p re c is io n e , a n g . m ic ro a ir-b ra s iv e , m ic ro b la s tin g ) w y k o n y w a n e je s t p rz y rz ą d a m i p o z w a la ją c y m i na p re c y zy jn e s te ro w a n ie s tru m ie n ie m p o w ie trz a z ro z p y lo n ym p ro sz kie m . M e to d a ta je s t sze ro ko s to s o w a n a ja k o u z u p e łn ia ją c a przy d o c z y s z c z a n iu fra g m e n tó w o b ie k tó w z n ie ro z p u s z c z a ln y c h n a w a rs tw ie ń , m .in . w p ra c a c h przy w ię ksz o śc i w y m ie n io n y c h w yże j a n ty c z n y c h z a b y t ków Rzymu. Przy p ra w id ło w y m z a s to s o w a n iu (c iś n ie n ie p o w ie trz a , d o z o w a n ie ilo ś ci pro szku, d o b ó r p ro szku o tw a rd o ś c i m n ie js z e j niż k a m ie ń , o d le g ło ś ć dyszy od p o w ie rz c h n i k a m ie n ia ) p o z w a la na sk u te c z n e oczyszcze n ie n ie ro z p u s z c z a ln y c h n a w a rs tw ie ń , ta k ż e z o s ła b io nych w ra ż liw y c h p o w ie rz c h n i (n a w e t fre s k i). U zyska ny e fe k t je s t je d n a k w z n a czn ym s to p n iu u z a le ż n io n y od m a n u a ln y c h z d o ln o ś c i i w y ć w ic z e n ia o p e ra to ra u rz ą d z e n ia . N ie w ła ś c iw e użycie (c h o ć b y np . trz y m a n ie za d łu g o dyszy n a d czyszczoną p o w ie rz c h n ią ) g ro z i p o w a ż n y m i, n ie o d w ra c a ln y m i u s z k o d z e n ia m i o b ie k tu . 1.9. D o o c zy szc za n ia k a m ie n ia za p o m o c ą u rz ą d z e ń u ltra d ź w ię k o w y c h s to s u je się a p a ra ty s to m a to lo g ic z n e (n p . S te lla d e n t S3). D z ia ła n ie f a li u ltra d ź w ię k o w e j w p o łą c z e n iu z ro z p y lo n ą w o d ą s k u te c z n ie u su w a z w a rte n a w a rs tw ie n ia (p o d w a ru n k ie m , że n ie są z b y t g ru b e ) bez za rys o w a ń p o w ie rz c h n i k a m ie n ia . M e to d a ta n a d a je się d o k a m ie n n y c h o b ie k tó w s to s u n k o w o d o b rz e z a c h o w a n y c h . Z e w z g lę d u na p ra c o c h ło n n o ś ć m e to d a ta s to s o w a n a je s t d o czyszcze n ia o b ie k tó w o n ie w ie lk ic h ro z m ia ra c h lu b ja k o m e to d a u z u p e łn ia ją c a (n p . fig u r a św. K rzysztofa n a fa s a d z ie S. M a r ia d e ll O r to w W e n e c ji, 1969) 14. 1.10. O c z y s z c z a n ie przy z a s to s o w a n iu d łu g ic h im p u ls ó w la s e ro w y c h (1 0 ~ 3s) w w a ru n k a c h la b o ra to ry jn y c h — z a s to s o w a n o z p o w o d z e n ie m d o u s u n ię c ia b a rd z o z w a r tych , tw a rd y c h n a w a rs tw ie ń z p o w ie rz c h n i b ia łe g o k a m ie n ia ( is to tn a w t e j m e to d z ie je s t ró ż n ic a w s p ó łc z y n n ik ó w o d b ic ia ) . U rz ą d z e n ie ta k ie p ra c u je m .in . w p r a c o w n i k o n s e rw a to rs k ie j w C a d 'O r o w W e n e c ji. Z e w z g lę d u na s k o m p lik o w a n ą a p a r a tu r ę i d u ży koszt m e to d a ta w s k a li a r c h ite k to n ic z n e j n ie je s t d o tą d w y k o rzystyw a n a .
1
.
11.
M e c h a n ic z n e u s u w a n ie s ta ry c h z a p ra w , k itó w c e m e n to w y c h itp . w y k o n y w a n e je s t p rz e w a ż n ie p re c y z y j nym i u rz ą d z e n ia m i ja k m ik ro w ie rta rk i, „ p ió r a ” (p u n - k ta k i) p n e u m a ty c z n e , e w e n tu a ln ie (p rzy m a łe j g r u b o ści i p o w ie rz c h n i) o p is a n y m i w p u n k c ie 9 u rz ą d z e n ia m i u ltra d ź w ię k o w y m i. W a ż n a je s t p re c y z ja u rz ą d z e n ia , p o z w a la ją c a na u s u w a n ie n a w a rs tw ie ń bez u szko d ze ń k a m ie n ia . J a k ju ż z a z n a c z o n o w p u n k c ie 2, z a b ie g i o c z y s z c z a ją ce przy o b ie k ta c h a rc h ite k to n ic z n y c h w y k o n y w a n e są na o g ó ł k ilk o m a m e to d a m i, d o s to s o w a n y m i d o z ró ż n ic o w a nych z a b ru d z e ń i n a w a rs tw ie ń . 2. W zm o cn ie n ie (k o n s o lid a c ja ) 2.1. W o s ta tn ic h la ta c h o b s e rw u je się p o w ró t d o t r a d y c y jn e j te c h n ik i w a p ie n n e j k o n s o lid a c ji m a rm u ró w i w a p ie n i, s to s o w a n e j przez k o n s e rw a to ró w w ło s k ic h . Z a le ż n ie od ro d z a ju i s to p n ia d e z in te g ra c ji m a te ria łu k a m ie n n e g o s to s u je się w o d ę w a p ie n n ą , m le ko w a p ie n ne, p ły n n e z a p ra w y ( d o in je k c ji), z a p ra w y d o p o w ie rz c h n io w e j k o n s o lid a c ji i w y p e łn ia n ia p ę k n ię ć . U ż y w a n e są z a p ra w y na b a z ie w a p n a d o ło w a n e g o (g ra s s e llo d i c a lce) i w a p n a h y d ra u lic z n e g o (be z s o li ro zp u sz cza ln y ch ),
z różn ym i w y p e łn ia c z a m i i d o d a tk a m i ja k p u c o la n a , m ączka m a rm u ro w a , m ączka c e g la n a , m ączka tra w e rty - no w a , k a z e in a ; w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h m o d y fik o w a n e n ie w ie lk im d o d a tk ie m żyw icy a k ry lo w e j (d y s p e rs je ). W te c h n ic e te j n ie ma ś c is łe g o ro z d z ia łu p o m ię d z y w z m o c n ie n ie m s tru k tu ry k a m ie n ia , s k le je n ie m p ę k n ię ć i w y p e łn ie n ie m u b y tk ó w , p o s z c z e g ó ln e z a b ie g i łą c z ą się ze so b ą , c o n a le ż y u z n a ć za za le tę .
D o n a jw a ż n ie js z y c h p ra c , w k tó ry ch pow yższa te c h n o lo g ia s to s o w a n a je s t ja k o p o d s ta w o w a , n a le ż ą p ra c e (w to k u ) przy łu k u S e p ty m iu sza S e w e ra 15, Łu ku K o n s ta n ty n a 16 i k o lu m n ie T ra ja n a w Rzymie. W o p in ii k o n s e rw a to ró w p ro w a d z ą c y c h te p ra c e te c h n o lo g ia „ w a p ie n n a ” ro z w ią z u je p ro b le m y k o n s o lid a c ji m a te ria łu k a m ie n n e g o (m a rm u r z L u n i, m a rm u r p ro k o n e z y js k i, t r a w e rty n ). P o n a d to n ie stw a rz a ryzyka, ja k ie n a d a l je s t z w ią z a n e ze s to s o w a n ie m ś ro d k ó w syn te ty czn y ch . W p r o w a d z o n y d o o b ie k tu m a te ria ł m a w ła s n o ś c i a n a lo g ic z n e d o m a te ria łu k a m ie n n e g o , d o b rz e z nim „ w s p ó łp ra c u je ” , u m o ż liw ia p o w ta rz a n ie z a b ie g ó w , n ie je s t szko-13 C apolavori e Restauri..., op. cit.
14 L. G h i g o n e 11 o, La conservation de la pierre a Venice
de 1969 a 82, Vth Congress. Lausanne 1985.
15 R. N a r d i, Conservation of the Arch..., op. cit.
16 С. C o n t i , A. R a v a , G. T o r r a c a , S. V e d о v e I I o,
1. Schody G iga ntów w Pałacu Dożów w W enecji — po n ie dawno ukończonej konserwacji (O. Nonform ale, technologia oparta na mieszance żywicy akrylow ej i silikonu)
1. G iants’ Stairs in the Palazzo Ducale in Venice — after recently com pleted conservation (O. Nonform ale, technology based on a com bination of acryl and silicone resins)
d liw y d la w y k o n u ją c y c h p ra c e . Przy tych z a le ta c h „ w a p ie n n a ” te c h n o lo g ia w z m o c n ie n ia m a je d n a k o g r a n i c z e n ia w y n ik a ją c e ze s to s u n k o w o n ie w ie lk ie j g łę b o k o ści p e n e tr a c ji. W o b ie k ta c h , w k tó ry ch p o trz e b n a je s t g łę b o k a p e n e tr a c ja ś ro d k a w z m a c n ia ją c e g o , te c h n o lo g ia „ w a p ie n n a ” u z u p e łn io n a być m usi je d n ą z te c h n o lo g ii o p a rty c h na p r e p a ra ta c h sy n te tyczn ych .
2.2. U ż y c ie w o d o r o tle n k u b a ro w e g o d o k o n s o lid a c ji k a m ie n i z a w ie ra ją c y c h w ę g la n w a p n ia (m e to d a o p r a c o w a n a na n o w o przez S. Z. L e w in ’a - U S A ) - je s t rz a d k o s p o ty k a n e w e W ło s z e c h ( p ró b y na n ie w ie lk ic h o b ie k ta c h ) , n ie m a w ię c w tym z a k re s ie zn a c z ą c y c h d o ś w ia d c z e ń p ra k ty c z n y c h . N a p o d s ta w ie p u b lik a c ji m o ż n a w n io s k o w a ć , że te c h n o lo g ia ta m oże d a ć d o b re re z u lta ty ( k o n s o lid a n t n ie o rg a n ic z n y , o a n a lo g ic z n y c h w ła s n o ś c ia c h со С а С О з ). W y s tą p ić je d n a k m o g ą z a b ie le n ia ( r o z ja ś n ie n ie p o w ie rz c h n i k a m ie n ia ). W a ż n ą z a le tą je s t to , że u m o ż liw ia d a ls z e z a b ie g i k o n s e rw a to rs k ie , ta k ż e przy s to s o w a n iu in n y c h m e to d . 2.3. D o w z m a c n ia n ia s tru k tu ry k a m ie n ia u ży w a n e są w e W ło s z e c h n a jc z ę ś c ie j żyw ice a k ry lo w e , zw łaszcza P a ra llo id B72 ( k o p o lim e r a k ry la n u m e ty lu i m e ta k ry la n u e ty lu ), w fo r m ie ro z tw o ró w w ro z p u s z c z a ln ik a c h o r g a n ic z n y c h . P a ro llo id B72 je s t p o d s ta w o w y m ś ro d k ie m s to s o w a n y m d o w s tę p n e g o w z m o c n ie n ia o s ła b io n e g o
2. Łuk Septymiusza Sewera w Rzymie w trakcie konserwacji (Roberto N a rd i z zespołem Centro Conservazione Archeolo g ia ; część zasłonięta z charakterystycznymi nawarstw ieniam i typu ,,crosta nera” , prace przed oczyszczeniem)
2. The Arch o f Septimus Sever in Rome d u rin g conservation (Roberto N a rd i with the team from Centro Conservazione A rcha eo iog ia; hidden p a rt with characteristic layers of a "cro sta nera” type; work prior to cleansing)
m a te ria łu k a m ie n n e g o p rz e d d a ls z y m i z a b ie g a m i. D o w a ż n ie js z y c h o b ie k tó w , w k tó ryc h z a s to s o w a n o P a ra l lo id B72 d o w ła ś c iw e j k o n s o lid a c ji k a m ie n ia , n a le ż ą : a r c h itra w T in o d e C a m a in o w K a te d rz e w S ie n ie (m a r m ur, 1968), p o rta l A rs e n a łu w W e n e c ji (m a rm u r i w a p ie ń is try js k i, 1972) 17, c o k ó ł p o m n ik a C o lle o n ie g o w W e n e c ji (m a te ria ł ja k w yże j, 1978) 18, a r c h itr a w ś w ią ty n i R o m u lu sa na F orum R o m a n u m w Rzym ie (m a rm u r, 1979 i la ta n a s tę p n e ). Pod w z g lę d e m w y trz y m a ło ś c i m e c h a n ic z n e j m e to d a ta d a je b a rd z o d o b r e w y n ik i, ró w n ież s to s u n k o w o d o b rą p e n e tra c ję . W y g lą d w y m ie n io nych za b y tk ó w , łą c z n ie z k o n s e rw o w a n y m i p ra w ie 20 la t te m u , n ie b u d z i za strze że ń . P ro b le m e m je s t n a to m ia s t ro z k ła d żyw icy p o d w p ły w e m p r o m ie n io w a n ia u ltr a fio le to w e g o w p o łą c z e n iu z in n y m i c z y n n ik a m i a tm o s fe rycznym i ( ja k k o lw ie k b a d a n ia la b o r a to r y jn e i d o ś w ia d c z e n ia p ra k ty c z n e w y k a z u ją , że ż y w ic e a k ry lo w e są o d p o rn ie js z e na te cz y n n ik i niż in n e żyw ice sztuczn e). R o zkład te n p ro w a d z i d o u tra ty w ła s n o ś c i h y d ro fo b o w ych , m oże też p o w o d o w a ć u tr a tę ro z p u s z c z a ln o ś c i ży w ic y (z ja w is k o ta k ie s tw ie rd z o n o ju ż p o 1 - 2 la ta c h na
17 Treatment Cards of Venetian Monuments and Sculptures.
Venezia 1979 (opr. L. L a z z a r i n i ) .
łu k u S e p ty m iu s z a S e w e ra i k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a w R zym ie). W o b e c p o w yższe go część k o n s e rw a to ró w i b a d a o z y (zw ła szcza z o ś ro d k a flo re n c k ie g o ) d y s k w a li fik u je s to s o w a n ie żyw ic, w tym a k ry lo w y c h , d o k o n s o li d a c ji. S łu s z n ie js z y je d n a k w y d a je się p o g lą d , że ży w ic a a k ry lo w a ja k o k o n s o lid a t w y m a g a d o d a tk o w e j „ o s ło n y ” (n ie s ta n o w i je d n o c z e s n e g o z a b e z p ie c z e n ia w w a r u n k a c h e k s p o z y c ji z e w n ę trz n e j), co z o s ta ło ro z w ią z a n e w m e to d z ie O . N o n fa r m a le (zob . p u n k t 7). W e W ło s z e c h n ie s to s u je się m e to d y p o lim e ry z a c ji ży w ic a k ry lo w y c h in situ .
2.4. N a p o c z ą tk u la t s ie d e m d z ie s ią ty c h d o k o n s o lid a c ji i je d n o c z e s n e g o z a b e z p ie c z e n ia k a m ie n ia w n ie k tó ry c h p ra c a c h , p rz e d e w szystkim w W e n e c ji, s to s o w a n o ży w ic e e p o k s y d o w e . S to s o w a n o je ró w n ie ż w k o n s e rw a c ji fig u r y M a tk i B o s k ie j z D z ie c ią tk ie m z fa s a d y S. M a r ia d e i M ir a c o li 19 (m a rm u r k a rra ry js k i, żyw ica M a ra s e t X555 z u tw a rd z a c z e m H 555, 1972) o ra z fr a g m e n tó w (z c z e rw o n e g o w a p ie n ia z W e ro n y ) L o g g e tty S a n s o v in o ( A r a ld y t A Y 103 + H Y 951, 1 9 7 2 - 1 9 7 5 ) 20. P ie rw szy o b ie k t, p rze d k o n s e rw a c ją w b a rd z o złym s ta n ie , z a c h o w u je do dziś d o b ry w y g lą d ; o cz ysz cza n ie w y k o n y w a n o p o w z m o c n ie n iu , b a rw a k a m ie n ia je s t w ię c p rz y c ie m n io n a . N a to m ia s t w d ru g im w y p a d k u żyw ica u tw o rz y ła p o w ie rz c h n io w ą w a rs tw ę , k tó ra z ż ó łk ła , z m a to w ia ła i złuszcza się. W o b e c te g o ro d z a ju p ro b le m ó w i n ie o d w ra c a ln o ś c i z a b ie g u na dłuższy czas z a n ie c h a no w e W ło s z e c h s to s o w a n ia żyw ic e p o k s y d o w y c h d o k o n s o lid a c ji.
W p ro w a d z e n ie żyw ic e p o k s y d o w y c h c y k lo a lifa ty c z n y c h u tw a rd z a n y c h a m in a m i p o lia lifa ty c z n y m i (n p . EP. 2101 -f- К 2102) 21, o o d p o rn o ś c i na d z ia ła n ie u ltr a fio le tu p o ró w n y w a n e j z żyw ic a m i a k ry lo w y m i, w y k o rz y s ta n e z o s ta ło w o s ta tn ic h la ta c h w p ra c a c h k o n s e rw a to rs k ic h przy a n ty c z n y m a k w e d u k c ie w p o b liż u Rzymu ( tu f z V ite rb o ), d z w o n n ic y w A r z ig n a n o (w a p ie ń z C h ia m p o ), k o lu m n ie w M u ra n o (g ra n o d io r y t). W pow yższych o b ie k ta c h is to tn e b yło p rz y w ró c e n ie k o n s tru k c y jn e j ro li k a m ie n ia ; k o n s o lid o w a n e g a tu n k i k a m ie n ia m a ją n a t u ra ln ie d o ś ć c ie m n ą b a rw ę , m o ż liw e o d b a r w ie n ia ży w ic y n ie w p ły w a ją z a te m na o d b ió r este tyczn y.
Z n a c z n a część k o n s e rw a to ró w w ło s k ic h p rz e c iw n a je s t u życiu ż yw ic e p o k s y d o w y c h d o w z m o c n ie n ia k a m ie n ia . W y d a je s ię je d n a k b a r d z ie j u z a s a d n io n y p o g lą d o s to s o w a n iu żyw ic e p o k s y d o w y c h w w y p a d k a c h ja k p o wyższe, tj. g d y k o n s o lid a c ja k a m ie n ia m a z n a c z e n ie k o n s tru k c y jn e , z o s tro ż n o ś c ią i s z c z e g ó ln ą d b a ło ś c ią o w a r u n k i te c h n o lo g ic z n e . D o ty c h c z a s o w e d o ś w ia d c z e n ia w ło s k ie w y k a z u ją p rz e d e w szystkim , że je s t to m e to d a tr u d n a , w k tó re j ła tw o o p o p e łn ie n ie b łę d u , p r a k ty c z n ie n ie o d w ra c a ln e g o . Ż y w ic e e p o k s y d o w e i p o liu r e ta n o w e są n a to m ia s t p o w s z e c h n ie u ż yw a n e w p ra c a c h k o n s e rw a to rs k ic h d o k o n s tru k c y jn e g o łą c z e n ia e le m e n tó w k a m ie n n y c h , o s a d z a n ia łą c z n ik ó w itp . 2.5. C o ra z szerzej s to s o w a n ą g ru p ą p re p a ra tó w s y n te ty c z n y c h d o k o n s o lid a c ji k a m ie n ia są p re p a ra ty krze- m o o rg a n ic z n e . Z a z n a c zyć trz e b a , że g ru p a ta o b e jm u je p r e p a r a ty o w s p ó ln e j w p ra w d z ie b a z ie te c h n o lo g ic z n e j, lecz z n a c z n ie ró ż n ią c e się s k ła d e m , w ła ś c iw o ś c ia m i, a przez to i re z u lta ta m i p ra k ty c z n y m i. P o zo rn ie n ie w ie l kie ró ż n ic e w s k ła d z ie c h e m ic z n y m w p ły w a ją je d n a k na to, że o s ta te c z n e w y n ik i k o n s o lid a c ji ró ż n ią się d o ś ć z n a c z n ie .
D o n a jw c z e ś n ie j u żyw a n ych n a le ż ą żyw ice s ilik o n o w e ( p o lis ilo k s a n y ) :
— rze źb a w ty m p a n o n ie k o ś c io ła S. A lv is e w W e n e c ji (1967), S O G E S IL XR 893, s ta n o b ie k tu o b e c n ie o g ó ln ie d o b ry , o d b a rw ie n ia n ie m o ż liw e d o u s ta le n ia z p o w o d u n ie o c zys zcz e n ia o b ie k tu przy k o n s e rw a c ji;
— p ró b y na części fa s a d y P alazzo d e l P o d e s ta w B o lo n ii (1 9 7 3 -1 9 7 4 ), R H O D O R S IL XR-893, s tw ie rd z o n o d o b rą p e n e tra c ję i w z m o c n ie n ie , s ta n o b ie k tu w 1981 r. d o b ry , bez o d b a rw ie ń lu b o b ja w ó w p o n o w n e j d e s tru k c ji 22 ;
— P o rta d e lla C a rta P a ła c u D o ż ó w w W e n e c ji 23 (1979, m a rm u r), p o s ą g i k o n s o lid o w a n e m e to d ą p ró ż n io w ą B a l- fo u r-B e a tty , p o z o s ta łe m a rm u ry k a p ila r n ie ; o b s e rw u je się ś c ie m n ie n ie (z ż ó łk n ię c ie ) u ż y te g o p re p a r a tu o c h a ra k te rz e e k s p e ry m e n ta ln y m , lecz bez o b ja w ó w p o n o w n e j d e s tru k c ji;
— P alazzo G h is ila r d i w B o lo n ii24 (d z ie d z in ie c 1976 — 1979 i fa s a d a 1983), p ia s k o w ie c , R H O D O R S IL 11309, d o b re u tw a rd z e n ie , c h o ć bez u tw ie rd z e n ia złu szczeń, ka m ie ń le kko p rz y c ie m n ia ły na s k u te k p o z o s ta w ie n ia p a ty n y, bez o b ja w ó w p o n o w n e j d e s tru k c ji ( u w a g a : na fa s a d z ie użyty ta k ż e s ila n Z 6 0 7 0 );
— P alazzo M a d a m a w T u ry n ie , ok. 1975 r.
W w y m ie n io n y c h o b ie k ta c h (z w y ją tk ie m P o rta d e lla C a rta ) im p r e g n a c ja żyw icą s ilik o n o w ą s ta n o w iła je d n o cz e ś n ie w z m o c n ie n ie i z a b e z p ie c z e n ie .
S ila n y i s ilo k s a n y użyte z o s ta ły m. in .:
— d o k o n s o lid a c ji i z a b e z p ie c z e n ia m a rm u ró w w Log- g e tta S a n s o v in a w W e n e c ji (1972, R H O D O R S IL X 5 4 - -8 0 2 ). L u n e tta C o rn e r w k o ś c ie le S. M a ria d e i F ra ri ( p r o d u k t ja k w y ż e j) 25, — d o p ia s k o w c ó w w B o lo n ii (w s p o m n ia n y Z - 6 0 7 0 D o w C o r n in g ) 2б.
Estry kw asu k rz e m o w e g o (z n a n e ta k ż e w e W ło s z e c h p o d n a z w ą „ S ilic a ti d i e t ile ” , w o d n ie s ie n iu d o e s tró w e ty lo w y c h ) były p rz e d m io te m p ró b w B o lo n ii ju ż w la ta c h 1973— 1974. O s ią g n ię to w ó w c z a s d o b ry e fe k t w z m a c n ia ją c y . O b e c n y sta n o b ie k tu ( e p ita fiu m w k ru ż g a n k a c h S. D o m e n ic o ) je s t z a d o w a la ją c y 27. N ie k o rzystnym u b o cz n y m e fe k te m były z a b ie le n ia na p o w ie rz c h n i k a m ie n ia . P o d o b n y p ro b le m w y s tą p ił po w z m o c n ie n iu p re p a ra te m e stro w y m k a m ie n n e j fa s a d y P alazzo M a g n a n i w B o lo n ii. W o b u w y p a d k a c h n ie p rz e m y w a no ro z p u s z c z a ln ik ie m p o w ie rz c h n i k a m ie n ia po n a s ą c z e n iu p re p a ra te m , co n a jp r a w d o p o d o b n ie j s p o w o d o w a ło w s p o m n ia n e z a b ie le n ia . Z p o w o d z e n ie m z a s to s o w a n o p r e p a ra ty e s tro w e , m. in . d o w z m o c n ie n ia p ia s ko w c a w tzw . try fo r iu m A lb e r tie g o w S. P a n c ra z io w e F lo re n c ji 28 (p ra c e w to k u , p r e p a r a t W a c k e r S te in fe s ti- g e r O H ) , d o m a rm u ru na k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a w R z y m ie 29 (p ra c e w to k u ), d o p ia s k o w c ó w fa s a d y S. B e rn a rd in o w P e ru g ii (T e g o v a k o n , p ra c e w to k u ). 19 Treatment cards of Venetian..., op. cit.
20 Tamże
21 R. C a v a l e t t i , L. L a z z a r i n i , L. M a r c h e s i n i, G. M a r i n e I I i, A new Type of Epoxy Resin for the
Structural C onsolidation of Badly Decayed Stones. Vth Con
gress, Lausanne 1985.
22 R. R o s s i - M a n a r e s i , Effectiveness of Conservation Treatments for the Sandstone of Monuments in Bologna.
Conservation of Stone II, Bologna 1981. 23 V. A n t о n e I I i, Il restauro..., op. cit.
24 R. R o s s i - M a n a r e s i , Restauri a Bologna..., op. cit. 25 Treatment Cards of Venetian..., op. cit.
26 R. R o s s i - M a n a r e s i , Restauri a Bologna..., op. cit. 27 R. C a v a l e t t i , L. L a z z a r i n i , L. M a r c h e s i n i, G. M a r i n e I I i, A new Type of Epoxy..., op. cit. 28 Capolavori e Restauri..., op. cit.
29 С. C o n t i , A. R a v a , G. T o r r a c a , S. V e d o -V e I I о, Il consolidamento..., op. cit.
3. Porta della Carta Pałacu Dożów w W enecji, stan w 1987 r. (ostatnie prace konserwatorskie — 1979, K. H em pel; m.in. rzeźby konsolidowane żywicami silikonowym i)
3. Porta della Carta in the Palazzo Ducale in Venice, con dition in 1987 (last conservation work - 1979, K. H em pel; i.a. sculptures consolidated with silicone resins)
W w y n ik u p ró b la b o r a to r y jn y c h ICR p re p a ra t e s tro w y ( W a c k e r S te in fe s tig e r O H ) w y b ra n y z o s ta ł d o k o n s o lid a c ji p o ro w a te g o w a p ie n ia z Lecce (S. C ro c e , Lec c e ) 30; p ra c e przy o b ie k c ie n a tra fiły na tru d n o ś c i w y n i k a ją c e z d u ż e j z a w a rto ś c i so li ro z p u s z c z a ln y c h w k a m ie n iu , lecz e le m e n ty o d s a la n e i w z m o c n io n e w y b r a nym p re p a ra te m z n a jd u ją się w d o b ry m s ta n ie . P ra c o w n ia ICR w Rzym ie w y k o n a ła w z m o c n ie n ie w ie lu ru c h o m y c h o b ie k tó w k a m ie n n y c h (p ia s k o w ie c , w a p ie ń , m a rm u r, tu f) p r e p a r a ta m i e s tro w y m i (T e g o v a k o n V, W a c k e r S te in fe s tig e r O H ), o s ią g a ją c g łę b o k ą p e n e tr a c ję , a w w y n ik u te g o p ra w id ło w e w z m o c n ie n ie i b a r dzo d o b re re z u lta ty k o n s e rw a to rs k ie . D o ś w ia d c z e n ia w ło s k ie w s to s o w a n iu p re p a ra tó w o p a r tyc h na e s tra c h kw a su k rz e m o w e g o są m n ie js z e , niż n p . w RFN, lecz ja k w y n ik a z p o d a n y c h w yże j p rz y k ła d ó w , p re p a ra ty te są s to s o w a n e c o ra z szerze j. G łę b o k a p e n e tra c ja p re p a ra tó w te g o ty p u s ta n o w i ich n ie k w e s tio n o w a n ą z a le tę . S p o ś ró d k o n s o lid a n tó w s y n te ty c z n ych b u d z ą n a jm n ie j za strze że ń . W a ru n k i ich s to s o w a n ia są n a s tę p u ją c e :
— p o d a w a n a przez p ro d u c e n tó w m e to d a n a try s k u n ie zaw sze w y s ta rc z a d o o s ią g n ię c ia w ła ś c iw e j p e n e tr a c ji; n a le ż y ją z a s tą p ić o k ła d a m i, k ą p ie lą , m e to d ą p o d c i ś n ie n io w ą ;
— a b y u n ik n ą ć w s p o m n ia n y c h z a b ie le ń , k o n ie c z n e je s t
4. Łuk Konstantyna w Rzymie, usuwanie cementowych kitów przy użyciu pneumatycznego punktaka
4. Constantin’s Arch in Rome, rem oval o f cement putties by means of a pneum atic punch ("fe a th e r” )
(wszystkie zdjęcia P. Stępień)
p o n a s ą c z e n iu p rz e m y c ie ro z p u s z c z a ln ik ie m p o w ie rz c h n i k a m ie n ia ; — a n a lo g ic z n ie d o in n y c h te c h n o lo g ii k o n s o lid a c ji z k a m ie n ia n a le ż y u s u n ą ć s o le ro z p u s z c z a ln e ; — s to s o w a n ie p r e p a r a tu k o n s o lid u ją c e g o w o b ie k ta c h w e k s p o z y c ji z e w n ę trz n e j p o w in n o być u z u p e łn io n e z a b e z p ie c z e n ie m przez h y d r o fo b iz a c ję ; w e d łu g p ró b p o ró w n a w c z y c h n a jle p s z e re z u lta ty d a je s to s o w a n ie p r e p a r a tó w h y d ro fo b iz u ją c y c h ró w n ie ż z g r u p y p r e p a r a tó w k rz e m o o rg a n ic z n y c h . 2.6. W u z u p e łn ie n iu p u n k tu 2.5 w s p o m n ie ć n a le ż y o te c h n o lo g ii k o n s o lid a c ji n ie s to s o w a n e j ju ż w e W ło szech i w ie lu in n y c h k ra ja c h , ze w z g lę d u n a n e g a ty w n e d o ś w ia d c z e n ia . F lu o s ilik a ty użyte d o w z m a c n ia n ia m a rm u ró w w la ta c h s ze ś ć d z ie s ią ty c h , np. łu k u A lfo n s a A ra g o ń s k ie g o w N e a p o lu i fa s a d y C a d ’O r o w W e n e c ji, s p o w o d o w a ły z s za rz e n ie k a m ie n ia i łu s z c z e n ie się je g o w a rs tw y z e w n ę trz n e j. S tan w ię k s z o ś c i o b ie k tó w , k tó re k o n s e rw o w a n e były przy z a s to s o w a n iu t e j te c h n o lo g ii, je s t o b e c n ie n ie z a d o w a la ją c y , a n ie k tó ry c h n a w e t b a rd z o zły.
30 M. T a b a s s o , V. S a n t a m a r i a , Consolidant and Pro
tective Effects of D ifferent Products on Lecce Limestone. Vth
2.7. K o n s e rw a to r O tt o r in o N o n fa rm a le o p ra c o w a ł w la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h te c h n o lo g ię k o n s o lid a c ji i z a b e z p ie c z e n ia m a te ria łu k a m ie n n e g o użytą n a s tę p n ie w w ie lu o b ie k ta c h . W te c h n o lo g ii te j s to s u je s ię m ie sza n k ę żyw icy a k ry lo w e j (P a r a llo id B72 — k o n s o lid a n t) o ra z s ilo k s a n u (D ri F ilm 104 — e fe k t h y d ro fo b o w y ) w o d p o w ie d n ic h ro z p u s z c z a ln ik a c h . D o m a rm u ru i w a p ie n ia te c h n o lo g ia ta z a s to s o w a n a z o s ta ła p o ra z pie rw sz y na d u ż ą s k a lę w p ra c a c h k o n s e rw a to rs k ic h przy fa s a d z ie S. P e tro n io w B o lo n ii (1 9 7 2 -1 9 7 9 ) 31, n a s tę p n ie w k a te d rz e w F e rra rze , k a te d rz e w F id e n z a , b a p ty s te riu m w P a rm ie ( p o lic h ro m o w a n e rzeźb y A n te - la m i'e g o ), b a z y lic e Sw. M a rk a w W e n e c ji ( p o r ta l g łó w ny) i P a ła c u D o ż ó w w W e n e c ji (S c h o d y G ig a n tó w , część fa s a d y - w tr a k c ie k o n s e k ra c ji). W B o lo n ii t e c h n o lo g ię tę użyto ró w n ie ż d o p ia s k o w c a : w ra m a c h p ró b na e p ita fia c h C o r io la n i’e g o i B ra n d ’ a w k ru ż g a n ka ch S. D o m e n ic o (19 7 3 — 1 9 7 4 )32, n a s tę p n ie d o k o n s e rw a c ji rzeźb lw ó w i t a b lic p a m ią tk o w y c h P a la zz o Re Enzo (1978), k a p ite li k o lu m n d z ie d z iń c a P alazzo d ’A c o - u rs io (1979— 1980), fa s a d y S. G io r g io (19 7 6 — 1977), d e k o ra c ji a rc h ite k to n ic z n y c h P a lazzo R anuzzi (1 9 8 4 -1 9 8 5 ), P alazzo G a u d e n z i (1986) 33.
T e c h n o lo g ia ta w z b u d z iła w ś ró d k o n s e rw a to ró w w ło s k ic h w ie le k o n tro w e rs ji, z n a jd u ją c g o rą c y c h z w o le n n i kó w (zw ła szcza w ś ro d o w is k u b o lo ń s k im ), a le te ż i p rz e c iw n ik ó w . S ta n o b ie k tó w k o n s e rw o w a n y c h za j e j p o m o cą je s t b a rd z o d o b ry , co p rz e m a w ia na korzyść z w o le n n ik ó w . Z w ła szc za fa s a d a S. P e tro n io po k ilk u n a s tu ju ż la ta c h z a c h o w u je n ie n a ru s z o n ą s p o is to ś ć k a m ie n ia , bez z m ia n c h ro m a ty c z n y c h i bez z a b ru d z e ń (d z ię k i e f e k to w i h y d ro fo b o w e m u ). N ie k tó re o b ie k ty z p ia s k o w c a ( k a p ite le w P alazzo d e ll A c c u rs io ) w y k a z u ją le k k ie „ z a - b ły s z c z e n ie " p o w ie rz c h n i, z w ią z a n e ra c z e j z n ie p e łn y m o czyszcze nie m . W e d łu g a u to ra m e to d y żyw ice a k r y lo w e w powyższym z e s ta w ie z a c h o w u ją ro z p u s z c z a ln o ś ć
i m ożn a je u s u n ą ć za p o m o c ą k o m p re só w .
A rg u m e n ty p rz e c iw n ik ó w o p ie r a ją się na o g ó ln y c h z a s trz e ż e n ia c h d o ty c z ą c y c h żyw ic sztuczn ych, w s k a li p r a k ty c z n e j ja k d o tą d n ie p o tw ie rd z o n y c h .
D la o b ie k tó w (g łó w n ie z p ia s k o w c a ) w y m a g a ją c y c h w s tę p n e g o w z m o c n ie n ia p rze d oczyszcze nie m o p r a c o w a n o w B o lo n ii o d m ia n ę o m a w ia n e j m e to d y z z a s to s o w a n ie m w o d y w a p ie n n e j, d y s p e rs ji w o d n e j żyw icy a k ry lo w e j i s ilik o n a tu p o ta s o w e g o ; u m o ż liw ia o n a u ży c ie o k ła d ó w o c z ysz cza ją cyc h o o d c z y n ie z a s a d o w y m (z o b . p u n k t 1.6) z b a rd z o d o b ry m re z u lta te m (S. S te fa no, p o rta l k a p lic y V ezza, 1985). Z e s ta w te n z a s to s o w a ny ja k o je d y n a k o n s o lid a c ja d a je w o c e n ie a u to r a p rz e g lą d u zb y t m a łą p e n e tr a c ję i z b y t s ła b e w z m o c n ie n ie (S. V ita le e A g r ic o la , p o rta l bo czny, 1983). W sz ystkie d o ty c h c z a s o w e d o ś w ia d c z e n ia w z a k re s ie w y m ie n io n y c h te c h n o lo g ii w z m a c n ia n ia m a te ria łu k a m ie n n e g o p o tw ie rd z a ją , że u z y s k a n ie d o b re g o r e z u lta tu zależy p rz e d e w szystkim o d m o ż liw ie ja k n a jg łę b s z e j p e n e tra c ji k o n s o lid a n tu . N a w y n ik z a b ie g u w is to tn y s p o s ó b m a ją w p ły w m. in . z a s to s o w a n e ro z p u s z c z a ln ik i. 3. Z abezpieczenie 3.1. N a w ią z u ją c d o te c h n o lo g ii k o n s o lid a c ji o p is a n e j w p u n k c ie 2.1. p ró b u je się w y k o rz y s ta ć w a p n o ró w n ie ż d o z a b e z p ie c z e n ia p o w ie rz c h n io w e g o , z w ła szcza w a p ie n i i m a rm u ró w . W y k o n y w a n e są p ró b y z a ró w n o z p o w ło k a m i p ó łp rz e z ro c z y s ty m i (m le k o w a p ie n n e , e w e n tu a ln ie z d o d a tk ie m k a z e in y ) o ra z n ie p rz e z ro c z y s ty m i ( p o b ia ły o różn ym s k ła d z ie ). W p ra k ty c e z a b e z p ie c z e n ie ,,w a p ie n n e ” w y k o n a n o na re lik ta c h m u ró w s ta d io n u D o - m ic ja n a (tra w e rty n , p ra c e u k o ń c z o n e 1987) o ra z k a p ite li k o lu m n y F o ka sa na F o ru m R o m a n u m (m a rm u r, uk. 1986) w Rzym ie. W o b u w y p a d k a c h p o w ło k i b e z p o ś re d n io po w y k o n a n iu w y d a w a ły się „ w y o s trz a ć ” b ie l m a te ria łu , lecz w k ró tk im c za sie p rz e s ta ło to być z a u w a ż a ln e . P rób y p o w ło k „ w a p ie n n y c h ” z p o zytyw n ym i re z u lta ta m i w y k o n a n o na k o lu m n ie T ra ja n a , H a d r ia - n e u m i re lik ta c h ś w ią ty n i K a s to ra i P o llu k sa w Rzym ie. M o ż n a są d zić, że p o w ró t d o tra d y c y jn y c h te c h n o lo g ii z a b e z p ie c z e n ia k a m ie n ia p o w ło k a m i w a p ie n n y m i b ę d z ie d o m in u ją c ą te n d e n c ją w przyszłych la ta c h . Bez sp rz e c z n ą z a le tą je s t b ra k ryzyka, ja k ie s tw a rz a ją ś ro d ki syn te ty czn e , k tó ry c h s k u tk ó w po dłuższym o k re s ie n ie m o żn a p rz e w id z ie ć . T rw a ło ś ć z a b e z p ie c z e ń „ w a p ie n n y c h ” m oże być o g ra n ic z o n a , lecz ła tw o ś ć p o w tó rz e n ia z a b ie g u c a łk o w ic ie to re k o m p e n s u je . 3.2. T ra d y c y jn e z a b e z p ie c z e n ie m a rm u ró w i z b ity c h w a p ie n i w o s k ie m , s to s o w a n e d a w n ie j w W e n e c ji, z a s to s o w a n o z p e w n y m i m o d y fik a c ja m i w n ie k tó ry c h p ra c a c h k o n s e rw a to rs k ic h w tym m ie ście . F ig u rę św. K rzysztofa w p o rte lu S. M a r ia d e ll O r to z a b e z p ie c z a n o w o s k ie m m ik ro k ry s ta lic z n y m (C o s m o llo id В 8 0 H , 1969), p o d o b n ie p ła s k o rz e ź b y na fa s a d z ie lo g - g e t t ’y S a n s o v in a (1972), n a to m ia s t część P orta d e lla C a r ta p r e p a ra te m s ta n o w ią c y m p o łą c z e n ie żyw icy a k ry lo w e j i w o s ku m ik ro k ry s ta lic z n e g o (A R D E0023, 1979) 34. W d w ó c h p ie rw s z y c h o b ie k ta c h s tw ie rd z a się o b e c n ie z a n ik e fe k tu o c h r o n n e g o ; na p o w ie rz c h n i k a m ie n ia p o n o w n ie tw o rz ą s ię z a b ru d z e n ia . W o c e n ie k o n s e rw a to ró w w o s k n ie w y trz y m u je d łu g o w o b e cn ym ś ro d o w is k u m ie js k im . N ie n a le ż y je d n a k d y s k w a lifik o w a ć c a łk o w ic ie t e j m e to d y, w o b e c ła tw o ś c i p o w tó rz e n ia z a b ie g u i je g o n ie s z k o d liw o ś c i. W trz e c im o b ie k c ie p o w ło k a n a d a l s p e łn ia sw ą fu n k c ję o c h ro n n ą , c h o ć m oż n a d o p a tr y w a ć się p e w n e g o je j ś c ie m n ie n ia . P astą w o s k o w ą z a b e z p ie c z o n o ró w n ie ż p o d d a n e o s ta tn io k o n s e rw a c ji n a g ro b k o w e p o m n ik i m a rm u ro w e w SS. G io v a n n i e P a o lo ( n a g r o b e k M o c e n ig o i in n e ). Z a b e z p ie c z e n ie tych z n a jd u ją c y c h się w e w n ę trz u o b ie k tó w u z n a ć n a le ż y za n a jw ła ś c iw s z e . 3.3. Ż y w ic e a k ry lo w e , ja k ju ż p o d a n o w p u n k c ie 2.3., w o c e n ie k o n s e rw a to ró w w ło s k ic h n ie w y trz y m u ją d łu g o ja k o z a b e z p ie c z e n ie p o w ie rz c h n io w e k a m ie n ia w e k s p o z y cji z e w n ę trz n e j, n a to m ia s t s p e łn ia ją d o b rz e to z a d a n ie w e w n ę trz a c h . P o d o b n ie ja k w te c h n o lo g ii k o n s o lid a c ji i z a b e z p ie c z e n ia o m ó w io n e j w p u n k c ie 2.7. s to s o w a n e są d o z a b e z p ie c z e n ia p o w ie rz c h n io w e g o p r e p a r a ty h a n d lo w e s ta n o w ią c e m ie s z a n in ę żyw icy a k ry lo w e j i s ilik o n o w e j (M A S E D 460, CTS 204, „ S u rfa c e C le a r P re s e rv in g O p a c o ” A R D R a c c a n e llo ). P o n ie w a ż p ro d u k ty te s to s o w a n e są g łó w n ie przez firm y o c h a ra k te rz e prz e m y sło w ym , a n ie przez ze s p o ły k o n s e rw a to rs k ie , a w ię c bez p rz e p ro w a d z e n ia p e łn e j k o n s e rw a c ji o b ie k tu , re z u lta ty są n a jc z ę ś c ie j n ie z a d o w a la ją c e (n p . e le w a c ja S c u o la d i S. M a rc o w W e n e c ji) 35. Przy w ła ś c iw y m d o b o rz e i s to s o w a n iu p re p a ra tu m ożna się
s p o d z ie w a ć z n a c z n ie le p szych w y n ik ó w .
31 R. R o s s i - M a n a r e s i , Restauri a Bologna ..., op. cit. 32 R. R o s s i - M a n a r e s i , Effectiveness of Conservation .... op. cit.
33 R. R o s s i - M a n a r e s i , Restauri a Bologna .... op. cit. 34 Treatment Cards o f Venetian ..., op. cit.
3.4. P re p a ra ty k rz e m o o rg a n ic z n e (z o b . p u n k t 2.6.), o p ró c z czystych e s tró w kw a su k rz e m o w e g o , m a ją w ła s n o ści h y d ro fo b o w e , a za te m z a b e z p ie c z a ją c e . Jako z a b e z p ie c z e n ie u ży w a n e są n a jc z ę ś c ie j s ila n y (a lk ils i- la n y n p . D o w C o r n in g Z6070), s ilo k s a n y ( D ri F ilm 104, T e g o s iv in H L -1 0 0 ) o ra z p o lik s ilo k s a n y (R H O D O R S IL XR 893). W b a d a n ia c h p o ró w n a w c z y c h d o b re w y n ik i o s ią g n ię to z s ilo k s a n e m W a c k e r 290 L (n p . b a d a n ia k o ś c io ła S. C ro c e w Lecce, IC R ) 3Ó. T e g o v a k o n (w s tę p n ie sp o - lim e ry z o w a n y e s te r + s ila n ) z a s to s o w a n o z p o w o d z e n ie m d o z a b e z p ie c z e n ia w a p ie n ia z Is trii w S c a la d e l B o v o lo , W e n e c ja (1985). G e n e r a ln ie d o ś w ia d c z e n ia w ło s k ie p o tw ie r d z a ją d u ż ą p rz y d a tn o ś ć p re p a ra tó w k rz e m o o rg a n ic z n y c h d o z a b e z p ie c z e n ia , z z a s trz e ż e n ie m p o d a n y m w p u n k c ie 2.6. (d ro b n e ró ż n ic e w s k ła d z ie c h e m ic z n y m z a s a d n ic z o rz u tu ją na w ła ś c iw o ś c i p r o d u ktu i re z u lta ty ). 3.5. D u ż e n a d z ie je łą c z o n o w o s ta tn ic h la ta c h z p e r- flu o r o p o lie te r a m i (F o m b lin Y M e t ) 37. P re p a ra t z o s ta ł w s k a li p ra k ty c z n e j użyty d o z a b e z p ie c z e n ia m a rm u ró w w k a te d rz e w Lu cca 38, k a te d rz e w P ra to , p e w n y c h czę ś c ia c h P a lazzo D u c a le w U r b in o o ra z d o p ia s k o w c ó w w P a la zz o P itti i P alazzo A n tin o r i w e F lo re n c ji (p ra c e w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h ). W w y m ie n io n y c h o b ie k ta c h o s ią g n ię to d o b ry e fe k t h y d ro fo b o w y , co przy b a rd z o d u żej s ta b iln o ś c i c h e m ic z n e j p e r flu o ro p o lie te r ó w i o d w ra - c a ln o ś c i z a b ie g u (ro z p u s z c z a ln o ś c i z w ią z k u ) p o z w a la w n io s k o w a ć o trw a ło ś c i z a b e z p ie c z e n ia . N a to m ia s t w p ró b a c h na k a m ie n ia c h p o ro w a ty c h (n p . w yże j w y m ie n io n y k a m ie ń z Le cce) 39 w y n ik i b yły n e g a ty w n e , p r a w d o p o d o b n ie na s k u te k p rz e m ie s z c z a n ia się p re p a r a tu o c h a ra k te rz e s u b s ta n c ji o le is te j. W n a jn o w s z y c h p u b lik a c ja c h 40 p ro p o n o w a n e je s t s to s o w a n ie e s tró w i a m i d ó w iz o b u ty lo w y c h p e r flu o ro p o lie te ró w . B a d a n ia la b o r a to ry jn e , ta k ż e k a m ie n i p o ro w a ty c h , d a ły d o b r e w y n i ki. P o d k re ś lić na le ż y, że pow yższe p r o d u k ty d z ia ła ją z a b e z p ie c z a ją c o -h y d ro fo b iz u ją c o , n ie są n a to m ia s t k o n s o lid a n ta m i. W w y m ie n io n y c h w y ż e j o b ie k ta c h F om b lin z a s to s o w a n o d o o c h ro n y k a m ie n ia w s to s u n k o w o d o b ry m s ta n ie , co w y d a je się n a jw ła ś c iw s z e . D o k o n s o lid a c ji być m oże z n a jd ą z a s to s o w a n ie flu o ro e la s to m e ry , k tó ry c h te c h n o lo g ią z a jm u je się flo r e n c k i O ś ro d e k C N R w e w s p ó łp r a c y z fir m ą M o n te flu o s .41
4. U z u p e łn ie n ia (k ity )
4.1. W e W ło s z e c h n a s tą p ił p o w ró t d o k itó w tr a d y c y j n ych n a b a z ie w a p n a . O p ró c z k itó w na b a z ie w a p n a d o ło w a n e g o z w y p e łn ia c z a m i, ta k im i ja k p ia se k , m ą cz ka k a m ie n n a , m ą c zka m a rm u ro w a , m ąc zka c e g la n a , p u c o la n a , s to s u je się ró w n ie ż kity na b a z ie w a p n a h y d r a u lic z n e g o o n is k ie j z a w a rto ś c i soli ro z p u s z c z a ln y c h . O b o k r e c e p tu r h is to ry czn y ch (c o c c /o p e sto , m a rm o rin o ) s to s o w a n e są kity m o d y fik o w a n e n ie w ie lk ą ilo ś c ią ży w ic y a k ry lo w e j.
4.2. S to s u je się ró w n ie ż k ity z m ączki k a m ie n n e j i m a r m u ro w e j na b a z ie żyw icy a k ry lo w e j (u ż y w a n e j g łó w n ie w fo rm ie d y s p e rs ji w o d n e j, rz a d z ie j w ro ztw o rze ro z p u s z c z a ln ik o w y m ). O d p o w ie d n io z a s to s o w a n e kity ta k ie p o z w a la ją uzyska ć w y g lą d b a rd z o z b liż o n y d o k a m ie n ia . 4.3. Z a s to s o w a n e na p rz e ło m ie la t p ię ć d z ie s ią ty c h i s z e ś ć d z ie s ią ty c h kity na b a z ie żyw ic p o lie s tro w y c h (n p . k o lu m n a M a rk a A u re liu s z a ) i ep o k syd o w yc h (n p . łu k K o n s ta n ty n a ) s p o w o d o w a ły d o d a tk o w e z n iszc ze n ia k a m ie n ia . N a s k u te k n ie p rz e p u s z c z a ln o ś c i i o d m ie n n y c h w ła s n o ś c i fiz y k o m e c h a n ic z n y c h w o b u w y m ie n io n y c h o b ie k ta c h m a rm u r p o d tym i k ita m i je s t sz c z e g ó ln ie o s ła b io n y , p ro s z k u je się i złuszcza.
R z y m -K ra k ó w , 1987
m gr inż. arch. Piotr Stępień PP PKZ — Kierownictwo O dnowienia Zamku Królewskiego na W awelu
36 M. T a b a s s o , V. S a n t a m a r i a , Consolidant and Pro
tective ..., op. cit.
37 P. F r e d i a n i i in., Perfluoropolyethers as W ater Repe
llents fo r the Protection of Stone, IC Ó M 6th Triennal M eeting,
O ttaw a 1981.
38 F. P i a с e n t i, II Sottoportico de l Duomo d i Lucca, „La Prefabbricazione” 1985, nr 1.
39 M. T a b a s s o , V. S a n t a m a r i a , Consolidant and Pro
tective ..., op. cit.
40 F. P i a с e n t i i in . New Protective Agents for Stone
M aterials. Vth Congress, Lausanne 1985.
41 P. T i a n o i in., Duomo d i Prato. „La Prefabbricazione” 1984, nr 12.
METHODS A N D TECHNOLOGIES OF THE CONSERVATION OF STONE IN ITALY - A REVIEW OF EXPERIENCE AN D TRENDS
The a rticle is the recapitulation of hitherto Ita lia n expe rience in the field of the conservation of stone historic objects. It describes pa rticula r methods and technologies. As fa r as cleansing is concerned, then the methods th a t are used universally include: nebulization, atom ization, packs with slig ht alcaline reaction (pH lower than 8), e.g. form u lation AB57, sand-cleaning (m icroabrasives). O ccasionally packs from special clays (sepiolite, a ta p u lg ite ) are also used as well as biolo gica l packs, resins with ion exchange and ultra-sonic units (such as those used in dentistry). A te ch n i que of removing the layers has been worked out on a la boratory scale by means of long laser impulses.
During the consolidation a characteristic tendency is a com e -back to tra d itio n a l calcareous technique. The most fre q u ently used synthetic resins are acrylic and silicon resins as well as the technology worked out by O. Nonform ale, based on a com bination of acryl and siloxane resis. More and more often are used preparations based on esters of silic acid. The use of epoxide resins for the consolidation gives rise to controversy in Italy, although good results are o b ta
ined w ith cycloaliphatic resins hardened with po lyaliphatic amines.
To protect the stone waxes were used in Italy (now consi dered not enough durable), arcryl resins, organic silicon products. A p a rt from the latter ones much hope is linked with the use of perfluoropolyesters. A t the same tim e one can observe a comeback (just like in consolidation) to tra d itio n a l calcareous techniques which also give opaque coa tings (white washes).
T raditiona l lim e-based techniques are also universally used in m aking-ups (putties). O ut of synthetic resins good results are obtained with acryl resins; on the other hand the use of polyester and epoxide resins did not give satisfactory results.
When discussing in this article advantages and shortcomings o f in divid ua l technologies the author emphasizes tha t there are no universal methods in conservation. Each historic ob ject requires a choice of a specific technique based on the knowledge of its properties, impendencies and needs.
